Σενέκας, ο ιατρός ψυχών και σωμάτων...

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

«Σερένε, η διαγνώση μου για αυτήν την κατάσταση ψυχικής αστάθειας και ανισορροπίας που νιώθεις είναι ότι αυτοϋποβάλλεσαι, δημιουργώντας προβλήματα εκεί που δεν υπάρχουν. Να προσπαθείς, λοιπόν, να παραμένεις ατάραχος στη ζωή σου και να επιδιώκεις την εὐθυμίαν, όπως έλεγε ένας Έλληνας φιλόσοφος, ο Δημόκριτος».

Αυτά συμβουλεύει σε γενικές γραμμές τον φίλο του και μέλος της αυτοκρατορικής φρουράς, Σερένο ο Σενέκας. Με αφορμή το πλαστό πρόβλημα του φίλου του δράττεται της ευκαιρίας, για να μιλήσει για ποικίλα θέματα σε σχέση με τον εαυτό του καθενός, τους άλλους, τη φιλία, τη ζωή και τον θάνατο. Ο Σενέκας με ταυτότητα ισπανική, ως εκ Κόρδοβας προερχόμενος, αλλά με διαβατήριο ρωμαϊκό, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του τότε γνωστού κόσμου ανήκε στην παντοκράτειρα Ρώμη, ζει τον 1ο αι. μ.Χ. Σύντομα μετακόμισε, όμως, από την Ισπανία στην Ιταλία και τη Ρώμη. Είναι πολυγραφότατος και καταπιάνεται με ένα ευρύ φάσμα έργων: από φιλοσοφικά και επιστημονικά ως με την τραγική και σατιρική ποίηση. Το De tranquillitate animi, δηλαδή Περί της γαλήνης της ψυχής, συνιστά φιλοσοφικό εγχειρίδιο που θα μπορούσε κάλλιστα να αναμετρηθεί με ένα σύγχρονο βιβλίο αυτοβελτίωσης ή ακόμα και εφαρμοσμένης ψυχολογίας. 

Του λόγου το αληθές θα καταδείξει η αποθησαύριση ορισμένων διαπιστώσεων ή συμβουλών για έναν καλό τρόπο ζωής μέσα από το ίδιο το κείμενο. 

• Η αδράνεια γεννά τον φθόνο για τους άλλους. Όταν δεν καταφέρνεις κάτι στη ζωή σου, θες κι οι άλλοι να αποτύχουν. Μάλλον είχαν δίκιο οι αρχαίοι Έλληνες που έλεγαν «ἀργία μήτηρ πάσης κακίας».
• Η λύση δεν είναι να αλλάζεις συνέχεια τόπους αλλά να αλλάξεις τον εαυτό σου. Δες τι είπε και ο Λουκρήτιος σε εκείνο το έργο που το ονόμασε Περί της φύσεως των πραγμάτων (De rerum natura): «Τρέχει ο καθένας να φύγει του εαυτού του» (μτφ.: Πετρόχειλος, Ν.).
• Ο στωικός άνθρωπος αλλά και ο κάθε άνθρωπος θα πρέπει να αποβαίνει χρήσιμος στους άλλους, στην πόλη του, στους συμπατριώτες του αλλά και στον κόσμο ολόκληρο, αν δεν υπάρχει κάτι που να τον παρακωλύει. Αν τα πρώτα σπέρματα του ανθρωπισμού τα εντοπίζουμε στο «τίποτα από τα ανθρώπινα δεν το θεωρώ ξένο προς εμένα» («nihil humanum a me alienum puto») του κωμικού ποιητή Τερέντιου (2ος αι. π.Χ.), με τον στωικισμό ο ανθρωπισμός ριζώνει. 
• Ο άνθρωπος δεν πρέπει να αναλώνεται στην κοινωνικότητα και την προσφορά αλλά να ισορροπεί ανάμεσα σε αυτές και στην απομόνωση με τη μοναξιά. Άλλωστε, «τα μεγαλύτερα επιτεύγματα των ανθρώπων έχουν δημιουργηθεί όταν ακριβώς εκείνος βρίσκεται σε απομόνωση» (μτφ.: Πετρόχειλος, Ν.). 
• Να προτιμάς στη ζωή σου ενάρετους φίλους, γιατί οι κακοί μεταδίδουν το κακό και στους γύρω τους. Να αποφεύγεις, ακόμα, όσους είναι μίζεροι και θρηνούν για τα πάντα.
• «Ταιριάζει καλύτερα στον άνθρωπο να γελάει για τη ζωή παρά να θρηνεί γι’ αυτήν» (μτφ.: Πετρόχειλος, Ν.). Να γελάς συχνότερα, λοιπόν.
• Να αποφεύγεις τα πολλά χρήματα, την πολυτέλεια, την επιδειξιομανία, τις επιταγές της μόδας, γιατί όλα αυτά φέρνουν σκοτούρες. Να προτιμάς αντ’ αυτών τη λιτότητα.
• Ο άνθρωπος δεν μπορεί να εργάζεται και να μελετά συνέχεια. Να βρίσκεις χρόνο, λοιπόν, για να διασκεδάζεις, να πίνεις κάνα ποτηράκι κρασί και να πας περιπάτους σε ανοιχτούς χώρους. Ανανεώνεται έτσι ο νους και αποδίδει καλύτερα.
• Να είσαι ευπροσάρμοστος και προετοιμασμένος για τα πάντα, έτσι ώστε όταν συμβεί - ο μη γένοιτο - κάτι κακό, να μην ταραχθείς και να το δεχτείς με καρτερικότητα και σθένος. 
• «Δεν υπάρχει, αλήθεια, χειρότερο πράγμα από το να πάψεις να συγκαταλέγεσαι στους ζωντανούς πριν ακόμα πεθάνεις». Για κανένα λόγο να μη φοβάσαι τον θάνατο, γιατί «ο φόβος του θανάτου γίνεται συχνά αιτία θανάτου» (μετ.: Πετρόχειλος, Ν.). 

Η καταληκτική διαπίστωση αλλά και έμμεση προτροπή που φεύγει από το στόμα του Σενέκα είναι πως: «η γαλήνη της ψυχής θέλει συνεχή κόπο και προσπάθεια». Γιατί όπως λέει και ένα σύγχρονο άσμα: «Η σωτηρία της ψυχής είναι πολύ μεγάλο πράγμα». Τάδε έφη όχι ένας σύγχρονος ψυχολόγος ή ψυχίατρος αλλά ο Σενέκας, ο ευρύνους στωικιστής του 1ου αι. μ.Χ. Οι αρχαίοι δεν ήταν μόνο άνθρωποι της θεωρίας αλλά και άνθρωποι της πράξης. Και αναζητούσαν το μυστικό της ευτυχίας, πώς θα καταφέρει ο άνθρωπος να φτάσει στην εσωτερική ανεξαρτησία και στην ψυχική γαλήνη. Αν δεν τους φιμώναμε, θα είχαν τόσα πολλά να πουν στην εποχή μας.