Η Ακριβολογική Περιγραφή του Ψυχολογικού Φαινομένου

τοῦ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

Πτυχιούχου Κλασσικῆς Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
MSc Ἐφηρμοσμένης Παιδαγωγικῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
Ὑπ. Δρος(Dph) Κλασσικῆς Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Το Ψυχολογικόν Φαινόμενον έχει το γνώρισμα της παραπομπής εις κάτι, όπερ ευρίσκεται πέρα και έξω των ορίων του ψυχικού βιώματος. Π.χ όταν έχω την παράστασιν ενός δένδρου εντός μου, η παράστασις αύτη με παραπέμπει εις κάτι το οποίον ευρίσκεται έξω από την ψυχικήν μου συνείδησιν, εις τον εξωτερικόν χώρον κι ουχί εντός της συνειδήσεώς μου μόνον. Επίσης όταν βούλωμαι, η βούλησίς μου έχει έν αντικείμενον τα δε συναισθήματα είναι συναισθήματα χαράς, λύπης, αγωνίας κτλ. 

Γενικώς λέγομεν ότι το ψυχολογικόν φαινόμενον έχει την ιδιότητα της παραπομπής. Την ιδιότητα αυτής της παραπομπής ωνόμασεν ο Φρ. Μπρεντάνο[1] (1837-1917) intention – ο όρος είναι ειλημμένος εκ της χριστιανικής σχολαστικής φιλοσοφίας – την ψυχικήν δε ικανότητα ωνόμασεν intentionalitas, την οποίαν ο καθηγητής της Δογματικής Χρήστος Ανδρούτσος[2] μετέφρασεν εις «αναφορικότητα», διότι η ψυχή αναφέρεται προς το αντικείμενο. 

Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι εις οιονδήποτε ψυχολογικόν φαινόμενον αντιστοιχεί μία ενεργητικότης, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνισιν έναντι της συνειδήσεως ενός υπαρκτού αντικειμενικού περιεχομένου. Επομένως πάν ψυχολογικόν φαινόμενον παρουσιάζει δύο πλευράς: αφ’ ενός υπάρχει έν ενέργημα της νοήσεως – actus – αφ’ ετέρου δε έν νοούμενον, εν αντικείμενον, μία πραγματικότης, μία αλήθεια υπαρκτή - objectum – εν περιεχόμενον. Ο Husserl[3](1859-1938) ιδρυτής της Φαινομενολογίας, δια να δηλώση την ενεργητικήν πλευράν του ψυχολογικού φαινομένου, εισήγαγε τον ελληνικόν όρον «Νόησις» αντί του «actus», δια δε την δήλωσιν του αντικειμενικού περιεχομένου εχρησιμοποίησεν τον επίσης ελληνικόν όρον «Νόημα» αντί του «objectum» 

ΝΟΗΣΙΣ → ΝΟΗΜΑ 

Το ίδιο είπε και ο Φερντινάν ντε Σωσσύρ (γαλλικά: Ferdinand de Saussure) (1857 − 1913) για το γλωσσικό σημείο, δηλαδή τούτο δεν είναι τίποτα άλλο παρά σύναψη σημαίνοντος και σημαινομένου και, πιο συγκεκριμένα, ο συμβατικός ("αυθαίρετος") συνδυασμός δύο εσωτερικών/ψυχολογικών οντοτήτων, μιας ακουστικής εικόνας και μιας ιδέας (σημασίας). (ιδέ Saussure,. F. de 1979. Mαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας. Mτφρ. Φ. Δ. Aποστολόπουλος. Aθήνα: Παπαζήσης, σελ. 99-104.) 

O ορισμός αυτός θέτει ένα σπουδαίο πρόβλημα ορολογίας. Oνομάζουμε σημείο [signe] τον συνδυασμό της ιδέας και της ακουστικής εικόνας: αλλά στην τρέχουσα χρήση ο όρος αυτός δηλώνει συνήθως μόνο την ακουστική εικόνα, π.χ. μια λέξη (arbor κλπ.). Ξεχνούμε ότι, εάν το arbor ονομάζεται σημείο, είναι γιατί φέρνει την ιδέα «δένδρο», έτσι που η ιδέα του αισθητηριακού μέρους να υπονοεί την ιδέα του όλου.
Tο διφορούμενο θα εξαφανιζόταν, αν δηλώναμε τις τρεις έννοιες που έχουμε μπροστά μας με ονόματα που τα μεν προκαλούν τα δε, ενώ ταυτόχρονα εναντιώνονται. Προτείνουμε να διατηρήσουμε τη λέξη σημείο για να δηλώνουμε το όλο, και να αντικαταστήσουμε τις λέξεις ιδέα και ακουστική εικόνα αντίστοιχα με τους όρους: σημαινόμενο [signifié] και σημαίνον [signifiant]. Oι τελευταίοι αυτοί όροι έχουν το πλεονέκτημα να δείχνουν την αντίθεση που τους χωρίζει είτε μεταξύ τους είτε από το όλο, που του αποτελούν μέρος. Όσο για τον όρο σημείο [signe], αν αρκούμαστε σ' αυτόν, είναι γιατί δεν ξέρουμε με ποιον να τον αντικαταστήσουμε· η γλώσσα που χρησιμοποιούμε δεν υποδείχνει κανέναν άλλο.[4]

Αλλά πιο κατανοητό θα γίνη αν διαβάσωμεν έν απόσπασμα από το αξέχαστο διήγημα «Διατί ἡ μηλιὰ δὲν ἔγινε μηλέα»[5] του Γεωργίου Βιζυηνού, που νομίζομεν ότι περιγράφει όσο κανείς άλλος το ψυχολογικό φαινόμενο 

Ἡ μηλιὰ -δηλαδή, καθὼς λέγουν οἱ ψυχολόγοι, ἡ παράστασις τῆς λέξεως μηλιὰ- ἐμβῆκεν εἰς τὴν ψυχήν μου συγχρόνως μὲ τὴν παράστασιν τοῦ δένδρου καὶ εἰς ἕναν καιρόν, κατὰ τὸν ὁποῖον ὅλαι αἱ αἰσθήσεις μου εἶχον ἀναπεπταμένας τὰς θύρας καὶ ἐδέχοντο εὐχαρίστως κάθε τί, τὸ ὁποῖον ἤρχετο συστημένον ἢ ἀπὸ τὴν μητέρα μου ἢ ἀπὸ τοὺς οἰκείους μου νὰ κατοικήσῃ ἐντός της κεφαλῆς μου. Ἐπειδὴ δὲ τότε ἦτο πολὺς τόπος διαθέσιμος, ἑκάστη παράστασις, ἡ ὁποία εἰσήρχετο, ἔστηνε τὸν θρόνον της καὶ ἐκάθιζεν ὅσον καὶ ὅπως τῆς ἤρεσκε καλύτερα καὶ ἦτο ὡσὰν οἰκοκυρὰ μέσα εἰς τὸ σπίτι της. Ἔτσι τὸ ἔκαμον τόσαι ἄλλαι, ἔτσι τὸ ἔκαμε καὶ ἡ μηλιά. Ἀλλὰ αὐτὴ ἡ τελευταία, ἐκεῖ ὅπου ἐκάθητο τόσα χρόνια εἰς τὴν ἡσυχία της καὶ εἶχε πλέον τὸ σπιτικόν της καὶ τοὺς φίλους της -παραστάσεις, μὲ τὰς ὁποίας συνέζησε τόσον καιρὸν εἰς τὴν ψυχήν μου καὶ συνέδεσε τόσας σχέσεις πρὸς αὐτὰς καὶ συγγενείας- βλέπει μίαν ἡμέρα τὴν κυρὰ τὴν μηλέα, ποὺ ἐμβαίνει μέσα στὸ κεφάλι μου ἔξαφνα - ἔξαφνα, τόσον μονάχη καὶ ὅμως τόσο ξιππασμένη, νὰ τῆς λέγῃ τῆς μηλιᾶς «σήκω σὺ νὰ κάτσω ἐγώ!». Μπά! εἶπεν ἡ μηλιά, καὶ πῶς γίνετ᾿ αὐτό! Ἐγὼ εἶμαι ἐδῶ τόσα χρόνια, τὸν τόπο ποὺ κρατῶ τὸν ηὗρα ἀδέσποτο καὶ ἔκαμα κατοχὴν δικαιώματι προτεραιότητος. Καὶ ποιὰ εἶσαι σύ, ποῦ ἔρχεσαι νὰ μοῦ τὸν πάρεις; Καὶ φώναξε τὰς σχετικάς της καὶ φίλας της καὶ τὰς ἠρώτησε: Ποιὰ εἶναι, παρακαλῶ, τοῦ λόγου της; Τὴν γνωρίζετε; Ὄχι, ὄχι! ἀπάντησαν ὅλαι ὁμοφώνως καὶ συνεμάχησαν μὲ τὴν μηλιὰν καὶ ἤρχισαν νὰ ἐκδιώκουν τὴν μηλέαν κακὴν κακῶς ἔξω! Ἔξω, ξένη. Δὲν ταιριάζεις μαζί μας! Δὲν σὲ γνωρίζομεν! Δὲν σὲ θέλομεν! Τότε ἡ παράστασις τῆς μηλέας ἐλάμβανεν εἰς ἐπικουρίαν της τὴν παράστασιν τοῦ διδασκάλου, τὰς παραστάσεις τῶν τιμωριῶν καὶ εἰσέρχεται ἐκ νέου εἰς τὴν συνείδησίν μου, ὡς ἄνθρωπος, ὅστις θέλει νὰ παρέμβῃ εἰς τὴν ἰδιοκτησίαν τῶν ἄλλων διὰ τῆς ἀδίκου ὑποστηρίξεως ἀστυνομικῶν ὀργάνων. Ἀλλὰ καταλαμβάνετε ὅτι ὁ διδάσκαλος τιμωρεῖ, ὄχι ὅμως καὶ ἡ παράστασίς του· ὅτι οἱ ῥαβδισμοὶ προξενοῦν πόνον, ὄχι ὅμως καὶ ἡ ἀνάμνησις τῶν ῥαβδισμῶν. Καὶ λοιπὸν ἐξανέστη ἀφόβως πλέον κατὰ τῆς τοιαύτης παρεμβάσεως ὁλόκληρος ἡ ψυχή μου καί:
- Ἔξω! Ἔξω! ἔστειλα τοὺς εἰσβολεῖς κατὰ διαβόλου.
Μόνο ὁσάκις μὲ ἠρώτα ὁ ἀληθινὸς διδάσκαλος πῶς τὸ λέγουν τὸ δένδρον ἀπεκρινόμην ὅτι τὸ λέγουν μηλέαν, ἀφοῦ δὰ δὲν ἐπρόκειτο περὶ τοῦ δένδρου τοῦ κήπου μας. Ἀλλὰ καὶ τοῦτο ἔπαυσε μετ᾿ ὀλίγον· διότι καὶ ὁ ἀληθινὸς διδάσκαλος ἐδιώχθη κακὴν κακῶς ὄχι μόνον ἀπὸ τοῦ περιεχομένου τῆς ψυχῆς μου, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τοῦ χωρίου μας. Ὅτι μετ᾿ αὐτοῦ ἔφυγαν καὶ πάντες ἐκεῖνοι οἱ ὀνομαστικοὶ θεοὶ καὶ ἥρωες, δι᾿ ὧν ἐπλημμύρισε τὸ χωρίον μας, εἶναι περιττὸν νὰ σᾶς τὸ εἴπω. Ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον μᾶς ἐνδιέφερεν ἐνταῦθα, εἶναι ὅτι ἡ μηλιὰ δὲν ἔγινε μηλέα καὶ ὅτι ἐγώ, μὲ ὅλους ἐκείνους τοὺς δαρμοὺς καὶ τὰ μαλώματα, ἔμεινα χωρὶς νὰ μάθω ἐν τῷ σχολείῳ τί πρᾶγμα εἶναι ἡ μηλιά! 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΤΟΥ ΜΠΡΕΝΤΑΝΟ

[2] Ο Χρήστος Ανδρούτσος (1869 - 1935) ήταν Έλληνας θεολόγος, φιλόσοφος και συγγραφέας.

[3] Ο Έντμουντ Χούσερλ (Edmund Husserl) ήταν Γερμανός φιλόσοφος που εγκαθίδρυσε τη σχολή της Φαινομενολογίας. Αντιτάχθηκε στον θετικιστικό προσανατολισμό της επιστήμης και της φιλοσοφίας της εποχής του. Εκπόνησε κριτικές στις επιδράσεις του ιστορικισμού και του ψυχολογισμού στη λογική. Χωρίς να περιορίζεται στον εμπειρισμό, αλλά θεωρώντας ότι η εμπειρία είναι η πηγή όλης της γνώσης, επεξεργάστηκε μια μέθοδο φαινομενολογικής αναγωγής, μέσω της οποίας το υποκείμενο είναι δυνατόν να αποκτήσει έμμεση γνώση της ουσίας.

[4] Σημείο, Σημαινόμενο, Σημαίνον

[5] Διατί η Μηλιά δεν έγινε Μηλέα Συγγραφέας: Γεώργιος Βιζυηνός