Η ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ "ΣΩΚΡΑΤΙΚΩΝ" ΕΡΓΩΝ

1.ΠΡΩΙΜΟΙ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ

Οι πρώιμοι πλατωνικοί διάλογοι, επονομαζόμενοι και ως σωκρατικοί, όπως μαρτυρεί και η ίδια η ονομασία τους, επικεντρώνονται στην προσωπικότητα του Σωκράτη και στη δράση του στην Αθηναϊκή κοινωνία. Με αυτόν τον τρόπο αποκαλύπτεται η προσπάθεια του Πλάτωνα να παρουσιάσει την άδικη καταδίκη του δασκάλου του, η οποία -αντίθετα με τις κατηγορίες που διατυπώθηκαν- είχε κυρίως πολιτικά αίτια. Οι κατήγοροι του Σωκράτη, Μέλητος, Άνυτος και Λύκων, εμφανίζονται να εκπροσωπούν τους παλαιότερους και πιο επικίνδυνους κατηγόρους του, τους ποιητές, τους τεχνίτες και τους ρήτορες, στους οποίους ο Σωκράτης άσκησε έλεγχο δεικνύοντας τη θεϊκή έμπνευση, την επίφαση γνώσης πέραν της τέχνης τους και την εν γένει επίφαση γνώσης αντίστοιχα (Απολ. 21b-22e, 23e-24a).

Η εποχή της δράσης του Σωκράτη σκιαγραφείται μέσα από τους εν λόγω διαλόγους ως μια διεφθαρμένη περίοδος, κατά την οποία ο πλουτισμός, η πολιτική δύναμη και η κατοχή αξιωμάτων από ανάξιους αποτελούσαν τις βασικές επιδιώξεις των πολιτών (Αλκιβ. 119b)[1]. Οι πολιτικές συγκρούσεις και οι συνωμοσίες ήταν συνηθισμένα φαινόμενα της εποχής (Απολ. 36c), ενώ η ευγενική καταγωγή και οι ισχυροί φίλοι προσέδιδαν κύρος σε όποιον τα διέθετε (Αλκιβ. 104a-c). Η ρητορεία αποτελούσε για τους Αθηναίους την τέχνη των καλοδουλεμένων και στολισμένων λόγων, που προσέφερε τη δυνατότητα εξαπάτησης και κολακείας του πλήθους (Απολ. 17a-18d)[2] με πολιτικούς που διέθεταν επίφαση γνώσης και όχι αληθινή γνώση, αποσκοπώντας πολλές φορές όχι στο δίκαιο αλλά στο συμφέρον (Αλκιβ. 113d). Η ρητορική τέχνη, όπως και η σοφιστική, γοήτευαν το κοινό με πλήθος Αθηναίων να συρρέουν κάθε φορά που έκανε κάποια επίδειξη κάποιος από τους πρώτους ή κατέφτανε στην πόλη τους κάποιος από τους δεύτερους (Γοργ. 447a).[3] Στα σώματα λαϊκών διαβουλεύσεων, και με την αθηναϊκή αυτοχθονία -για την οποία οι ίδιοι υπερηφανεύονταν (Μενέξ. 237b ) - να κατοχυρώνει την πολιτική τους ισότητα, στόχος των αγορητών ήταν η πειθώ και όχι η αλήθεια, με τη γνώμη των πολλών και όχι τη γνώση των ειδικών να υπερισχύει στα εκάστοτε ζητήματα που προσεγγίζονταν (Κρίτων 46e-49a).[4] Δεν ήταν σπάνιο το φαινόμενο να συμβουλεύουν το πλήθος άνδρες χωρίς να γνωρίζουν τα ζητήματα για τα οποία τους συμβούλευαν (Αλκιβ. 118b), τα ψεύδη ανδρών που θεωρούνταν σοφοί και ικανοί (Ιππίας Ελάττων 366a) και η αδιαφορία των γονέων για την ανατροφή των παιδιών τους, όταν αυτά ενηλικιώνονταν (Λάχης 179a-b).

Οι Αθηναίοι αυτής της εποχής παρουσιάζονται λάτρεις του αυτοεπαίνου με τους Επιτάφιους Λόγους των πολιτικών να αποτελούν την επίσημη πολιτειακή εκδοχή της εν λόγω πρακτικής. Παρέμεναν εκούσια δέσμιοι στην υπερηφάνεια για τα ένδοξα έργα των προγόνων τους χωρίς να είναι σε θέση οι ίδιοι να επιδείξουν δικά τους σημαντικά επιτεύγματα (Μενέξ. 247c-248b).[5] Θεωρούσαν τους εαυτούς τους «ελευθερωτές» των συμμάχων τους και αρνητικό τους χαρακτηριστικό την «φιλευσπλαχνία» τους (Μενέξ. 239b, 244e). Οι κατηγορίες σε βάρος σπουδαίων πολιτών εξαιτίας του φθόνου των πολλών εμφανίζονταν ως πάγια τακτική των Αθηναίων και ιδιαίτερα η κατηγορία περί ασέβειας ως η πλέον κοινότυπη εκδοχή τους κατά των φιλοσοφούντων (Απολ. 23d). Ο ρόλος των δικαστηρίων ήταν η τιμωρία των πολιτών και όχι η συνέτισή τους (Απολ. 25e-26a), ενώ οι ίδιοι οι δικαστές, αντί να αποδίδουν το δίκαιο, ευνοούσαν όσους τους καλόπιαναν και τους παρακαλούσαν (Απολ. 35a-c). Το πολίτευμά τους άλλαζε συνεχώς τους κυβερνήτες της πολιτείας τους (Ιππίας Μείζων 285e) και μολονότι ονομαζόταν δημοκρατία, στην ουσία της αποτελούσε μορφή αριστοκρατίας επιδοκιμασμένης από το λαό (Μενέξ. 238c).

2. ΣΩΚΡΑΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ

Στα σωκρατικά έργα του Ξενοφώντα η αθηναϊκή κοινωνία παρουσιάζεται με τρόπο όχι τόσο επικριτικό όσο στα αντίστοιχα έργα του Πλάτωνα. Κύριος στόχος του Ξενοφώντα είναι να αποδώσει κάποιες πτυχές της δράσης του Σωκράτη, ώστε να φανεί η άδικη διάσταση των σε βάρος του κατηγοριών.[6] Σε όλα τα σωκρατικά έργα ο Ξενοφών είναι «παρών» στην αναδιήγηση των περιστατικών, δίνοντας μάλιστα σε ορισμένα σημεία τις δικές του αξιολογικές κρίσεις.[7] Παρόλο, όμως, που ο Ξενοφώντας εν αντιθέσει με τον Πλάτωνα δεν προβαίνει σε μια ευθεία και εκ θεμελίων άσκηση κριτικής στην αθηναϊκή κοινωνία, σίγουρα η εικόνα, που μας δίνει, εμφανίζει και πάλι στοιχεία παρακμής .

Πιο συγκεκριμένα, οι Αθηναίοι περιγράφονται ως φιλοδοξότατοι και μεγαλοφρονέστατοι. Οι Αθηναίοι των παλαιότερων χρόνων μνημονεύονται ως έχοντες επιτύχει μέγιστα κατορθώματα σε ξηρά και θάλασσα και όντες ξακουστοί σε Έλληνες και Βαρβάρους για ζητήματα δικαίου. Διακινδύνευαν περισσότερο από όλους και υπερηφανεύονταν για τους προγόνους τους, αρχής γενομένης από τη μυθική εποχή και τον Ερεχθέα, με το παράδειγμα των οποίων, γίνονταν και οι ίδιοι γενναιότεροι και οδηγούνταν στην αρετή. Αντίθετα, στα χρόνια του Σωκράτη εμφανίζονται διεφθαρμένοι. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι η ανυπακοή τους στους άρχοντες, ο φθόνος μεταξύ τους περισσότερο από ότι με τους ξένους και ο μεγάλος αριθμός δικαστικών υποθέσεων, άδικων κατηγοριών και συκοφαντών, αλλά και η γενικότερη ραθυμία και η απροθυμία τους να κοπιάσουν (Απομν. 2.7) προέκυψαν από την επανάπαυσή τους στην αριστεία, που πέτυχαν στο παρελθόν. Η επανάπαυση αυτή είχε ως αποτέλεσμα να παραμελήσουν όσα έπρεπε να φροντίζουν (Απομν. 3.5.3, 7-13), μεταξύ των οποίων δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην παραμέληση του ίδιου του εαυτού τους, των στρατιωτικών ζητημάτων και της σωματικής άσκησης (Απομν. 3.10), τομείς που, όπως θα επισημανθεί στη συνέχεια, ο ίδιος ο Ξενοφώντας αλλά και ο Σωκράτης, όπως παρουσιάζεται στα έργα του τελευταίου, επιχειρούν να εξισορροπήσουν προτάσσοντας τις γεωργικές εργασίες.

Ειδικότερα, στα σωκρατικά έργα του Ξενοφώντα γίνεται αναφορά στην άδικη θανάτωση πολλών δίκαιων πολιτών από τα αθηναϊκά δικαστήρια, αλλά και στην αθώωση πολλών άδικων πολιτών, που με την απολογία τους ζητούσαν και κέρδιζαν την εύνοια και τον οίκτο των δικαστών (Απολ. 1.4). Η αδικία ήταν σύνηθες φαινόμενο και στις ιδιωτικές υποθέσεις με ορισμένους πολίτες να αποτελούν «κατ’ επάγγελμα» συκοφάντες. Οι εν λόγω Αθηναίοι επιδιώκοντας να κερδίσουν χρήματα από τους ευκατάστατους πολίτες της εποχής, τους απειλούσαν ότι θα τους οδηγήσουν στα δικαστήρια για ανύπαρκτα αδικήματα, ζητώντας ως αντάλλαγμα χρηματικές αμοιβές (Απομν. 2.9). Η χρηματική άνεση υπήρξε σημαντικότατος παράγοντας και για την εκλογή των στρατηγών, σε τέτοιο σημείο, που ακόμη και πολίτες που είχαν διατελέσει σε σημαντικά στρατιωτικά αξιώματα απορρίπτονταν και προτιμούνταν οι πλουσιότεροι (Απομν. 3.4.1). Πολλοί νέοι αριστοκρατικών οικογενειών εμφανίζονται να έχουν διαμορφώσει την αντίληψη ότι το πλήθος αντιμετωπίζει τους άρχοντες ως «δούλους» με την έννοια ότι αξίωναν οι άρχοντες να παρείχαν άφθονα αγαθά στους πολίτες, οι ίδιοι οι άρχοντες ωστόσο να διήγαγαν λιτό και απέριττο βίο (Απομν. 2.1.8-9). Για τους περισσότερους πολίτες, όμως, οι άρχοντες της πόλεως θεωρούνταν ως οι περισσότερο ελεύθεροι (Απομν. 2.8.4). Τέλος, η πλεονεξία και η επιθυμία των πρωτείων μεταξύ του πλήθους εμφανίζονται ως χαρακτηριστικά των Αθηναίων, τα οποία οδηγούσαν σε στάσεις μεταξύ πολιτών αλλά και πόλεων (Απομν. 2.6.17-20).

[1] Βλ. και Μενέξ. 246e-247a, Ιππίας Μείζων 296a.

[2] Βλ. και Ιππίας Μείζων 304a-304b, Γοργ. 463b-466a.

[3] Βλ. και Πρωταγόρας 314c-316a.

[4] Βλ. και Λάχης 184e.

[5] Βλ. και Λάχης179c-d.

[6] Το έργο που ξεφεύγει ίσως από αυτή τη νόρμα είναι ο Οικονομικός (ως ένα σημείο και το Συμπόσιο), όπου με την έμφαση που δίνεται στο ρόλο της γεωργίας, εκφράζεται η προσωπική γνώμη του Ξενοφώντα για τον τρόπο με τον οποίο η αθηναϊκή κοινωνία θα μπορούσε να επανέλθει στην ακμή της.

[7] «Παρών» όχι με την έννοια της φυσικής παρουσίας κατά τον πραγματικό χρόνο των εκάστοτε συζητήσεων, αλλά με την έννοια της αφήγησης. Δηλώνει, δηλαδή, ότι οι εξιστορήσεις είναι δικές του με βάση τα όσα ο ίδιος γνώριζε και είχε ακούσει για τον Σωκράτη.