Η δύναμη της θέλησης

Του Γαβριήλ Μπομπέτση

Άκουσα κάπου τη φράση: η δύναμη της θέλησης, και άρχισαν να ανακαλούνται στο μνημονικό μου διάφορα λογοτεχνικά κείμενα που αναδεικνύουν ακριβώς αυτό το πράγμα. Θα μπορούσα να πω πως αισθάνθηκα δέος και μαγεία απέναντι σ' αυτή τη φράση. Έτσι, λοιπόν, με τη ματιά της ζωής και των βιωμάτων, και τη συνδρομή της λογοτεχνίας θα προσπαθήσω να την προσεγγίσω.

Στην Ελληνική υπάρχουν διάφορες λέξεις που αποδίδουν τα διάφορα είδη δύναμης (ρώμη: κυρίως η σωματική δύναμη, σθένος: κυρίως η η ψυχική δύναμη, ισχύς: κυρίως η εξουσία) αλλά όλες αυτές οι έννοιες συγχωνεύονται στη λέξη "δύναμη" (δες λεξ. Μπαμπινιώτη). Δύναμη από το δύναμαι, είναι λοιπόν η ρώμη, η ισχύς, το σθένος αλλά και η δυνατότητα.

Η δύναμη της θέλησης, τα εσωτερικά εκείνα, δηλαδή, αποθέματα που ανανεώνουν τη θέληση του ανθρώπου, ώστε να ρίχνεται πάλι και πάλι με ορμητικότητα στο στίβο της ζωής, χρειάζεται τόσο όταν ο άνθρωπος είναι καλά στη ζωή του όσο και όταν σκοντάφτει στις συμπληγάδες πέτρες της ζωής.

Ο άνθρωπος δεν πρέπει να μένει στάσιμος στη ζωή, πολύ δε περισσότερο όταν βρίσκεται σε μία καλή περίοδο της ζωής του. Πρέπει να προοδεύει, να δημιουργεί, να σφυρηλατεί και έτσι να σφυρηλατείται. Κάθε μέρα μπορεί να είναι μια μέρα λιγότερη από το τελικό άθροισμα της ζωής του - κάτι που ακούγεται κάπως απαισιόδοξο, είναι, όμως και μια μέρα για να προσθέσει ο άνθρωπος λίγο ακόμη πλούτο στον πλούτο που ήδη κουβαλά από το παρελθόν του. Και εννοώ τον πλούτο της ζωής, των βιωμάτων και των γνώσεων. Εναπόκειται στον ίδιο η οπτική που θα υιοθετήσει απέναντι στη ζωή. Η δύναμη, όμως, της θέλησης καθίσταται ακόμα περισσότερο αναγκαία όταν έρχονται να βρουν τον άνθρωπο εμπόδια, δυσκολίες, αναποδιές, γενικές (όπως η οικονομική εξαθλίωση του σήμερα) ή προσωπικές.

Εδώ έχει η ποίηση και η μουσική (γιατί τα τραγούδια σε πολλές περιπτώσεις είναι μια ιδιότυπη μορφή ποίησης) πλούσιο υλικό να μας προσφέρει. Ας κάνουμε, εντούτοις, πρωτύτερα ορισμένες ακόμη επισημάνεις. Λέμε συχνά κάνω το "κατά δύναμιν", φράση που, για την ιστορία, αξίζει να αναφέρουμε ότι πρωτοαπαντά στο 3ο βιβλίο των Ιστοριών του Ηροδότου (δες λεξ. Μπαμπινιώτη). Ή "δεν μπορώ άλλο". Αυτές οι φράσεις μας δίνουν την αφορμή να αναλογιστούμε τι άραγε μπορεί και τι δεν μπορεί ο άνθρωπος, ποια είναι τα όριά του. Στις οριακές καταστάσεις, εκεί, δηλαδή, που σημαντικά πράγματα διακυβεύονται, εκεί που ο άνθρωπος έχει αγγίξει σχεδόν τον πάτο (και αυτές οι καταστάσεις μπορεί να είναι διαφορετικές για τον καθένα), εκεί ακριβώς είναι που μπορεί να δει ο άνθρωπος ποια είναι τα όρια των δυναμεών του, ποιο είναι το βάθος της δύναμης της θέλησής του.

Λέει ο Σολωμός στον Κρητικό: "Τα κύματα έσχιζα μ’ αυτό, τ’ άγρια και μυρωδάτα/ Με δύναμη πού δεν είχα μήτε στα πρώτα νιάτα". Και είμαστε στο σημείο όπου ο κρητικός αρραβωνιαστικός πασχίζει να βγάλει στο γυαλό την αγαπημένη του, η οποία μετά το ναυάγιο έχει χάσει τις αισθήσεις της. Παρομοίως, ο Παπαδιαμάντης στο Όνειρο στο Κύμα θα γράψει: " […] και έπλευσα, με την χείρα την δεξιάν και με τους δύο πόδας, έπλευσα ισχυρώς προς την ξηράν. Αι δυνάμεις μου επολλαπλασιάζοντο θαυμασίως". Ο βοσκός εκεί που παρακολουθεί, κάπως φιλήδονα σε πρώτη φάση, τη νεαρή Μοσχούλα να λούεται στη θάλασσα, άθελα του την τρομάζει και εκείνη από συστολή τα χάνει και αρχίζει να πνίγεται. Και είναι τότε που σπεύδει ο νεαρός βοσκός να της σώσει τη ζωή, πλέον με το ερωτικό αίσθημα να έχει εξαγνιστεί. Σε αυτές τις οριακές καταστάσεις, που ο άνθρωπος αγωνίζεται να πετύχει ένα σκοπό και που εν προκειμένω διακυβεύεται η ζωή κάποιων ανθρώπων, "απευλευθερώνονται" και αποκαλύπτονται οι δυνάμεις που κρύβει μέσα του. Και αυτό δεν ισχύει μόνο στο επίπεδο της μυθοπλασίας αλλά μεταφέρεται και στη ζωή.

Η ζωή έχει Λαιστρυγόνες, αυτά τα ανθρωποφάγα τέρατα της Τηλέπυλου, και Κύκλωπες, αυτά τα πλάσματα τα μονόφθαλμα και υποχθόνια, που εργάζονται κλεισμένα στην Αίτνα, και πολλά άλλα τέρατα. Τα 'χει αγγίξει εξαίσια ο Καβάφης αυτά τα θέματα και επειδή η Ιθάκη συνιστά πολύ γνωστό ποίημα, δεν χρειάζεται να ξανακάνουμε εδώ αναφορά. Οι δυσκολίες όμως είναι εκείνες που βοηθούν περισσότερο ίσως και από τις χαρές να πάει ο άνθρωπος μπροστά. Γιατί αναγκάζεται αργά ή γρήγορα να ενεργοποίησει τη δύναμη της θέλησης του, για να της ξεπεράσει και να της απελάσει, γιατί αναγκάζεται να γνωρίσει τα όρια του.

Και έρχεται η μουσική σε αυτό το σημείο να δώσει κάποιους πολύ όμορφους και διδακτικούς στίχους. "Είδα σοφούς να απορούνε/ κι απλούς ανθρώπους να απαντούν/ για το χορτάρι που ανεβαίνει/ ακόμα κι όταν το πατούν" γράφει και τραγουδά ο Λουδοβίκος των Ανωγείων. Ο άνθρωπος, ακόμα και ποδοπατημένος, μπορεί να αναστηθεί και πάλι. Και το αξιοπρόσεκτο είναι πως η άνοδος και η πρόοδος στη ζωή δεν μπορεί να εξαρτάται (μόνο) από τη σοφία που προσκομίζει η γνώση. Θα λέγαμε, κατ' αντιδιαστολή προς τη γνωσιαρχική θεώρηση της αρετής του Σωκράτη, ότι δηλαδή η αρετή είναι γνώση, πως η ευτυχία δεν είναι (απαραίτητα) γνώση. Πολλά είναι, άλλωστε, τα παραδείγματα ανθρώπων της διανόησης που τρελάθηκαν στο τέλος της ζωής τους• Νίτσε και Βιζυηνός είναι δύο ονόματα που μου έρχονται αβίαστα αυτή τη στιγμή στη μνήμη. Ας παραθέσουμε, επίσης, τους στίχους του τραγουδιού Ό,τι με πληγώνει που συμπνυκνώνουν αυτά που αναλύσαμε και πιο πάνω: "Ό,τι με κεντά,/ ό, τι με πληγώνει,/ αυτό με αγαπά,/ αυτό με δυναμώνει!"

Νομίζω πως άπαντες θα αναγνώριζαν ότι η ζωή του ανθρώπου είναι ένα παιχνίδι ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι, με τον άνθρωπο να προσπαθεί να ισορροπήσει και να γείρει εν τέλει προς τη σωστή κατεύθυνση. "Αλλά κάτεχε ότι μονάχα κείνος που παλεύει το σκοτάδι μέσα του θα 'χει μεθαύριο μερτικό δικό του στον ήλιο" γράφει ο Ελύτης στο Άξιον Εστί, ενώ ο Αχιλλέας Παράσχος στο Προς τον Χριστόν: Δεν εξετάζω από πού ο ήλιος ανατέλλει/Ας έχω φως, κι’ ας έρχεται απ’ όπου και αν θέλη, αποτυπώνει την ανάγκη του ανθρώπου και πρωτίστως του ίδιου για φως. Το έχει πει, εξάλλου, και ο Σαχτούρης: Ας μην το κρύβουμε/ Διψάμε για ουρανό. Και αυτός ο ουρανός είναι οι αξίες, τα ιδανικά που θα έρθουν να φωτίσουν και να ομορφύνουν τη ζωή μας.

Θεωρητικό υπόβαθρο στις σκέψεις μας και τις παραθέσεις μας θα δώσει ο Αριστοτέλης με τα Πολιτικά του. Στο έργο αυτό ενυπάρχει η έννοια της εντελέχειας (< εντελές έχειν), που είναι χοντρικά η ζωτική ενέργεια που υπάρχει μέσα σε κάθε όν και το οδηγεί στο τέλος, στην τελειότητα, στην τελική μορφή του. Κάθε ον, συμπεριλαμβανομένου, όπως γίνεται κατανοητό, του ανθρώπου, στην τελική του και τέλεια μορφή είναι πλήρες και αυτάρκες, δεν υπόκειται σε καμία στέρηση. Η πορεία κάθε όντος είναι να καταστεί από εν δυνάμει, εν ενεργεία ον.

Και τίθεται επ' αυτών το ερώτημα: και πώς θα το πετύχει κανείς αυτό; "Πάντ' άνοιχτα, πάντ' άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου" λέει ο Σολωμός στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, καθώς και "Η δύναμή σου πέλαγο και η θέλησή μου βράχος". Με επαγρύπνηση, με αγώνα, με ακούραστη αναζήτηση των δυνατοτήτων του είναι κάποια όπλα στη φαρέτρα του ανθρώπου για τη μάχη της ζωής. "Με λογισμό και μ' όνειρο", όπως μας υποδεικνύει ο ποιητής ακόμη. Και η κάθοδος δεν πρέπει να μας τρομάζει. Και ο Ίκαρος ανυψώθηκε πολύ και ο ήλιος τον τιμώρησε. Θα έχει, όμως, να υπερηφανεύεται ότι αυτός ανέβηκε, είδε κάτι από τη μαγεία που κρύβει ο ήλιος, ενώ άλλοι κάθονται στη γη και δεν τολμούνε τη φυγή, παραφράζοντας λίγο τους στίχους του Λουδοβίκου των Ανωγείων στο Ο Ίκαρος εξυψώθηκε με την πτώση του. Ο άνθρωπος βουτάει μέσα στη θάλασσα της ζωής, αναπόφευκτα, αλλά βγαίνει πιο ισχυρός, καθώς έχει αναβαπτιστεί στο νερό που 'χει δύναμη εξαγνιστική.