Ο αφηγηματικός Χρόνος στον Οιδίποδα επί Κολωνώ

Δρ. Παραγιουδάκη Γεωργία

 

Antoni Brodowski, Oedipus and Antigone, oil on canvas, 191 × 293 cm, 1828. National Museum, Warsaw

Εισαγωγή

Στo παρόν άρθρο μελετάται η έννοια του αφηγηματικού χρόνου στην τραγωδία Οιδίπους επί Κολωνώ, συγκεκριμένα στον διάλογο Οιδίποδα - Πολυνείκη και Πολυνείκη –Αντιγόνης. Η τραγωδία αυτή χαρακτηρίστηκε ως ήπια και μετριοπαθής αλλά και έκφραση της αναζήτησης εντός της οδύνης[1]. Ο χρόνος, ιδωμένος αφηγηματικά, έχει ιδιαίτερη σημασία για την προσέγγιση και ανάλυση του έργου[2]. Στη συνέχεια, θα εντοπιστούν αναδρομικές και πρόδρομες αφηγήσεις γεγονότων εκτός έργου, με νευραλγική όμως σημασία για την πλοκή του[3].Τα γεγονότα οικοδομούν την ευρύτερη ιστορία του Οιδίποδα στο κύκνειο αυτό άσμα του Σοφοκλή, αποσπασματικά μεν αλλά σε συμπαγή ενότητα.

Στον Οιδίποδα επί Κολωνώ αποτυπώνεται αριστοτεχνικά το δίπολο ενοχής και αθωότητας. Η συντριβή του ήρωα στον Οιδίποδα Τύραννο μετουσιώνεται σε κάθαρση και ανόρθωση, ιδίως στο τελετουργικό τέλος του Οιδίποδα επί Κολωνώ[4].

Αν και στο παρόν δράμα τίθεται επιπλέον το ερώτημα για τον αν ο Οιδίποδας είναι ιερόσυλος ή ικέτης, η αντιμετώπιση του ως ικέτη από τον Θησέα είναι αδιαμφισβήτητη. Εν τέλει όμως, προβάλλεται ως ήρωας που εξ αρχής κινείται ανάμεσα στη μεγαλοσύνη και την αθλιότητα[5].

Ο Οιδίποδας θεωρείται το αιώνιο σύμβολο του τρόπου με τον οποίο το πεπρωμένο εμπαίζει τον άνθρωπο. Η απομάκρυνση του δε από την πόλη, μετωνυμικά συμπίπτει με τον θάνατο της ύλης, στην οποία έδινε βάση όπως και στη λογική και αισθητηριακή γνώση[6].

Περιεχόμενο στίχων

Οι στίχοι 1346-1439 αφορούν το 4ο επεισόδιο-1249-1555, όπου και λαμβάνει χώρα η συνάντηση Οιδίποδα -Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης μετά από παρέμβαση του Θησέα γίνεται δεκτός από τον τυφλό πατέρα του, τον οποίο αρχικά οικτίρει, εκφράζοντας τη μετάνοιά του και ζητά του μιλήσει. Με τη διαμεσολάβηση της Αντιγόνης αναφέρεται στα επακόλουθα του διωγμού του από τον αδερφό του στο Άργος, τον γάμο του με την κόρη του βασιλιά Αδράστου και τη συγκέντρωση του στρατού των έξι Αργείων βασιλιάδων εναντίον του Ετεοκλή. Παρακαλεί τον πατέρα του να άρει την κατάρα, καθώς και οι δύο βιώνουν την κοινή εξορία, ενώ υπόσχεται να τον επαναφέρει στη Θήβα μετά τη νίκη του.

Η απάντηση του Οιδίποδα, στην οποία αναφέρονται οι στίχοι, είναι οργίλη, ενώ τον κατηγορεί για την εξορία του και την παρούσα αλγεινή του κατάσταση[7]. Από την άλλη, αισθάνεται ευγνώμων απέναντι στις δύο κόρες του και προλέγει τον τραγικό αλληλοσκοτωμό των δύο αδερφών[8].

Ο Πολυνείκης, απογοητευμένος πια, παρακαλεί τις αδερφές του να του αποδώσουν τις δέουσες νεκρικές τιμές, ενώ στην παράκληση της Αντιγόνης να επιστρέψει τον στρατό του πίσω στο Άργος, αυτός αρνείται και τις αποχαιρετά ως μελλοθάνατος[9].

Αφήγηση-χρόνος στον Σοφοκλή

Στο έργο του Σοφοκλή , κατά την de Jong, η έννοια του χρόνου έχει καίρια σημασία[10]. Παρόλο που η πλοκή συγκεντρώνεται σε μία ημέρα, το σύνολο των γεγονότων είναι πολύ μεγαλύτερο και είναι απαραίτητη η ενσωμάτωση παρελθοντικών και μελλοντικών αφηγήσεων[11].

Σε σχέση με τις παρελθοντικές αφηγήσεις, οι εξωτερικές αναδρομικές αφηγήσεις αναφέρονται στο παρελθόν, πριν την αρχή του έργου. Όσα γεγονότα αφορούν το πιο πρόσφατο παρελθόν, ο Σοφοκλής δεν τα παρουσιάζει σε ένα σημείο συγκεντρωμένα, -όπως ο Ευριπίδης στους Προλόγους του- αλλά διάσπαρτα, σε διάφορες στιγμές στο έργο, από τους ήρωες[12].Υπάρχει επίσης μια τάση μετακίνησης από το πιο πρόσφατο στο πιο μακρινό παρελθόν[13].

Όσον αφορά τις εσωτερικές αναδρομικές αφηγήσεις, αυτές αναπαράγουν γεγονότα που λάβανε χώρα μέσα στο έργο εκτός σκηνής, με σημαίνοντα το ρόλο του Χορού, καθώς και χαρακτήρων που κάνουν ανασκόπηση σε πράξεις δικές τους ή άλλων.[14]

Οι προληπτικές αφηγήσεις, κατά κύριο λόγο εσωτερικές αν και περιστασιακά εξωτερικές, δεν είναι όλες αφηγήσεις, μπορεί να είναι σύντομες αναφορές και αναγγελίες, συχνά για επερχόμενες καταστροφές.[15]

Με δεδομένη επιπλέον την έλλειψη ενδοδραματικού αφηγητή, που είτε συμμετείχε είτε όχι στα γεγονότα, οι αναδρομικές αφηγήσεις, είναι εσωτερικές (αναφορά σε εκτός σκηνής γεγονότα) και εξωτερικές (προϊστορία πλοκής όχι με χρονολογική σειρά), ενώ οι προληπτικές (εξέλιξη πλοκής σωστά ή λάθος ή ασαφώς), είναι εξωτερικές, καθώς το μέλλον οι χαρακτήρες δεν το διηγούνται , αλλά αναφέρονται σε αυτό[16].

Προβαίνοντας σε μια τυπική κατηγοριοποίηση του αφηγηματικού χρόνου στην παρούσα τραγωδία διαπιστώνουμε τα εξής :

Ως προς τον εξωκειμενικό χρόνο και συγκεκριμένα τον χρόνο του πομπού, ο Σοφοκλής πρέπει να έγραψε την τραγωδία το 406-5, λίγο πριν πεθάνει και στην λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου, όπου η Αθήνα προσπαθεί να συνέλθει από την καταστροφή.

Σχετικά με τον χρόνο του αφηγητή, τα χρονικά γεγονότα της αφήγησης αναφέρονται στην ιστορία του Οιδίποδα από την αποκάλυψη των ανομημάτων του και εξής, κατά την αυτοεξορία του στον Κολωνό.O Οιδίποδας από αφηγητής του παρελθόντος μετατρέπεται σταδιακά σε αφηγητή μελλοντικών γεγονότων, τα οποία συνυφαίνει με μαεστρία με τα παρελθοντικά[17].

Ο χρόνος του δέκτη, αφορά το κοινό της εποχής του 401, οπότε πρέπει να διδάχθηκε η τραγωδία, μετά το θάνατο του Σοφοκλή, από τον ομώνυμο εγγονό του[18]. Το αθηναϊκό κοινό, ταλαιπωρημένο από την έκβαση του Πελοποννησιακού πολέμου, οπωσδήποτε χρειαζόταν ένα τονωτικό εγκώμιο για την πόλη του. Αναμφίβολα όμως, δέκτης του έργου αποτελεί και στο απανταχού κοινό στα πλαίσια της διαχρονίας του έργου.

Όσον αφορά τον εσωκειμενικό χρόνο αναφερόμαστε:

- στον χρόνο της ιστορίας, στη φυσική σειρά των γεγονότων, όπως αυτά έλαβαν χώρα από τη στιγμή της αποκάλυψης της φρικτής αλήθειας του Οιδίποδα.

-στον χρόνο της αφήγησης .Εδώ τα γεγονότα δεν ακολουθούν τη φυσική σειρά , ενώ η παραβίαση της χρονολογικής σειράς του, η αναχρονία, διαιρείται σε αναδρομές /αναλήψεις και πρόδρομες αφηγήσεις/προλήψεις, όπως θα αναφερθούμε αμέσως παρακάτω.

Όσον αφορά τις τεχνικές που παραβιάζουν την ομαλή σειρά των γεγονότων, σημειώνεται ο προϊδεασμός/προσήμανση, που αφορά την ψυχολογική προετοιμασία για όσα θα συμβούν στο μέλλον, καθώς και την προοικονομία, που είναι η φυσική και λογική εξέλιξη της πλοκής .

Σε σχέση με τη χρονική διάρκεια, την ανισοχρονία -έχουμε την περίληψη/επιτάχυνση, την παύση/επιβράδυνση, την έλλειψη, τη σκηνή και το αφηγηματικό κενό.

Τέλος, η χρονική συχνότητα αφορά στη χρήση μοτίβων –επαναλαμβανόμενες φράσεις/θέματα, κλιμάκωση δράσης, περιγραφές ψυχικών καταστάσεων (μοναδική, επαναληπτική αφήγηση και θαμιστική αφήγηση)[19].

Η διαδοχή των γεγονότων –ο Οιδίποδας εγκαταλείπει τον Κιθαιρώνα και σώζεται από τον βοσκό στην Κόρινθο , σκοτώνει τον Λάιο, απαντά στο αίνιγμα της Σφίγγας , παντρεύεται την Ιοκάστη, ψάχνει τον φονιά του Λάιου. Ανακαλύπτει το έγκλημα, τυφλώνεται και αυτοεξορίζεται. Αυτή είναι η ιστορία – histoire-. Η πλοκή/αφήγηση, recit- είναι διαφορετική γιατί δεν εξελίσσεται γραμμικά[20] .Εστιάζει στο κρίσιμο συμβάν –τον θάνατο του Λάιου και το πρόβλημα της Θήβας, και αρχίζει το ξετύλιγμα της πλοκής, έως την τελική αποκατάσταση της ιστορίας[21].

Η αναδρομή –στο πρόσφατο παρελθόν, εμπίπτει στην αναφορά του Οιδίποδα στον Θησέα και την κίνησή του να επιτρέψει στον Πολυνείκη τη συνάντησή τους(στ. 1346-49).Ο Θησέας, άρχοντας της Αθήνας και ευεργέτης του Οιδίποδα, έκρινε ορθό να επιτρέψει στον Πολυνείκη να δει τον πατέρα του. Λόγω του αμοιβαίου σεβασμού τους, ο Οιδίποδας τελικά δέχεται να δει τον γιο του, έστω και αν τον αποστρέφεται ως βδέλυγμα. Πρόληψη στο άμεσο μέλλον του Πολυνείκη αποτελεί η δήλωση ότι θα φύγει, αφού ακούσει τις κατάρες του πατέρα του(στ.1350-1351).

Γίνεται ανάληψη στο παρελθόν της βασιλείας του Πολυνείκη, που θεωρεί υπαίτιο της εξορίας και της τωρινής δυστυχίας του(1355, 1361, 1363).Η ανάληψη είναι εξωτερική, καθώς τα όσα διαμείφθηκαν ανάμεσα στα δύο αδέρφια, μετά τη βασιλεία του Πολυνείκη, τοποθετούνται εκτός του χρονικού πλαισίου της τραγωδίας.

Η αναφορά του Οιδίποδα στις κόρες του και την παρούσα στάση τους είναι γεμάτη στοργή και ευγνωμοσύνη(1367-69), ενώ είναι εμφανέστατη η αντιπαραβολή με τους αναίσχυντους γιους του, με προεξάρχοντα τον Πολυνείκη, που στράφηκε εναντίον της Θήβας (1371)[22].

Στον στίχο 1373 έχουμε πρόληψη, στην προφητεία-κατάρα του Οιδίποδα ότι τα δύο αδέρφια θα αλληλοσκοτωθούν. Είναι εξωτερική, γιατί αυτά θα λάβουν χώρα εκτός δράματος[23].Επίσης η αναφορά στον αλληλοσκοτωμό τους είναι επαναλαμβανόμενη (1385).

Στους 1382-90, οι προλήψεις/ κατάρες επαναλαμβάνονται διεξοδικά, ενώ το ζοφερό κλίμα του Άδη είναι αδυσώπητα παρόν στα λόγια του τυφλού Οιδίποδα.

Στους 1396-1410, ο Πολυνείκης φαίνεται να έχει αποδεχτεί την τραγική μοίρα που προδιέγραψε η αποτρόπαια κατάρα του πατέρα του και για αυτήν προκαταβολικά θρηνεί(1397-8).Η πρόληψη, δια στόματος του Πολυνείκη, είναι κι εδώ εξωτερική.

Γι αυτό και στον 1405-6, παρακαλεί τοις αδερφές του να του αποδώσουν τις νεκρικές τιμές προοικονομώντας αυτήν την ώρα. Η προοικονομία εδώ δείχνει απόλυτα φυσική εξέλιξη του θανάτου που θα επισυμβεί, όπως τον προδιέγραψε ο πατέρας του.

Η Αντιγόνη στον στίχο 1417, κάνει προσήμανση για την ολοσχερή καταστροφή της χώρας που έπεται, προκειμένου να μεταπείσει τον αδερφό της να επιστρέψει τον επερχόμενο στρατό πίσω στο Άργος, αφήνοντας κατά μέρος το μίσος του. Στον στίχο 1421,προοικονομείται το φρικτό μέλλον τους , όταν υπενθυμίζει στον Πολυνείκη το προμάντεμα του Οιδίποδα για αμοιβαίο θάνατο των δύο αδερφών.

Σε μία ακόμα εξωτερική πρόληψη, ο Πολυνείκης δείχνει απτόητος, αν και έχει πειστεί ότι η κατάρα του πατέρα του θα υλοποιηθεί (1429-1431).Στους στίχους 1433-1435, η επανάληψη ότι δεν θα τον ξαναδούν ζωντανό, επιτείνει την πρόδρομη αφήγηση περί θανάτου του. Επιπλέον, με το τελευταίο επιφώνημα της Αντιγόνης, προοικονομείται και ο θρήνος των δύο κοριτσιών στον επόμενο κομμό, όταν θα πληροφορηθούν τον θάνατο του πατέρα τους από τον άγγελο στην έξοδο (στίχοι 1579-1779) [24].

Θα μπορούσαν τα παραπάνω να εκληφθούν και ως τεχνικές που παραβιάζουν την ομαλή χρονική σειρά των γεγονότων του δράματος, καθώς επιβραδύνουν την εξέλιξή του. Η αναφορά στο παρελθόν του Πολυνείκη από τον Οιδίποδα, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια μικρή παρέκβαση, σύντομη βέβαια και απολύτως απαραίτητη για την εξέλιξη της πλοκής, κάτι που συνιστούν επίσης και οι ανωτέρω αναφορές σε περιπτώσεις προσήμανσης και η προοικονομίας .

Σε σχέση με τη διάρκεια της αφήγησης, η ανισοχρονία σημειώνεται με την αφηγηματική ταχύτητα της επιτάχυνσης –περίληψης, όπου συμπυκνώνεται σε μερικούς στίχους το επακόλουθα της αυτοτύφλωσης και αυτοεξορίας του Οιδίποδα -1346-1393.

Θα λέγαμε ότι υπάρχει έλλειψη, στον βαθμό που δεν γίνεται κάποια αναφορά στην τραγική γενιά του Οιδίποδα και της σχέσης του με την Ιοκάστη, αλλά μόνο απλός υπαινιγμός στην πατρότητα στους στίχους 1365, 1369.

Παύση ή επιβράδυνση συνιστά πιθανόν το γεγονός ότι ο Οιδίποδας επαναλαμβάνει τις κατάρες, καθώς και την –ανυπόστατη -κατηγορία περί εξορίας του στον Πολυνείκη. Παράλληλα, η επανερχόμενη κατάρα του Οιδίποδα, σε μεγάλη χρονική συχνότητα, συνιστά τη χρήση μοτίβου που κλιμακώνει τόσο τη δράση όσο και τις έντονες ψυχικές καταστάσεις των προσώπων. Είναι ξεκάθαρα διατυπωμένος ο οικτιρμός του Χορού στο πρόσωπο του Πολυνείκη στον 1394-5, αλλά και η αυτολύπησή του στους 1396-8. Αποκορύφωμα δε του ψυχικού άλγους των χαρακτήρων, συνιστά, στο τέλος του αποσπάσματος, η όλο οδύνη επιφωνηματική φράση της Αντιγόνης «ὦ ταλαιν’ἐγώ»(1439).

Συμπέρασμα

Ο Σοφοκλής, σε μια απόλυτα μελετημένη διάρθρωση του έργου του, φαίνεται να διαχειρίζεται αριστοτεχνικά τον χρόνο, παράλληλα με τη γλώσσα και τους χαρακτήρες του, στην πορεία τους για την τελειότητα. Γιατί σε όλες του τις τραγωδίες είναι έκδηλος ο αγώνας του ανθρώπου να γίνει «οἷος δεῖ»[25].Ο αδιάλειπτος αυτός αγώνας υλοποιείται στα πλαίσια αψεγάδιαστης σκηνικής οικονομίας, πλοκής με καταπληκτική φυσικότητα, αλλά και συντηρητισμού που άρεσε στην άρχουσα τάξη[26]. Το ενδιαφέρον στην τραγωδία αυτή, είναι η σε βάθος αποκάλυψη του τι είναι τραγικό, σε ένα παιχνίδι φαίνεσθαι και κρύπτεσθαι, όπου και η μικρότερη λέξη έχει το καίριο περιεχόμενό της[27].Εξάλλου έντονη είναι η αίσθηση των δυνάμεων εκτός του ανθρώπινου ελέγχου[28]. Ο Οιδίποδας αρχικά αποδιώχνεται από την πόλη του, την οποία στη συνέχεια απαρνιέται.[29].

Γενικότερα, το ενδιαφέρον του Σοφοκλή για την αλληλεπίδραση των χαρακτήρων του είναι οφθαλμοφανές, όπως εξελίσσεται στα πλαίσια σκηνικής δράσης με έντονα οπτικές εντυπώσεις[30]. Οι συγκρούσεις δε στις οποίες εμπλέκονται τόσο ο Οιδίποδας με τον Πολυνείκη, όσο και ο Πολυνείκης με την Αντιγόνη στο παρόν απόσπασμα, διακρίνονται και για τραγικό ψυχολογικό κρεσέντο.

Χωρίς να καταφεύγει σε διθυραμβική μεγαληγορία, πάντως, ο ποιητής παρουσιάζει τον καταραμένο και αποδιωγμένο Οιδίποδα να οδηγείται με το μαρτύριό του στον εξαγνισμό και την οσιότητα, φιλοτεχνώντας έναν εξαίρετο αποχαιρετιστήριο ύμνο στην αγαπημένη του Αθήνα [31].


Βιβλιογραφία

• -Barry, P.(2013) Γνωριμία με τη Θεωρία, Μια εισαγωγή στη λογοτεχνική και πολιτισμική θεωρία, μετάφραση Ανάτσινα Αν., εκδ.Βιβλιόραμα, Αθήνα
• -Γερολέμου, Μ. Δομή και νόημα:η σύνταξη και η σημασιολογία της αφήγησης, (υλικό ΑΠΚΥ)
• -De Jong, I,J.F.(2007) Sophocles, Time in ancient greek literature, Studies in ancient greek narrative, Volume 2, Brill (Υλικό ΑΠΚΥ)
• -Easterling, P.E.-Knox,B.M.W(1994) Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα
• -Hesk, J.(2012), Oedipus at Colonus, Brills companion to Sophocles, (υλικό ΑΠΚΥ)
• -Κακριδής, Φ.Ι. (2006), Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών
• -Καλοκύρη, Κ.(1994) Η ηθική φιλοσοφία του Σοφοκλέους, Από το Αρχαίο Ελληνικό Πνεύμα, Εκδ.Παπαδήμα, Αθήνα
• -Κατσαντώνης, Γ., O Οιδίποδας ελευθερώνεται. Μοίρα, προσωπική ευθύνη, ανάγκη και ελευθερία στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή. http://www.24grammata.com/wp-content/uploads/2012/o/katsantonis-edipo-24grammata.com-pdf
• -Κορδάτος, Γ. (1974) Η αρχαία τραγωδία και κωμωδία, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα
• -Markantonatos, A.(2012)Narratology of Drama: Sophocles the Storyteller, Brill Companion, Leiden, Boston (υλικό ΑΠΚΥ)
• -Μαρωνίτης, Δ.(2014) Οιδίποδας επί Κολωνώ, Μια διφορούμενη τραγωδία. Από το Έπος και δράμα. Από το χτες στο αύριο. εκδ. Άγρα, Αθήνα (http://kostasvakouftsis.blogspot.gr/2013/06 /oedipus-at-colonus-n-equivocal)
• -Μαυρόπουλος, Θ.(2007) Σοφοκλέους, Οιδίπους Επί Κολωνώ (Κείμενο, μετάφραση, σχόλια), εκδ. Ζήτρος, Αθήνα
• -Μελάς, Σ.(1994) Ο τραγικός του αττικισμού. Από το Αρχαίο Ελληνικό Πνεύμα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα
• -Schmitz, T.(2007) Narratology, Modern Literary theory and ancient texts(υλικό ΑΠΚΥ)
• -Τζιόβας,Δ.(2003) Μετά την αισθητική,εκδ. Οδυσσέας , Αθήνα.
• -Τσάρνα, Θ.(1989) Οιδίπους επί Κολωνώ , Νέα Εστία, τομ.126 , 1/8/1989, τευχ.1490, Αθήνα

Υπόμνημα:

[1] Hesk (2012: 173), όπου παρατίθενται οι απόψεις των Richard Jebb, και Edith Hall.
[2] Ιδιαίτερη μνεία στην De Jong(2007), που πρωτοστατεί στις αφηγηματολογικές μελέτες στην αρχαία ελληνική γραμματεία, θα γίνει παρακάτω. Επίσης, βλ.Schmitz(2007: 60-62) και Γερολέμου, 1
[3] Βarry (2013:272), Για τη σχέση μίμησης-αφήγησης, σ. 269
[4] Μαρωνίτης (2014)
[5] Μαρωνίτης (2014) Όχι βέβαια ακριβώς ικέτης, αφού δεν προσπέφτει σε άγαλμα, όπως ο Πολυνείκης, ούτε ζητά φιλοξενία ζωής αλλά ταφής στο άλσος των Ευμενίδων .Ωστόσο τον ευεργέτη του τον Θησέα δεν τον αγγίζει με το χέρι του.
[6] Κατσαντώνης (2012:9). Με την αφύπνισή του το πνεύμα αρχίζει να κυριαρχεί στην ύλη (ἆρ᾽ οἶσθ᾽ἀφ᾽ ὧν εἶ; )
[7] Κατά τον Μαρωνίτη(2014), ένα επαναλαμβανόμενο θέμα του έργου είναι αν ο Οιδίποδας εξορίστηκε ή αυτοεξορίστηκε, κάτι που ο ίδιος το χρεώνει στους γιους του και τον Κρέοντα. Αυτό φαίνεται να αποτελεί ανυπόστατο ισχυρισμό. Στην έξοδο στον Οιδίποδα Τύραννο επιμένει στην αυτοεξορία του, αν και ο Κρέοντας επιδιώκει να ρωτήσουν πρώτα το μαντείο των Δελφών, το οποίο απάντησε θετικά στην εξορία.
[8] Η εχθρική αντιμετώπιση του Πολυνείκη από τον πατέρα του σοκάρει το ακροατήριο κατά τον Hesk(2012:180-1,183).
[9] Μαυρόπουλος (2007:20-21)
[10] De Jong (2007:275).Πάντοτε ένα σπουδαίο γεγονός έρχεται να επισκιάσει ό,τι υπήρχε προηγουμένως
[11] De Jong (2007:276)
[12] De Jong (2007:277)
[13] Ό.π.(2007:278)
[14] Ό.π.(2007:281, 282) και Markantonatos (2012:353)
[15] De Jong (2007:282,285).Συχνές είναι οι αναφορές του Σοφοκλή σε προφητείες, οιωνούς, όνειρα, που θυμίζουν Ηρόδοτο, 283.
[16] Ό.π.(2007:288, 291) και Markantonatos (2012: 352)
[17] Markantonatos (2012:355)
[18] Hesk (2012).Θέτει ερωτήματα για το πότε γράφτηκε η τραγωδία, πιθανόν κατά την τελευταία εικοσαετία της ζωής του. Αναφέρει άρρητη επιρροή από τον Ευριπίδη.
[19] Τζιόβας (2003:60-68)
[20] Βarry (2013:260-261) .Όροι που χρησιμοποιεί ο Gerard Genette.Επίσης, Schmitz (2007:43, 55-59)
[21] Τζιόβας (2003:54-58)
[22]Στα πλαίσια των θεματικών αντιπαραθέσεων στις οποίες αρέσκεται ο Σοφοκλής, βλ.Easterling-Knox(1994:416).
[23] Στις Φοίνισσες του Ευριπίδη μάλιστα γίνεται επί σκηνής.
[24]Μαυρόπουλος (2007:22)
[25] Καλοκύρης (1994:99-100) Έχει ενδιαφέρον από θεολογικής άποψης η αναφορά σε ένα μοναδικό θείο πρόσωπο, αυτό του Δία (στ.1085).
[26] Κορδάτος (1974:223) Διαθέτει άφταστο λυρισμό. Εξάλλου όλες οι ηθικές αξίες και οι κρατικές διατάξεις που προβάλλονται, βασίζονται στη θέληση των θεών.
[27]Τσάρνα (1989:1029)
[28]Easterling-Knox (1994:409) Αντίστοιχα πράττει και στην Αντιγόνη
[29]Easterling-Knox (1994:415).
[30]Easterling-Knox (1994:418, 419)
[31]Μελάς (1994: 91-94) και Κακριδής (2006:122)