Κοινωνικές αναπαραστάσεις στη ρεαλιστική νεοελληνική πεζογραφία

Βενετία Αποστολίδου &
Νικολίνα Κουντουρά

Προτεινόμενη διάρκεια: 16 διδακτικές ώρες

Εισαγωγή

Η σχέση της λογοτεχνίας με την κοινωνική πραγματικότητα έχει απασχολήσει θεωρητικούς της λογοτεχνίας, φιλολόγους και λογοτέχνες. Μετά την έμφαση που δόθηκε, στις δύο προηγούμενες διδακτικές ενότητες, στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες και στις ποιητικές φωνές, στην αναπαράσταση δηλαδή της ατομικής ζωής και στην έκφραση της υποκειμενικότητας, στην παρούσα ενότητα μετακινούμαστε στον άλλο πόλο της λογοτεχνικής δημιουργίας, την κοινωνία, χωρίς να ξεχνούμε ποτέ πως οι δύο αυτοί πόλοι, το άτομο και η κοινωνία, διαπλέκονται σε κάθε ένα λογοτεχνικό έργο. Στη συνειδητοποίηση αυτής της σχέσης αποσκοπούσε εξάλλου η διδακτική ενότητα της Γ΄ Γυμνασίου «Άτομο και κοινωνία». Η παρούσα ενότητα επιδιώκει να ενισχύσει τη συνειδητοποίηση αυτή και να εμβαθύνει σε ζητήματα λογοτεχνικής γραφής.

Το εύρος της διδακτικής ενότητας οριοθετείται από τα πεζά κείμενα που περιλαμβάνει το ανθολόγιο της Β΄ Λυκείου που αποτελεί και την αφετηρία μας. Τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Β΄ Λυκείου περιλαμβάνουν ηθογραφικά διηγήματα και κοινωνικά μυθιστορήματα από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και τη γενιά του ’30· πρόκειται για την περίοδο κατά την οποία αναπτύχθηκε ο ρεαλισμός στη νεοελληνική λογοτεχνία στις διάφορες μορφές του και επιχείρησε να αναπαραστήσει την κοινωνία του χωριού αρχικά και της πόλης αμέσως μετά. Να αναπαραστήσει κοινωνικές σχέσεις και συγκρούσεις, τρόπους ζωής και ατομικές συνειδήσεις που επηρεάζονται από κοινωνικούς παράγοντες. Μια άλλη ονομασία, περισσότερο γραμματολογική, γι αυτή την ενότητα θα ήταν «Από το ηθογραφικό διήγημα στο κοινωνικό μυθιστόρημα».

Η γνωριμία επομένως με αυτή την περίοδο της πεζογραφικής μας παράδοσης αποτελεί έναν βασικό στόχο της ενότητας, αλλά, κατά την πάγιά μας τακτική, ο γραμματολογικός σκοπός εμπλουτίζεται από την επιδίωξη να προβληματιστούν οι μαθητές γύρω από ένα γενικότερο θέμα το οποίο, στην περίπτωσή μας, είναι η αναπαράσταση της κοινωνίας στη λογοτεχνία, με τη βοήθεια των βασικών εννοιών του ρεαλισμού και του νατουραλισμού. Πρόκειται για δύο όρους που αντιστοιχούν σε σημαντικά λογοτεχνικά κινήματα και έτσι συνεχίζεται η γνωριμία των μαθητών με δύο ρεύματα της πεζογραφίας αυτή τη φορά. Για να δούμε όμως τις ποικίλες όψεις του ρεαλισμού και τους τρόπους με τους οποίους οι συγγραφείς αποτυπώνουν την κοινωνία ή κατασκευάζουν κοινωνικές πραγματικότητες, καλό είναι τα λογοτεχνικά κείμενα του ανθολογίου της Β΄ Λυκείου να πλαισιωθούν και από νεότερα πεζά κείμενα του ανθολογίου της Γ΄ Λυκείου ενώ προτείνονται και κάποια μυθιστορήματα της μετά το 1974 περιόδου μέχρι σήμερα. Διότι, ο σημαντικότερος ίσως σκοπός της ενότητας είναι να αντιληφθούν οι μαθητές ότι οι κοινωνικές εμπειρίες και οι κοινωνικές αλλαγές απασχολούν διαχρονικά τη λογοτεχνία και αποτελούν την πρώτη ύλη της. Συχνά μάλιστα είναι η λογοτεχνία εκείνη που αναδεικνύει κοινωνικά χαρακτηριστικά και ζητήματα νωρίτερα από άλλους δημόσιους λόγους. Λ. χ. η πεζογραφία μας έχει από καιρό επισημάνει χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να θεωρηθούν αίτια της σημερινής οικονομικής και κοινωνικής κρίσης· με αυτό το κριτήριο (πέραν της ποιότητάς τους) επιλέχθηκαν κάποια από τα έργα που προτείνονται εκτός των ΚΝΛ.

Η παρούσα ενότητα θίγει λοιπόν καίρια φιλολογικά προβλήματα όπως ο χαρακτήρας της ηθογραφίας, τα όρια του ρεαλισμού, οι διαφορές διηγήματος -μυθιστορήματος, η αναπαράσταση και η κατασκευή της πραγματικότητας, η αλήθεια και η αληθοφάνεια της αφήγησης. Είναι προφανές ότι δε μπορούμε να φθάσουμε σε απαντήσεις αλλά έχει σημασία να προβληματισθούν οι μαθητές γύρω από αυτά, έτσι ώστε να ελέγχουν τη σχέση μιας λογοτεχνικής ιστορίας από την «αληθινή ιστορία» στην οποία υποτίθεται ότι βασίζεται και να διακρίνουν τα τεχνάσματα αληθοφάνειας. Ταυτόχρονα, οι μαθητές θα πρέπει να μάθουν να αξιοποιούν τη «γνώση» για την κοινωνία που δίνει η λογοτεχνία καθώς η μυθοπλασία τέμνεται με την κοινωνική πραγματικότητα και ο κοινωνικός και πολιτικός προβληματισμός μεταπλάθεται σε μύθο επιχειρώντας ανατομία και κριτική των κοινωνικών προβλημάτων. Mέσω της ενότητας αυτής, οι μαθητές καλούνται επίσης να συνειδητοποιήσουν πως τα κείμενα και οι κοινωνικές αναπαραστάσεις τους συλλαμβάνονται από το συγγραφέα και τον αναγνώστη πάντοτε υπό την επίδραση συγκεκριμένων αξιών και επιδιώξεων που είναι συνδεδεμένες με πολιτισμικά και ιδεολογικά συμφραζόμενα.

Οι μαθητές θα παρακολουθήσουν, μέσα από την πολυφωνία των λογοτεχνικών αφηγήσεων, τις βαθύτερες συνέπειες των κοινωνικών φαινομένων πάνω στη ζωή των ανθρώπων, τις διαφορετικές αντιδράσεις και δράσεις τους στο ίδιο ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον και θα αναπτύξουν έτσι την κριτική τους ικανότητα απέναντι στα ίδια τα κοινωνικά ζητήματα και στους τρόπους με τους οποίους μιλάμε γι αυτά. Ταυτόχρονα, καθώς θα συνειδητοποιήσουν ότι η ρεαλιστική αναπαράσταση είναι μια σύμβαση, θα ενδυναμωθεί η λογοτεχνική τους εγρήγορση και η αναγνωστική τους επάρκεια. Πάνω απ’ όλα όμως, το στοίχημα της ενότητας είναι να νιώσουν τη βαθιά σχέση της ίδιας της λογοτεχνίας με την κοινωνία αλλά και τη σύνδεση της ανάγνωσης με τη ζωή.

Σκοποθεσία
Με τη διδασκαλία του σεναρίου επιδιώκουμε οι μαθητές και οι μαθήτριες:

• Να κατανοήσουν οι μαθητές πως η πεζογραφία αναφέρεται πάντα σε μια ορισμένη κοινωνία την οποία αναπαριστά, αντανακλά, νοηματοδοτεί, διερμηνεύει, κρίνει, ανατέμνει, κατασκευάζει. Να μάθουν να χρησιμοποιούν τα παραπάνω ρήματα για να μιλούν για τη σχέση του αφηγηματικού κειμένου με μια κοινωνική πραγματικότητα που είναι δυνατόν να ερευνηθεί.
• Να κατανοήσουν πως η κοινωνία στο αφηγηματικό έργο αναπαρίσταται μέσα από τις επιδράσεις και τους καθορισμούς που ασκεί στα άτομα-ήρωες της αφήγησης.
• Να συνειδητοποιήσουν ότι οι αναπαραστάσεις της κοινωνίας σε κάθε έργο επηρεάζονται από τις πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές ιδέες και αξίες του συγγραφέα και της εποχής του.
• Να συνειδητοποιήσουν ότι οι αναγνώστες νοηματοδοτούν τις κοινωνικές αναπαραστάσεις των κειμένων με βάση τις δικές τους εμπειρίες και ιδέες.
• Να γνωρίσουν τα λογοτεχνικά κινήματα του ρεαλισμού και του νατουραλισμού.
• Να γνωρίσουν τα χαρακτηριστικά του ηθογραφικού διηγήματος και να παρακολουθήσουν τη μετάβαση της νεοελληνικής πεζογραφίας προς το κοινωνικό και το αστικό μυθιστόρημα.
• Να μάθουν να ερευνούν την «αλήθεια» ή την αληθοφάνεια των αναπαραστάσεων της κοινωνίας στην πεζογραφία.
• Να συνδέουν τις κοινωνικές αναπαραστάσεις της λογοτεχνίας με γενικότερες αντιλήψεις για την κοινωνία και με τα προβλήματα του παρόντος και της ζωής τους.

Δεξιότητες

Με την ολοκλήρωση της διδασκαλία του σεναρίου επιδιώκουμε οι μαθητές και οι μαθήτριες να είναι σε θέση:

• Να ερευνούν και να συνθέτουν οι μαθητές την εικόνα της κοινωνίας που εξάγεται από ένα διήγημα ή μυθιστόρημα: χρόνος, χώρος, ταξική σύνθεση, οικονομικές σχέσεις, κοινωνικές συλλογικότητες, ήθη και έθιμα, κοινωνικές αντιλήψεις των ηρώων.
• Να αναγνωρίζουν και να περιγράφουν τον τρόπο με τον οποίο ένας λογοτεχνικός ήρωας καθορίζει και καθορίζεται από το κοινωνικό του περιβάλλον.
• Να αναγνωρίζουν τις αφηγηματικές τεχνικές με τις οποίες συντίθεται η εικόνα της κοινωνίας μέσα στο έργο.
• Να διερευνούν το «λαογραφικό υπόστρωμα» του ηθογραφικού διηγήματος και να αναγνωρίζουν το ηθογραφικό στοιχείο και σε μεταγενέστερα έργα.
• Να αναγνωρίζουν τα τεχνάσματα αληθοφάνειας και να ελέγχουν, με βάση ιστορικές πηγές, την «αλήθεια» των κοινωνικών αναπαραστάσεων.
• Να τοποθετούνται κριτικά απέναντι στους τρόπους με τους οποίους ένα αφηγηματικό κείμενο θέτει τα κοινωνικά προβλήματα και τις λύσεις τις οποίες ρητά ή άρρητα «προτείνει».

Περιεχόμενο (ενδεικτικά και με επιλογή από τον διδάσκοντα)

ΚΝΛ Β΄ Λυκείου

1. Γ. Βιζυηνός, «Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου», «Μοσκώβ Σελήμ»
2. Αλέξ. Παπαδιαμάντης, «Η φόνισσα», «Ο Αλιβάνιστος», «Το μοιρολόγι της φώκιας», «Πατέρα στο σπίτι»
3. Ι. Κονδυλάκης, «Ο Πατούχας»
4. Ανδρέας Καρκαβίτσας, «Τα τυφλοπόντικα», «Ναυάγια»
5. Κ. Χατζόπουλος, «Το σπίτι του δασκάλου»
6. Μιχ. Μητσάκης, «Η αρκούδα»
7. Κωνσταντίνος Θεοτόκης, «Η τιμή και το χρήμα», «Κατάδικος»
8. Δημοσθένης Βουτυράς, «Παραρλάμα»
9. Κοσμάς Πολίτης, «Στου Χατζηφράγκου»
10. Γιώργος Θεοτοκάς, «Αργώ»
11. Μ. Καραγάτσης, «Γιούγκερμαν», «Το μπουρίνι»
12. Παντελής Πρεβελάκης, «Η κεφαλή της Μέδουσας»

ΚΝΛ Γ΄ Λυκείου

1. Στρατής Τσίρκας, «Αριάγνη»
2. Δημήτρης Χατζής, «Ο Σιούλας ο ταμπάκος»
3. Ανδρέας Φραγκιάς, «Άνθρωποι και σπίτια»
4. Αλέξανδρος Κοτζιάς, «Ο Εωσφόρος»
5. Νίκος Μπακόλας, «Μυθολογία»
6. Κώστας Ταχτσής, «Τα ρέστα»
7. Μένης Κουμανταρέας, «Παλιά και λησμονημένα»
8. Βασίλης Βασιλικός, «Το φύλλο»
9. Περικλής Σφυρίδης, «Εμάς άραγε ποιος θα μας κοιτάξει;»
10. Δημήτρης Νόλλας, «Στο δρόμο για το Βούπερταλ»

Λογοτεχνία θεωρητικής κατεύθυνσης

1. Γ. Βιζυηνός, «Το αμάρτημα της μητρός μου»
2. Α. Παπαδιαμάντη, «Όνειρο στο Κύμα»

Άλλα προτεινόμενα κείμενα

1. Κώστας Ταχτσής, Το τρίτο στεφάνι, 1970
2. Μάρω Δούκα, Εις τον πάτο της εικόνας, 1990
3. Πρόδρομος Μάρκογλου, Καταδολίευση, 2006.
4. Χρήστος Οικονόμου, Κάτι θα γίνει θα δεις, 2010
5. Πέτρος Μάρκαρης, Περαίωση, 2011
6. Χρήστος Χαρτοματσίδης, Είναι κάπου αλλού η γιορτή, 2011.

Μέθοδος

Α΄ φάση: Πριν από την ανάγνωση (2 ώρες)

• Ζητούμε από τους μαθητές να θυμηθούν και να παρουσιάσουν ένα κινηματογραφικό έργο που έχουν δει ή ένα μυθιστόρημα που έχουν διαβάσει το οποίο βασιζόταν σε μια «αληθινή ιστορία». (Π.χ. Τιτανικός, Το ημερολόγιο της Αννας Φρανκ). Ζητούμε να κάνουν παράλληλα μια μικρή έρευνα για την αληθινή ιστορία στην οποία βασίζεται και να επισημάνουν ομοιότητες και διαφορές.
• Σε ένα λεξικό λογοτεχνικών όρων αναζητούμε τα λήμματα «ρεαλισμός» «νατουραλισμός», «ηθογραφικό διήγημα», «κοινωνικό μυθιστόρημα». Κατασκευάζουμε έναν εννοιολογικό χάρτη.

Β΄ φάση: Ανάγνωση-Παρουσίαση (8-10 ώρες)

Όλη η τάξη διαβάζει ένα κοινό κείμενο, π.χ. του Κ. Θεοτόκη, «Κατάδικος». Οι μαθητές καλούνται να παρακολουθήσουν προσεκτικά την ανάγνωση και να σημειώσουν:

• το θέμα του κειμένου και το κεντρικό διακύβευμα,
• το χώρο και το χρόνο της ιστορίας,
• τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κοινωνικού περιβάλλοντος,
• τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ιδιαίτερου περιβάλλοντος των ηρώων.

Προσαρμόζουμε τον εννοιολογικό χάρτη που κατασκευάσαμε στην α΄ φάση στα δεδομένα του συγκεκριμένου κειμένου. Π.χ. δημιουργούμε ομόκεντρους κύκλους -άτομο, οικογένεια, κοινωνία-, στους οποίους καταγράφουμε στοιχεία που σκιαγραφούν τα χαρακτηριστικά αυτών των χώρων.

Στη συνέχεια, οι μαθητές, ατομικά ή σε ζεύγη, αναλαμβάνουν μία από τις παρακάτω εργασίες:

• Ερευνούν τα βιογραφικά στοιχεία και τις πολιτικές και κοινωνικές ιδέες του Κωνσταντίνου Θεοτόκη.
• Παρακολουθούν έναν ήρωα του έργου: Τον τρόπο με τον οποίο τα κοινωνικά προβλήματα και οι συνθήκες της ζωής επηρεάζουν τη συμπεριφορά, το χαρακτήρα, τη σχέση του με τους άλλους ήρωες.
• Ερευνούν το ιστορικό πλαίσιο και την κοινωνία των Επτανήσων: χωρισμός σε τάξεις, παρακμή της αριστοκρατίας και άνοδος της αστικής τάξης κ.ο.κ.

Παρουσιάζουν τα στοιχεία που βρήκαν και όλη η τάξη μαζί κάνει τη σύνθεση. Συζητά την εικόνα της κοινωνίας και πώς αυτή συνδέεται τόσο με την πραγματική κοινωνία των Επτανήσων όσο και με τις ιδέες του συγγραφέα. Στο τέλος αυτής της εργασίας πρέπει να έχει γίνει σαφές τόσο το κεντρικό θέμα/διακύβευμα του έργου, όσο και η σταθερή αλληλεπίδραση ατόμου-κοινωνίας. Στο επόμενο στάδιο της ανάγνωσης περισσότερων έργων, οι μαθητές καλούνται να αξιοποιήσουν την παραπάνω εργασία, να την εφαρμόσουν μόνοι τους και να την διευρύνουν.

Στη συνέχεια οι μαθητές χωρίζονται σε ομάδες και διαλέγουν ένα (αν είναι μυθιστόρημα ή εκτενές διήγημα) ή περισσότερα (αν είναι αποσπάσματα) λογοτεχνικά κείμενα. Η επιλογή των κειμένων μπορεί να γίνει τυχαία από τα προτεινόμενα ή η επιλογή μπορεί να γίνει κατά συγγραφέα, χρονική περίοδο ή θέμα (φτώχεια, καταπίεση γυναικών, έλλειψη δικαιωμάτων, οικονομικές αλλαγές και επιπτώσεις στους ήρωες, κ.λπ.).

Κάθε ομάδα θα ασχοληθεί με κάποιες από τις παρακάτω δραστηριότητες:

• Βιογραφικά στοιχεία και ιδεολογία του συγγραφέα. Μπορούν να δημιουργήσουν ένα χρονολόγιο με στήλες κατά το πρότυπο των εκδόσεων της ΝΕΒ του Ερμή.
• Περιγράμματα των λογοτεχνικών χαρακτήρων με έμφαση στα κοινωνικά χαρακτηριστικά τους: ταξική προέλευση, επίδραση από ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα, ιδέες και αντιλήψεις[1].
• Ανίχνευση του ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου του έργου με συλλογή πληροφοριών, εικόνων και άλλων πολιτισμικών στοιχείων της εποχής στην οποία αναφέρεται (μουσικής, τέχνης, μόδας κ.λπ.). Η παρουσίαση αυτής της έρευνας μπορεί να γίνει με power point. Τοποθέτηση των μαθητών σχετικά με την «αλήθεια» της εικόνας της κοινωνίας που δημιουργεί το κείμενο.
• Χαρακτηρισμός του έργου ως προς τις κατηγορίες ηθογραφικό, ρεαλιστικό, νατουραλιστικό.
• Ανίχνευση των αφηγηματικών τεχνικών με τις οποίες κτίζεται η εικόνα της κοινωνίας του κειμένου και εντοπισμός των τεχνασμάτων αληθοφάνειας.
• Συγγραφή δοκιμίου γύρω από τα κοινωνικά προβλήματα/διακυβεύματα που θίγει το έργο.
• Εναλλακτικά, οργάνωση debate γύρω από το κεντρικό πρόβλημα.
• Μεταφορά της ιστορίας σε άλλη εποχή, κουλτούρα ή κοινωνικο-οικονομικό περιβάλλον. Τι θα άλλαζε από την ιστορία και τι θα έμενε ίδιο;
• Όταν ολοκληρωθούν οι δραστηριότητες, οι ομάδες παρουσιάζουν τα βιβλία ή κείμενα που διάβασαν στην ολομέλεια της τάξης για να γίνουν οι συγκριτικές αναγνώσεις και συγκριτικές παρατηρήσεις. Όλη η τάξη μαζί τοποθετεί τα κείμενα που παρουσιάστηκαν σε μία σειρά στην εξέλιξη της νεοελληνικής πεζογραφίας από το ηθογραφικό διήγημα προς το κοινωνικό μυθιστόρημα.

Γ΄ φάση: Μετά την ανάγνωση (4 ώρες)

Στη φάση αυτή οι μαθητές, ατομικά ή σε ζεύγη, εκπονούν μία από τις παρακάτω εργασίες:

• Ερευνητική εργασία γύρω από ένα από τα κοινωνικά θέματα των κειμένων που έχουν επεξεργασθεί (φτώχεια, καταπίεση γυναικών, έλλειψη πολιτικών δικαιωμάτων, οικονομικές αλλαγές και συνέπειες για τα άτομα).
• Αναζήτηση σύγχρονων λογοτεχνικών έργων που να μιλούν για κοινωνικά προβλήματα της εποχής μας σε ιστοσελίδες εκδοτικών οίκων, βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία. Δημιουργία σχετικού καταλόγου προς μελλοντική ανάγνωση.
• Αναζήτηση της κινηματογραφικής ή τηλεοπτικής μεταφοράς του έργου που μελέτησαν και εντοπισμός των διαφορών από το κείμενο. (Π.χ. Το μόνον της ζωής του ταξείδιον του Λάκη Παπαστάθη ή Η τιμή της αγάπης της Τώνιας Μαρκετάκη κ.ά.)
• Συγγραφή πρωτότυπου πεζού γύρω από κάποιο κοινωνικό πρόβλημα ή με αφορμή μια «αληθινή ιστορία».

Αξιολόγηση

Αξιολογούμε την ικανότητα του μαθητή:

• Να αναγνωρίζει και να περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ένας λογοτεχνικός ήρωας καθορίζει και καθορίζεται από το κοινωνικό του περιβάλλον.
• Να περιγράφει την εικόνα της κοινωνίας που αναδύεται από μια λογοτεχνική αφήγηση.
• Να τοποθετείται ως προς την αληθοφάνεια της κοινωνικών αναπαραστάσεων των κειμένων.
• Να διακρίνει τα χαρακτηριστικά των ρεαλιστικών και νατουραλιστικών κειμένων.
• Να αναγνωρίζει στοιχεία της αφηγηματολογίας και να αιτιολογεί τη λειτουργική χρήση τους στο κείμενο (οπτική του αφηγητή, αφηγηματικός χρόνος, διάκριση μύθου/πλοκής).

Βιβλιογραφία

• Αποστολίδου, Βενετία (2000). «Λογοτεχνία και Ιδεολογία: το ζήτημα των αξιών κατά τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας», στο Αποστολίδου, Βενετία & Ελένη Χοντολίδου (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση. Αθήνα: τυπωθήτω.
• Furst, L. & P. Skrine (1972). Νατουραλισμός, μτφρ. Λία Μεγάλου, Η Γλώσσα της κριτικής, Αθήνα: Ερμής.
• Μουλλάς, Πάνος (1980). «Το νεοελληνικό διήγημα και ο Γ. Μ. Βιζυηνός», στο Γ. Μ. Βυζυηνός, Νεοελληνικά διηγήματα, επιμ. Πάνος Μουλλάς. Αθήνα: Ερμής.
• Παρίσης, Ι. & Ν. Παρίσης (20078). Λεξικό λογοτεχνικών όρων[2]. ΟΕΔΒ.
• Vitti, Mario (19913). Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας. Αθήνα: Κέδρος.

[1] Εννοείται εδώ η ομώνυμη τεχνική δραματοποίησης. Βλ. τον Οδηγό του εκπαιδευτικού για τη λογοτεχνία του Γυμνασίου στο ψηφιακό σχολείο.

[2] scribd.com