Η Διδασκαλία των Λογοτεχνικών Χαρακτήρων στο Λύκειο

Βενετία Αποστολίδου & Ειρήνη Γαμβρού 

Προτεινόμενη διάρκεια: 14 διδακτικές ώρες


Εισαγωγή 

Στο πρώτο δίμηνο του σχολικού έτους προτείνουμε να ασχοληθούν οι μαθητές με τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες. Οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες αποτελούν το θεμέλιο λίθο κάθε αφήγησης. Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο πώς η λογοτεχνία δημιουργεί με λέξεις ανθρώπινους τύπους που μας φαίνονται τόσο ζωντανοί, τόσο γοητευτικοί και ασκούν επάνω σε μας, τους αναγνώστες, μεγάλη επίδραση λόγω της ταύτισής μας μαζί τους ή/και της κριτικής απόστασης από αυτούς. Οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες σχετίζονται με όλες τις κατασκευαστικές όψεις ή τα χαρακτηριστικά περιεχομένου του κειμένου ενώ η αρτιότητα της κατασκευής τους αποτελούσε πάντα ένα από τα σπουδαιότερα κριτήρια ποιότητας του λογοτεχνικού έργου. Η παρούσα διδακτική ενότητα σκοπεύει να εμβαθύνει στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες σε αφηγηματικά κείμενα, να αναδείξει τη γοητεία που αναδίδουν και να δώσει τη δυνατότητα στους μαθητές να ανακαλύψουν τους τρόπους με τους οποίους η λογοτεχνία εμβαθύνει στους ίδιους τους ανθρώπινους χαρακτήρες, στην ατομική ζωή και στις ανθρώπινες σχέσεις.



Αν δεχθούμε ότι το λογοτεχνικό κείμενο αναπαριστά μια πτυχή της ζωής σε ένα ορισμένο ιστορικό συγκείμενο, ο χαρακτήρας διέπεται από συνέπεια προς αυτό το συγκείμενο, ανεξάρτητα από το αν η ιστορία είναι φανταστική ή πραγματική. Τα λόγια του χαρακτήρα αποκαλύπτουν αυτή τη συνέπεια. Μιλάει, δηλαδή, με τρόπο σύμφωνο με την ηλικία, το φύλο, την εθνικότητά του, την κοινωνική τάξη, τη μόρφωση που φαίνεται ή λέγεται ότι έχει και το χώρο που ζει. Εκτός από τα ίδια του τα λόγια, η περιγραφή, ο διάλογος και η αφήγηση είναι τα μέσα με τα οποία σκιαγραφούνται και άλλες πτυχές της δράσης του. Παίρνει καταρχάς ένα όνομα το οποίο, καθώς η ανάγνωση εξελίσσεται, ταυτίζεται όλο και περισσότερο με το πρόσωπο και υπογραμμίζει χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, τη σχέση του ή την αντίθεσή του με ιδέες ή γεγονότα.

Η περιγραφή της εξωτερικής του εμφάνισης συνδέει τον εξωτερικό με τον εσωτερικό κόσμο του χαρακτήρα. Τα χαρακτηριστικά του, εξωτερικά και εσωτερικά, συνεισφέρουν στην πειστική διαμόρφωση της πολιτισμικής συνθήκης μέσα στην οποία ζει. Διαμορφώνεται επομένως, από την αφήγηση, μια δυναμική, διαλεκτική σχέση ανάμεσα στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες και στην ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα που απεικονίζεται. Η κατασκευή των πρώτων καθορίζει αλλά και καθορίζεται από την αναπαράσταση της δεύτερης.

Ο χρόνος, ως διάσταση της πραγματικότητας, γίνεται κατανοητός μέσω της ταυτοτικής εξέλιξης του χαρακτήρα. Από αυτήν την εξέλιξη, όπως φαίνεται στη συμπεριφορά, στα λόγια και στον τρόπο ζωής του χαρακτήρα, προκύπτουν συμπεράσματα για το πώς ο χαρακτήρας εννοεί την εξέλιξη, αλλά και για τις κοινωνικές συνθήκες όπως αυτές διαφοροποιούνται κατά τη διάρκεια της πορείας της ζωής του και βέβαια επηρεάζουν τη διαμόρφωσή του. Τυχόν αναδρομικές αφηγήσεις αποκαλύπτουν το παρελθόν των χαρακτήρων, ενώ το παρόν τους φαίνεται από την ένταξη ή την περιθωριοποίησή τους στο πλαίσιο των πολιτισμικών και κοινωνικών συνθηκών στις οποίες δρουν. Έτσι, δίνεται χρονικό βάθος στην αφήγηση, αλλά και δημιουργείται η εντύπωση στον αναγνώστη ότι τους γνωρίζει μια ζωή.

Το γνωστό θεωρητικό ερώτημα «ποιος μιλάει και ποιος βλέπει» έχει και εδώ τη θέση του καθώς η εσωτερική εστίαση συνδέει το χαρακτήρα με την οπτική γωνία από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα. Η παρουσίαση της ιστορίας από την οπτική του χαρακτήρα, ειδικά στις περιπτώσεις που ο χαρακτήρας έχει υπάρξει πρωταγωνιστής της ιστορίας που αφηγείται, κάνει την αφήγηση ρεαλιστικότερη, καθώς δίνει την εντύπωση της εξομολόγησης προς τον ίδιο τον αναγνώστη. Από την άλλη πλευρά, η παντογνωστική εστίαση έχει άλλους περιορισμούς, αλλά και πλεονεκτήματα, καθώς επιτρέπει περισσότερους συσχετισμούς και πληροφορίες, ειρωνεία και κριτική.

Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει πως ο χαρακτήρας είναι ένα απλό δημιούργημα της πλοκής. Ωστόσο, πρόκειται ασφαλώς για αλληλεπίδραση· το λογοτεχνικό κείμενο κερδίζει το στοίχημα όταν οι χαρακτήρες, λειτουργούν βέβαια σύμφωνα με την πραγματικότητα που αυτό αναπαριστά, αλλά ταυτόχρονα η δική τους εσωτερική (ψυχολογική και ιδεολογική) δομή δημιουργεί γεγονότα και ωθεί την πλοκή προς μια ορισμένη κατεύθυνση.

Βεβαίως, ο αναγνώστης παίζει σοβαρό ρόλο στην ύπαρξη του χαρακτήρα διότι τον αναπαριστά στη συνείδησή του με βάση τις γνώσεις και τις εμπειρίες του και τον αποδίδει, αν χρειαστεί, με το λόγο. Ο αναγνώστης, διαβάζοντας το κείμενο, προσλαμβάνει τον ήρωα, τον αξιολογεί δηλαδή και τον αποδέχεται ή όχι, ανάλογα με τον πολιτισμό και το προσωπικό του αξιακό σύστημα. Η ανάγνωση αποκαλύπτει βαθμιαία τα χαρακτηριστικά -εξωτερικά και ψυχικά- του ήρωα. Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι ο ήρωας είναι ένα κατασκεύασμα από λέξεις μέχρι τη στιγμή της ανάγνωσης, οπότε παίρνει σάρκα και οστά. Στη συνέχεια ο αναγνώστης παίρνει, διαδοχικά ή εναλλακτικά, θέσεις ταύτισης, απόστασης, κριτικής ή απόρριψης. Μέσα από τη διαδικασία αυτή απολαμβάνει, γνωρίζει τον εαυτό του και διαμορφώνει την ταυτότητά του.

Ποια θα μπορούσε να είναι η διδακτική αξιοποίηση των λογοτεχνικών χαρακτήρων; Τα παιδιά διαβάζοντας τα λογοτεχνικά κείμενα συμβαίνει να ταυτίζονται ή όχι με τους χαρακτήρες σε μεγαλύτερο βαθμό από τους ενήλικες. Όσο πιο «αληθινός» είναι ο χαρακτήρας τόσο περισσότερο επηρεάζει τη σκέψη, τη ζωή ενός παιδιού και διατηρείται στη μνήμη. Η λέξη αληθινός κλείνεται σε εισαγωγικά για να δηλώσει το χαρακτήρα που ανταποκρίνεται περισσότερο στην πραγματικότητα του ίδιου του παιδιού, άρα είναι ζήτημα πρόσληψης του κειμένου σε κάθε εποχή. Η εμβάθυνση στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες και στους τρόπους κατασκευής τους βοηθά τον μαθητή-αναγνώστη να κατανοήσει τη δική του πορεία και εξέλιξη σε σχέση με τους άλλους παράγοντες του περιβάλλοντος που ήδη αναφέρθηκαν, να διαμορφώσει την ταυτότητά του δια της αφήγησης, να γίνει ο χαρακτήρας-πρωταγωνιστής της δικής του ιστορίας.

Τέλος, η σχέση της «ιστορίας της ζωής» αφενός με μορφές τέχνης που απεικονίζουν στιγμιαία τη μορφή του υποκειμένου όπως η φωτογραφία, το πορτρέτο και, αφετέρου, με κειμενικά είδη περισσότερο πραγματολογικά όπως το βιογραφικό σημείωμα ή το απομνημόνευμα τα οποία έχουν ως κύριο σκοπό τους την απεικόνιση της πορείας μιας ζωής, την εξέλιξη ενός χαρακτήρα είναι διαστάσεις που μπορούν να αξιοποιηθούν.

Στόχος της διδακτικής ενότητας είναι να συσχετιστεί καταρχήν η εξέλιξη του λογοτεχνικού χαρακτήρα μέσα στο λογοτεχνικό σύμπαν με την ταυτοτική εξέλιξη που έχει ο καθένας από μας –άρα και ο μαθητής- στην πορεία της ζωής και να συνδεθεί η εξέλιξη αυτή με δευτερεύοντα νήματα όπως η ιστορική στιγμή, οι νέες μορφές επικοινωνίας, η εξωτερική εμφάνιση ή άλλες μορφές τέχνης. Ενδιαφέρον στοιχείο θα είναι να προβληματιστούν οι μαθητές για τους τύπους των χαρακτήρων, συζητώντας τους λόγους που τους κάνουν να αποδώσουν στον καθένα ποιότητες όπως «σφαιρικός»/«δυναμικός» και «επίπεδος»/«στατικός» χαρακτήρας, «κεντρικός» χαρακτήρας και χαρακτήρας «δορυφόρος», χαρακτήρας «τύπος», χαρακτήρας «καρικατούρα», «θετικός /αρνητικός ήρωας» και «αντιήρωας», ατομικός ή συλλογικός χαρακτήρας.[1] Οι παραπάνω όροι είναι πάντως σχετικοί και δε μπορούν να αποδώσουν τις άπειρες παραλλαγές και διαβαθμίσεις των λογοτεχνικών χαρακτήρων. Διότι, η συζήτηση περί λογοτεχνικών χαρακτήρων είναι τελικά συζήτηση για το ίδιο το άτομο και τις ανθρώπινες σχέσεις.


Σκοποθεσία

Με τη διδασκαλία του σεναρίου επιδιώκουμε οι μαθητές και οι μαθήτριες:

• ü Να κατανοήσουν οι μαθητές τη σημασία που έχει η κατασκευή του λογοτεχνικού χαρακτήρα για ένα αφηγηματικό κείμενο.
• ü Να συνειδητοποιήσουν την ιστορικότητα του λογοτεχνικού χαρακτήρα, δηλαδή την αλληλεπίδραση του χαρακτήρα με τον κόσμο μέσα στον οποίο δρα.
• ü Να κατανοήσουν ότι ο χαρακτήρας μπορεί (ή όχι) να εξελίσσεται καθώς ξετυλίγεται ο αφηγημένος χρόνος.
• ü Να συνειδητοποιήσουν τη διαφορά του συγγραφέα, του αφηγητή και του χαρακτήρα. Ο χαρακτήρας, ακόμη και αν το κείμενο είναι αυτοβιογραφικό, δρα ως ανεξάρτητη προσωπικότητα.
• ü Να συσχετίσουν την οπτική γωνία από την οποία παρουσιάζεται η ιστορία με τον χαρακτήρα.
• ü Να κατανοήσουν ότι οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες μπορεί να εκφράζουν κοινωνικά στερεότυπα.
• ü Να γνωρίσουν τα είδη των λογοτεχνικών χαρακτήρων.
• ü Να δουν τον δικό τους εαυτό ως χαρακτήρα μιας ιστορίας ζωής.

Δεξιότητες

Με την ολοκλήρωση της διδασκαλία του σεναρίου επιδιώκουμε οι μαθητές και οι μαθήτριες να είναι σε θέση:

• ü Να επισημαίνουν οι μαθητές τον κεντρικό χαρακτήρα του αφηγήματος και να εντοπίζουν τυχόν δορυφόρους-χαρακτήρες που δεν έχουν τη δυναμικότητα του κεντρικού χαρακτήρα, αλλά βρίσκονται στο κείμενο για να τονίσουν την ύπαρξή του. Αυτοί οι δορυφόροι μπορεί να είναι άλλοι άνθρωποι, τόποι, αντικείμενα, ζώα κ.ο.κ.
• ü Να διακρίνουν λέξεις-κλειδιά που καταδεικνύουν τα εξωτερικά αλλά και ψυχολογικά ή ιδεολογικά χαρακτηριστικά των ηρώων και τυχόν εξέλιξη αυτών των χαρακτηριστικών.
• ü Να αναγνωρίζουν τις αφηγηματικές τεχνικές με τις οποίες αποδίδονται τα προηγούμενα χαρακτηριστικά.
• ü Να ερμηνεύουν τις συμπεριφορές των χαρακτήρων με βάση το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο υπάρχουν και κινούνται.
• ü Να επισημαίνουν τυχόν θετικά ή αρνητικά σχόλια του αφηγητή σε σχέση με τις συμπεριφορές του χαρακτήρα.
• ü Να συσχετίζουν άλλες μορφές τέχνης, όπως η φωτογραφία, το πορτρέτο και το γλυπτό, με την κατασκευή του χαρακτήρα στη λογοτεχνία.
• ü Να αναζητούν τα αυτοβιογραφικά στοιχεία που δομούν το λογοτεχνικό χαρακτήρα.

Περιεχόμενο (ενδεικτικά και με επιλογή από τον διδάσκοντα)

ΚΝΛ Β΄ Λυκείου

1. Γεωργίου Βιζυηνού, «Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου».
2. Γεωργίου Βιζυηνού, «Μοσκώβ Σελήμ»
3. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Η Φόνισσα»
4. Σε ψηφιακή μορφή: http://www.snhell.gr/anthology/writer.asp?id=33
5. Ιωάννης Κονδυλάκης, «Ο Πατούχας»
6. Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Στέλλα Βιολάντη»
7. Κωνσταντίνος Θεοτόκης, «Κατάδικος»
8. Νίκος Καζαντζάκης, «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά»
9. Κοσμάς Πολίτης, «Στου Χατζηφράγκου»
10. Γιάννης Μπεράτης, «Το πλατύ ποτάμι»
11. Γιώργος Θεοτοκάς, «Αργώ»
12. Άγγελος Τερζάκης, «Ταξίδι με τον Έσπερο»
13. Μιχ. Καραγάτσης, «Γιούγκερμαν»

ΚΝΛ Α΄ Λυκείου

1. Δημήτριος Βικέλας, «Ο παπα-Νάρκισσος»

ΚΝΛ Γ΄ Λυκείου

1. Δημήτρης Χατζής, «Ο Σιούλας ο Ταμπάκος»
2. Μάριος Χάκκας, «Το ψαράκι της γυάλας»
3. Ρέα Γαλανάκη, «Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά»

Λογοτεχνία θεωρητικής κατεύθυνσης

1. Γεώργιος Βιζυηνός, «Το αμάρτημα της μητρός μου»
2. Σε ψηφιακή μορφή: http://www.snhell.gr/anthology/content.asp?id=485&author_id=74

Άλλα προτεινόμενα κείμενα:

1. Μάρω Δούκα, Η αρχαία σκουριά, 1979
2. Αλέξανδρος Κοτζιάς, Ιαγουάρος, 1987
3. Παύλος Μάτεσις, Η μητέρα του σκύλου, 1990
4. Ρέα Γαλανάκη, Θα υπογράφω Λουί, 1993
5. Ευγενία Φακίνου, Το έβδομο ρούχο, 1998

Μέθοδος

Στην αρχή η τάξη εργάζεται όλη μαζί προκειμένου να γίνουν κατανοητοί οι τρόποι προσέγγισης των λογοτεχνικών χαρακτήρων και το πλαίσιο προβληματισμού. Στη συνέχεια χωρίζεται σε ομάδες και κάθε ομάδα αναλαμβάνει ένα ή περισσότερα κείμενα. Σημειώνεται πως τα κείμενα των ανθολογίων που προτάθηκαν παραπάνω ανταποκρίνονται στις ανάγκες της θεματικής, ωστόσο είναι πολύ καλύτερο να διαβαστούν ολόκληρα (στη β΄ φάση) για να εισαχθούν οι μαθητές στην ουσία του ζητούμενου, δηλαδή στην κατανόηση της πλήρους πορείας της ζωής ενός λογοτεχνικού χαρακτήρα και των αφηγηματικών τρόπων με τους οποίους αυτός κατασκευάζεται.

Α΄ Φάση: Πριν από την ανάγνωση (2-3 διδακτικές ώρες)

Ένας τρόπος να ξεκινήσει ο προβληματισμός γύρω από τους ανθρώπινους, αρχικά, χαρακτήρες (προκειμένου να πάμε στη συνέχεια στους λογοτεχνικούς) είναι η παρατήρηση ζωγραφικών και φωτογραφικών πορτρέτων. Ζητούμε από τους μαθητές να φέρουν στην τάξη ζωγραφικά ή φωτογραφικά πορτρέτα από ποικίλες εποχές και πολιτισμούς. Ο ιστότοπος που μπορούν να επισκεφθούν για το σκοπό αυτό είναι:

Διαδικτυακή συλλογή έργων με μηχανή αναζήτησης. Λέξη-κλειδί portrait:
http://www.wga.hu/index1.html

Ζητούμε να παρουσιάσουν τους ανθρώπους που απεικονίζονται με βάση κάποιες από τις παρακάτω οδηγητικές ερωτήσεις:

ü Ποια μπορεί να είναι η ηλικία, η χώρα (ή ο πολιτισμός), η κοινωνική τάξη, το επάγγελμα, ο χαρακτήρας, η συναισθηματική κατάσταση τη στιγμή της απεικόνισης;

ü Πώς τεκμαίρονται τα παραπάνω με βάση το φόντο, το περιβάλλον, το χρώμα και το φωτισμό, το ντύσιμο, τη στάση του σώματος;

ü Ποιο είναι το μήνυμα που προσλαμβάνει ή η συναισθηματική ανταπόκριση του θεατή στο συγκεκριμένο πορτρέτο;

Κατόπιν ζητούμε από τους μαθητές να επιλέξουν κάποιον λογοτεχνικό ή κινηματογραφικό ήρωα που θυμούνται και να τον περιγράψουν με βάση τις εξής ερωτήσεις:

ü Τι τους έχει κάνει εντύπωση σ’ αυτόν; Μπορούν να ανακαλέσουν στη μνήμη τους λεπτομέρειες της εμφάνισής του, πράξεις του ή συναισθηματικές καταστάσεις που τον χαρακτηρίζουν;

ü Ποιο είναι το κοινωνικό ή ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτός τοποθετείται;

ü Ο χαρακτήρας αυτός εξελίσσεται στο εν λόγω έργο; Να τον χαρακτηρίσουν ως «σφαιρικό»/«δυναμικό» ή «επίπεδο»/«στατικό».

Η παρουσίαση αυτή σκοπεύει να προκαλέσει μια πρώτη συζήτηση για τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες. Είναι προφανές πως οι μαθητές δεν θα μπορούν να ανακαλέσουν πολλά στοιχεία γι’ αυτούς από τη στιγμή που δεν έχουν διαθέσιμο το έργο αλλά μας δίνει την ευκαιρία να επισημάνουμε την επίδραση που έχουν οι μυθοπλαστικοί χαρακτήρες στους αναγνώστες/θεατές και να θέσουμε τις βάσεις για τις διακρίσεις στις οποίες υπόκεινται και τους καλλιτεχνικούς τρόπους με τους οποίους κατασκευάζονται.

Β΄ Φάση: Ανάγνωση-Παρουσίαση των κειμένων (8-10 διδακτικές ώρες)

Στην αρχή της φάσης αυτής η τάξη μπορεί να ασχοληθεί με ένα ή δύο κείμενα από το σχολικό ανθολόγιο. Μπορεί π.χ. να είναι του Κωνσταντίνου Θεοτόκη «Ο Κατάδικος» και του Γρηγορίου Ξενόπουλου, «Στέλλα Βιολάντη». Ζητούνται από τους μαθητές, ατομικά ή σε ζευγάρια, κάποιες από τις παρακάτω δραστηριότητες:

• Ποιος είναι ο κεντρικός χαρακτήρας ή οι κεντρικοί χαρακτήρες και ποιοι μπορούν να χαρακτηριστούν ως «δορυφόροι» τους, αυτοί δηλαδή οι οποίοι δεν συμβάλλουν στην εξέλιξη της πλοκής αλλά αναδεικνύουν τα χαρακτηριστικά των κεντρικών χαρακτήρων.
• Να επισημάνουν τις λέξεις-κλειδιά που μπορούν να προσδιορίσουν την εξωτερική εμφάνιση και τον εσωτερικό-υπαρξιακό κώδικα του χαρακτήρα, όπως αυτές παρουσιάζονται από την εξέλιξη της δράσης ή από καταστάσεις.
• Τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στους χαρακτήρες προκύπτουν από σταθερά επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές τους ή αποτελούν αντιδράσεις της στιγμής υπό το βάρος της εξέλιξης της πλοκής;
• Ποιες είναι οι ανθρώπινες σχέσεις στις οποίες εμπλέκονται οι χαρακτήρες και πώς αυτές επηρεάζουν τα χαρακτηριστικά που τους αποδίδονται;

Στη συνέχεια η τάξη χωρίζεται σε ομάδες και καθεμιά επιλέγει ένα ή περισσότερα κείμενα (εξαρτάται αν είναι ολόκληρο το έργο ή απόσπασμα). Κάθε ομάδα θα παρουσιάσει το κείμενό της, δίνοντας έμφαση στους λογοτεχνικούς χαρακτήρες, με οδηγό κάποιες από τις παρακάτω δραστηριότητες:

• Διάγραμμα των χαρακτήρων και των μεταξύ τους σχέσεων (μπορεί να έχει τη μορφή εννοιολογικού χάρτη, γενεαλογικού δέντρου ή όποιο άλλο σχήμα θεωρηθεί κατάλληλο να απεικονίσει τη θέση (κεντρική/περιφερειακή), το ρόλο και τις σχέσεις των χαρακτήρων.
• Έρευνα του ιστορικού/κοινωνικού πλαισίου που τίθεται ως φόντο και προσδιορισμός της ιδεολογικής εξέλιξης των χαρακτήρων σε σχέση με ένα κεντρικό προβληματισμό (κοινωνικό φαινόμενο, συνηθισμένη πρακτική). Για τη δραστηριότητα αυτή μπορούν να αναζητήσουν στο διαδίκτυο και να παρουσιάσουν φωτογραφικό υλικό που να απεικονίζει τυχόν ιστορικά γεγονότα που υπονοούνται ή αναφέρονται ρητά στο κείμενο καθώς και πληροφορίες για φιλοσοφικές/πολιτικές/κοινωνικές ιδέες που εκφράζουν οι χαρακτήρες. Αυτά μπορούν να παρουσιαστούν με λογισμικό παρουσίασης.
• Ανίχνευση και περιγραφή του χώρου ζωής του ήρωα με βάση όσα αναφέρονται στο κείμενο και τη φαντασία τους. Να αναζητήσουν στο διαδίκτυο εικόνες των υλικών στοιχείων της καθημερινότητας (ενδυμασία, εργαλεία) της εποχής στην οποία αναφέρεται το κείμενο. Το υλικό αυτό μπορεί να αποθηκευτεί στον υπολογιστή και να καταρτιστεί ένα λεύκωμα φωτογραφιών, με τη βοήθεια του προγράμματος Picasa, που να οπτικοποιεί τη ζωή του ήρωα όπως αυτή περιγράφεται στο κείμενο. Είναι προφανές ότι η οπτικοποίηση αυτή υλοποιείται ανάλογα με τις εντυπώσεις που έχει αφήσει το ανάγνωσμα στους μαθητές.
• Έμφαση στην εξέλιξη του ή των χαρακτήρων (αν είναι πολλοί μπορεί κάθε μέλος της ομάδας ή ανά ζεύγη να εργαστούν πάνω σε έναν χαρακτήρα) με επιλογή των σημείων και σκηνών του έργου όπου προ-οικονομούνται ή αποκαλύπτονται οι μετατοπίσεις του. Αναζήτηση των αιτίων της αλλαγής, της επίδρασης της αλλαγής στους άλλους χαρακτήρες και στην εξέλιξη της πλοκής. Στη δραστηριότητα αυτή πολύ βοηθητικές είναι τεχνικές δραματοποίησης όπως η καρέκλα των αποκαλύψεων, ο διάδρομος της συνείδησης (σε περιπτώσεις διλημμάτων), το debate (σε περιπτώσεις ιδεολογικών αντιπαραθέσεων μεταξύ των χαρακτήρων)[2].
• Στην περίπτωση που ο χαρακτήρας ταυτίζεται με κάποιο πραγματικό πρόσωπο είναι δηλαδή προϊόν ανάμειξης του πραγματικού με το φανταστικό, αναζητούν τα τυχόν αληθινά στοιχεία και τα διαχωρίζουν από τα μυθοπλαστικά. Τον πραγματικό βίο και την πολιτεία του ιστορικού προσώπου τα αποδίδουν με τη συγγραφή βιογραφικού σημειώματος.
• Συγγραφή σελίδων ημερολογίου των ηρώων, συγγραφή επιστολών ανάμεσα σε ήρωες, συγγραφή μέρους της ιστορίας με άλλον αφηγητή ή άλλη εστίαση. Μετατροπή διαλογικών μερών σε αφηγηματικά, αφαίρεση περιγραφικών μερών, εγκιβωτισμό εσωτερικών μονολόγων. Οι δραστηριότητες αυτές δημιουργικής γραφής αποσκοπούν στη συνειδητοποίηση των αφηγηματικών μέσων με τα οποία συγκροτούνται οι χαρακτήρες του κειμένου. Είναι πιθανόν, όταν αυτά αλλάζουν, να αλλάζουν και οι χαρακτήρες και να μετατρέπονται από σφαιρικοί σε στατικοί ή το αντίστροφο.
• Δημιουργία ψηφιακής ιστορίας η οποία μπορεί να πάρει τρεις μορφές: α) ο αφηγητής (μαθητής) επικεντρώνει σε έναν χαρακτήρα και ξετυλίγει την ιστορία του, δίνοντας έμφαση στη σχέση που αναπτύσσει ως αναγνώστης μαζί του (γιατί του αρέσει ή γιατί τον βρίσκει ενδιαφέροντα, αν τον εμπνέει, αν ταυτίζεται). β) Αφηγητής είναι ο ίδιος ο λογοτεχνικός χαρακτήρας ο οποίος λέει την ιστορία του σε πρώτο πρόσωπο. γ) Εναλλακτικά, η ψηφιακή ιστορία μπορεί να αναφέρεται στη σχέση ανάμεσα σε δύο χαρακτήρες, λ.χ. μια ιστορία αγάπης, μια ιστορία ανάμεσα σε δυο αδέλφια, δυο φίλους κ.λπ.

Βοηθητικές ιστοσελίδες:

1. Τι είναι μια ψηφιακή ιστορία: http://www.youtube.com/watch?v=dKZiXR5qUlQ
2. Οι ιδιότητες μιας καλής ψηφιακής ιστορίας:
3. http://www.youtube.com/watch?v=a1f-_FXgJZM&feature=related

Γ΄ Φάση: Μετά την ανάγνωση (2-3 διδακτικές ώρες)

Στη φάση αυτή η έμφαση δίδεται στη δημιουργικότητα των μαθητών και συγκεκριμένα στην επινόηση μυθοπλαστικών χαρακτήρων με ποικίλα μέσα:

• Αφήγημα με ήρωα ένα νέο του σήμερα. Ποιο θα ήταν το περιβάλλον που θα κινούνταν, ποια θα ήταν η καθημερινότητά του, οι ιδέες του, οι σχέσεις του με άλλα πρόσωπα. Η αφήγηση μπορεί να είναι πρωτοπρόσωπη ή όχι, να έχει τη μορφή ημερολογιακού ή επιστολικού αφηγήματος, εσωτερικού μονολόγου ή ακόμη και θεατρικού έργου. Ζητούμενο είναι εδώ να δειχθεί πώς οι σημερινοί νέοι είναι και αυτοί υποκείμενα σε εξέλιξη ή, όπως ειπώθηκε στην εισαγωγή, είναι οι χαρακτήρες της δικής τους ιστορίας.
• Οπτική αφήγηση (βίντεο) με έναν ήρωα. Θα μπορούσε να συνοδεύεται και από το σενάριο ή, αν δεν είναι δυνατόν να γυριστεί η ίδια η ταινία, το σενάριο μόνο του. Με ποια κινηματογραφικά μέσα θα αποδίδονταν οι πλευρές του χαρακτήρα;
• Ψηφιακή ιστορία (βλ. παραπάνω), φωτογραφία ή σειρά φωτογραφιών ενός συγκεκριμένου προσώπου σε διάφορες στιγμές. Για την υλοποίηση των δραστηριοτήτων αυτών προτείνεται το Πρόγραμμα Παρουσιάσεων.
• Δημιουργία φανταστικού προφίλ στο facebook. Οι μαθητές επινοούν ένα φανταστικό πρόσωπο και δημιουργούν το προφίλ του με τα μέσα της συγκεκριμένης πλατφόρμας (φράσεις, φωτογραφίες, τραγούδια, links κ.λπ.). Οι φανταστικοί χαρακτήρες των μαθητών επικοινωνούν μεταξύ τους για όσο χρόνο υπάρχει ενδιαφέρον και μετά καταργούνται.
• Έρευνα στον παγκόσμιο ιστό και επιλογή πορτρέτου ή γλυπτού (για παράδειγμα κάποια από τις αυτοπροσωπογραφίες του van Gogh ή ο Σκεπτόμενος του Rodin[3] ή η Κραυγή του Μunch[4]). Συγγραφή δοκιμιακού κειμένου που να αναλύει και να ερμηνεύει τη συγκεκριμένη μορφή.

Αξιολόγηση των μαθητών

Με το πέρας της ενότητας επιδιώκουμε οι μαθητές να είναι σε θέση:

• ü Να διακρίνουν και να κατατάσσουν σε κατηγορίες τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες ενός κειμένου.
• ü Να σχολιάζουν την εξέλιξή τους και τις σχέσεις που δημιουργούν μεταξύ τους.
• ü Να διακρίνουν τις αφηγηματικές τεχνικές με τις οποίες κατασκευάζονται οι χαρακτήρες.
• ü Να συσχετίζουν τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες με όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία της αφήγησης.
• ü Να επινοούν νέους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες και να τους τοποθετούν σε ιστορικά και κειμενικά συμφραζόμενα.

Βιβλιογραφία για τον εκπαιδευτικό

• Αποστολίδου Βενετία (2012). «Η λογοτεχνία στα νέα περιβάλλοντα των ΤΠΕ: Κυβερνολογοτεχνία και e-books, ψηφιακές κοινότητες αναγνωστών, δημιουργική γραφή και αφήγηση στον ψηφιακό κόσμο». Στον κόμβο του ΚΕΓ[5]
• Κουράκη Χρύσα (2008). Αφήγηση και λογοτεχνικοί χαρακτήρες, Τα μυθοπλαστικά πρόσωπα στο πεζογραφικό έργο της Ζωρζ Σαρή (1969-1995). Αθήνα: Πατάκης.
• Παπαντωνάκης Γεώργιος & Κωτόπουλος Τριαντάφυλλος (2011). Σκηνικό Χαρακτήρες Πλοκή, Διαβάζοντας ένα Λογοτεχνικό Κείμενο, Για παιδιά και νέους, Αθήνα: Ίων.

[1] Περιγραφή και ανάλυση των διαφόρων ειδών χαρακτήρων βλ. Κουράκη (2008) και Παπαντωνάκης & Κωτόπουλος (2011) .
[2] Βλ. τον Οδηγό για τον εκπαιδευτικό του νέου ΠΣ για τη Λογοτεχνία του Γυμνασίου στο ψηφιακό σχολείο.
[3]http://translate.google.gr/translate?hl=el&langpair=en%7Cel&u=http://www.rodin-web.org/works/1880_thinker.htm
[4]http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%97_%CE%9A%CF%81%CE%B1%CF%85%CE%B3%CE%AE
[5]http://www.greeklanguage.gr/sites/default/files/digital_school/3.1.2_apostolidou.pdf