Το Αναφορικό της Ομηρικής Παρομοίωσης (ΜΕΡΟΣ Α’)

τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

Πτυχιούχου Κλασσικῆς Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

MSc Ἐφηρμοσμένης Παιδαγωγικῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Ὑπ. Δρος(Dph) Κλασσικῆς Φιλολογίας Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

 

Οι παρομοιώσεις είναι από τα πλέον σημαντικά χαρακτηριστικά της επικής τέχνης. Χρησιμεύουν στο να εξηγούν με παραδείγματα γεγονότα σχετικά με την εμφάνιση, τον ήχο, την απόσταση, τον χρόνο, τη φυσική ή ψυχική κατάσταση. Διακρίνουμε στον Όμηρο δύο είδη:

1. τις απλές παρομοιώσεις και

2. τις μακρές ή περιγραφικές παρομοιώσεις.

Οι απλές παρομοιώσεις είναι κατά κανόνα μονολεκτικές και εισάγονται στο κείμενο με ομοιωματικά μόρια ή επίθετα

π.χ σαν αετός, ήταν στο σώμα όμοιος με τους αθανάτους κλπ.

Θεωρείται πως οι απλές παρομοιώσεις είναι οι πιο παλαιές και πως πολλές απ’ αυτές έρχονται από την προομηρική ποίηση. Για παράδειγμα οι παρομοιώσεις με τα λιοντάρια είναι παρμένες οπωσδήποτε από το υλικό της παραδόσεως, γιατί ξέρουμε πως στους ιστορικούς χρόνους δεν υπήρξαν λιοντάρια στην Ελλάδα.

Οι μακρές παρομοιώσεις – εικόνες λέγονται και παραβολές. Αυτές εξηγούν κάποιο γεγονός με μια ολόκληρη περιγραφή. Διαρθρώνονται σε δύο σκέλη. Στο πρώτο βρίσκεται το αναφορικό μέρος της παρομοιώσεως, στο δεύτερο βρίσκεται το δεικτικό μέρος.

π.χ κ, 410 κ.ε

Κι ὡς τὰ μοσκάρια στὸ μαντρὶ τὴν ὥρα ποὺ γυρίζουν
ἀπ' τὸ γρασίδι στὴν αὐλὴ χορτάτες οἱ ἀγελάδες,
ὅλα μαζὶ χοροπηδοῦν μπροστά τους, ποὺ κι ἡ στάνη
δὲν τὰ χωρεῖ, κι ἀνέπαυα γύρω στὶς μάνες τρέχουν
μουγκρίζοντας,
ἔτσι κι αὐτοὶ σὰ μ' εἴδανε κοντά τους, χουμίζανε δακρύζοντας

Την παρομοίωση που την βρίσκουμε στην Οδύσσεια και στην Ιλιάδα πάνω από 200 φορές τη δανείζεται ο Όμηρος από την φύση ή από τις ασχολίες και τα επαγγέλματα του ανθρώπου. Π.χ το υλικό της παρομοιώσεως είναι ο άνεμος, η βροχή, το χιόνι, το ουράνιο τόξο, ο ουρανός και η θάλασσα, τα ποτάμια, τα δάση, οι πέτρες, τα χωράφια, τα ζώα, τα πουλιά, το έργο του βοσκού, του θαλασσινού, του κυνηγού κλπ. Τα παραδείγματα από την κοινωνική ζωή του ανθρώπου μετριούνται στα δάκτυλα των δύο χεριών.

Οι παλαιοί φιλόλογοι υποστήριζαν, ότι οι σκοποί της παρομοιώσεως είναι κυρίως γνωσιολογικοί. Με την παρομοίωση φωτίζεται το άγνωστο με κάτι γνωστό. Οι νέοι φιλόλογοι βλέπουν στην παρομοίωση περισσότερο ποιητικούς σκοπούς. Να μερικοί:

· στολίζει την διήγηση, διαλύοντας την μονοτονία

· δίνει παραστατικότητα

· δημιουργεί ψυχική κατάσταση ανάλογη με τους συναισθηματικούς τόνους που φέρει μέσα της

· ανακόπτει για λίγο την δράση

· τονώνει την δράση

· υποδηλώνει κάτι που στην κύρια διήγηση δεν λέγεται κλπ.

Μα πάνω από τους μερικούς σκοπούς υπάρχει ένας που είναι κι ο κύριος. Με την παρομοίωση ο ποιητής καταξιώνει την διήγησή του, δίνοντας απόλυτη αξία και κύρος στο συμπτωματικό και το ασήμαντο.

π.χ

η καρτερία του πολεμιστή μπροστά στην Τροία παρομοιάζεται με την καρτερία του βράχου που μένει ακίνητος στα κτυπήματα της θάλασσας.

Έτσι το φυσικό φαινόμενο χαρίζει στην ανθρώπινη δράση , που είναι απομονωμένη και ατομική, καθολικότητα και μεγαλείο.

Θα σας παρουσιάσω χωρίο της Ιλιάδος, όπου περιέχονται σχεδόν αλλεπάλληλα 5 παρομοιώσεις του Ομήρου για να σκεφθούμε επ’ αυτών και να αξιοποιήσουμε παιδαγωγικώς το λογοτεχνικό αυτό αισθητικό αποτέλεσμα. Είναι παρμένες όλες από την στιγμή που ο μέγας Αγαμέμνων, αμέσως μετά την φιλονικία του με τον Αχιλλέα, συνάζει τον στρατό του για να επιτεθεί στην Τροία. Ο ποιητής χρησιμοποιεί πολλές παρομοιώσεις στην σειρά, πολλές εικόνες, για να μας δείξει τον ενθουσιασμό όλων των Αχαιών.

ΙΛΙΑΔΟΣ – ΡΑΨΩΔΙΑ Β’, στίχοι: 441-483, Μετάφραση Ιακώβου Πολυλά

… ἄναξ ἀνδρῶν Ἀγαμέμνων.
Αὐτίκα κηρύκεσσι λιγυφθόγγοισι κέλευσε
κηρύσσειν πόλεμον δὲ κάρη κομόωντας Ἀχαιούς·
οἳ μὲν ἐκήρυσσον, τοὶ δ᾽ ἠγείροντο μάλ᾽ ὦκα.
Οἳ δ᾽ ἀμφ᾽ Ἀτρεΐωνα διοτρεφέες βασιλῆες 445
θῦνον κρίνοντες, μετὰ δὲ γλαυκῶπις Ἀθήνη
αἰγίδ᾽ ἔχουσ᾽ ἐρίτιμον ἀγήρων ἀθανάτην τε,
τῆς ἑκατὸν θύσανοι παγχρύσεοι ἠερέθονται,
πάντες ἐϋπλεκέες, ἑκατόμβοιος δὲ ἕκαστος·
σὺν τῇ παιφάσσουσα διέσσυτο λαὸν Ἀχαιῶν 450
ὀτρύνουσ᾽ ἰέναι· ἐν δὲ σθένος ὦρσεν ἑκάστῳ
καρδίῃ ἄλληκτον πολεμίζειν ἠδὲ μάχεσθαι.
Τοῖσι δ᾽ ἄφαρ πόλεμος γλυκίων γένετ᾽ ἠὲ νέεσθαι
ἐν νηυσὶ γλαφυρῇσι φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν.

… και ο μέγας Αγαμέμνων
τους ψηλοφώνους κήρυκες παράγγειλε να κράξουν
στον πόλεμον των Αχαιών τ’ αντριωμένα πλήθη
και γρήγορα στο κήρυγμα συναθροιζόνταν όλοι.
Τους διαχωρίζαν με σπουδήν οι βασιλείς οι θείοι
με τον Ατρείδη κι η Αθηνά στην μέσ’ η γλαυκομάτα
με ατίμητην, αγέραστην, αθάνατην αιγίδα.
Που εκατόν κρόσες γύρω της ολόχρυσες κρεμόνταν,
καλοπλεγμένες κι εκατόν αξίζει βόδια η μία.
Με αυτήν περνούσε ως αστραπή των Αχαιών τα πλήθη
και τ’ άναφτε κι εγέμιζε τα στήθη τους ανδρείαν
να μάχωνται, να πολεμούν και παύσιν να μην θέλουν.
Και αγάπησαν τον πόλεμον καλύτερα ή να γύρουν
με τα βαθιά καράβια τους, στην ποθητήν πατρίδα.

ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ 1

Ἠΰτε πῦρ ἀΐδηλον ἐπιφλέγει ἄσπετον ὕλην 455
οὔρεος ἐν κορυφῇς, ἕκαθεν δέ τε φαίνεται αὐγή,
ὣς τῶν ἐρχομένων ἀπὸ χαλκοῦ θεσπεσίοιο
αἴγλη παμφανόωσα δι᾽ αἰθέρος οὐρανὸν ἷκε.

Όπως κακή πυρκαϊά μεγάλο δάσος καίει,
σ’ άκρην βουνού και φαίνεται μακράν η αναλαμπή της,
ομοίως απ’ τον άπειρον χαλκόν, καθώς κινούντο,
ο αιθέρας ως τον ουρανόν λαμποκοπούσεν όλος.

Σημ:

· ἀΐδηλον πῦρ: το σκοτεινόν, το κακό, το παμφάγο, κατ’ επέκτασιν, κατά παραγωγήν από το «ἀΐδης», Άδης, το πύρ που τα τρώγει όλα.

ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ 2

Τῶν δ᾽ ὥς τ᾽ ὀρνίθων πετεηνῶν ἔθνεα πολλὰ
χηνῶν ἢ γεράνων ἢ κύκνων δουλιχοδείρων 460
Ἀσίω ἐν λειμῶνι Καϋστρίου ἀμφὶ ῥέεθρα
ἔνθα καὶ ἔνθα ποτῶνται ἀγαλλόμενα πτερύγεσσι
κλαγγηδὸν προκαθιζόντων, σμαραγεῖ δέ τε λειμών,
ὣς τῶν ἔθνεα πολλὰ νεῶν ἄπο καὶ κλισιάων
ἐς πεδίον προχέοντο Σκαμάνδριον· αὐτὰρ ὑπὸ χθὼν
σμερδαλέον κονάβιζε ποδῶν αὐτῶν τε καὶ ἵππων.

Και όπως πλήθη αμέτρητα πουλιών συμμαζωμένα,
χηνών κοπάδ’ ή γερανών ή κύκνων μακρυλαίμων
στ’ Άσιο λιβάδι, στες ροές σιμά του Καϋστρίου
φτεροκοπούν περήφανα στο ’να και στ’ άλλο μέρος
κι όταν καθίζουν κλαγγηκτά και ο κάμπος αντηχάει,
τόσα τα πλήθη των ανδρών από σκηνές και πλοία
στο σιάδι το Σκαμάνδριον χυνόνταν κι απ’ τον κτύπον
ίππων και ανδρών τρομακτικά η γη βροντοκοπούσεν.

Σε αντίθεση με την πρώτη παρομοίωση η δεύτερη αυτή παρμένη από την φύση, παρουσιάζει μιαν δυσκολία. Εμφανίζεται μια άγνωστη εικόνα στους πολλούς κατοίκους πλέον των πόλεων στο αναφορικό τμήμα της που μόνον τον διαφωτισμό του αγνώστου δεικτικού μέρους δεν φαίνεται να εκπληροί ως στόχον πλέον.

Ο Herbart όμως θεωρεί ότι πρωταρχικό στοιχείο του ψυχικού βίου είναι οι ψυχικές παραστάσεις (ιδέες), οι εικόνες που προσλαμβάνουμε, οι οποίες έχουν ενεργητική ποιότητα και αλληλοσχετιζόμενες και αλληλοσυγκρουόμενες, συγκροτούν αυτό που αποκαλείται νους. Κατά τον Herbart ο νους δεν είναι ένα πνευματικό όργανο που προϋπάρχει των εμπειριών ως υποδομή και επιτελεί γνωστικές λειτουργίες, αλλά πεδίο μάχης και χώρος αποθήκευσης που δημιουργούν οι ιδέες. Οι ενυπάρχουσες στο νου παραστάσεις προέρχονται από τις προηγούμενες μαθησιακές εμπειρίες, είναι οργανωμένες κατά συγγενείς κατηγορίες και απαρτίζουν τον κύκλο παραστάσεων ο οποίος ενεργεί ως προσληπτική μάζα. Οι νέες παραστάσεις, με βάση ομοιότητες και ανομοιότητες προς τις παλιές, αυτοσυσχετίζονται με τις παλιές και μέσω του συνειρμού των παραστάσεων καταλαμβάνουν θέση στον παραστατικό κύκλο.

Τι γίνεται όμως, όταν δεν έχουμε καθόλου κάποιες παραστάσεις ή αγνοούμε κάποιες εικόνες και έρχεται μια απλή παρομοίωση του Ομήρου για να καταδείξει την κενότητά μας; Τι κάνουμε στην περίπτωση που ενώ κάποιος σαν τον επικό ποιητή μας δεικνύει κάτι παρμένο από την φύση για να μας διαφωτίσει για κάτι άλλο και εμείς απλώς φανταζόμαστε αμυδρά αυτό το διαφωτιστικό κι έτσι λαμβάνουμε κι αυτό που θέλει να μας δείξει θολά και ανεπαίσθητα; Δηλαδή τι γίνεται όταν για πρώτη φορά στην ζωή μας στην ηλικία των 12-13 ετών ένας Όμηρος μας λέει κάτι σαν το παραπάνω; Έχουμε δεί κοπάδια πουλιών τα πρωινά να πέφτουν να κάθονται πάνω στο βρεγμένο χώμα του κάμπου από το πούσι, έχουμε ακούσει το φτερούγισμα ενός τέτοιου κοπαδιού να πετά πάνω από τα αυτιά μας ή έχουμε δει κοπάδια χηνών, ή γερανών ή κύκνων; Τα παιδιά τα έχουν δεί αν τα έχουν δεί σε ντοκυμαντέρ της τηλεοράσεως. Οι πιο μεγάλοι ίσως από καμιά επιδρομή στην φύση.

Ας διαβάσουμε ένα κείμενο κυνηγών για την συμπεριφορά των πουλιών και δή των τσιχλών:

«… κατά την αυγή, τα πουλιά ξεκινούν από την κούρνια τους στα πυκνά στο βουνό και κατεβαίνουν για φαγητό στους κάμπους η στους ελαιώνες. … Το ίδιο επαναλαμβάνεται και το απόγευμα με αντίστροφη πορεία των πουλιών. …τα καρτέρια της τσίχλας γίνονται το πρωί που κατεβαίνει στους κάμπους για να φάει και το απόγευμα που ανεβαίνει για να κουρνιάσει. Το πρωινό καρτέρι είναι πιο δύσκολο, γιατί τα πουλιά κατεβαίνουν με μεγάλη ταχύτητα, κάνοντας πολλούς ελιγμούς… Τα πουλιά κουρνιάζουν όλη νύχτα μέσα στο πυκνό και το πρωί κατεβαίνουν για να φάνε στον κάμπο. Ο καιρός παίζει καθοριστικό ρόλο στην επιλογή της πλαγιάς που κάθονται τα πουλιά (βόρεια – νότια). …τα πουλιά κατεβαίνουν όλα μαζί. Το απόγευμα . .. τα πουλιά περνούν χαμηλά ή περνούν ψηλά. Νωρίς οι τσίχλες, αν οι καιρός είναι καλός, περνάνε ψηλά. Αν φυσάει αέρας, τα πουλιά πετάνε χαμηλά, ανάμεσα από τα δέντρα. Όσο βραδιάζει, οι τσίχλες χαμηλώνουν, με αποτέλεσμα να περνάνε δίπλα από τον κυνηγό. Οι περιοχές που κυνηγιέται η τσίχλα στο απογευματινό καρτέρι είναι ίδιες μ' αυτές του πρωινού, αλλά αυτό σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι οι τσίχλες από εκεί που κατεβαίνουν, ανεβαίνουν. Η διαφορά είναι ότι οι τσίχλες το απόγευμα ανεβαίνουν από τον κάμπο προς τις πλαγιές για να κουρνιάξουν. … Τα πουλιά σηκώνονται από διάφορες θέσεις και το ένα με διαφορετικό πέταγμα από το άλλο και σε διαφορετικά ύψη.»

Πόσοι από μας έχουν αυτές τις παραστάσεις μέσα τους; Μα είναι τόσο σημαντικό να έχουμε παραστάσεις, εικόνες στο νού και την ψυχή μας. Ο Έρβαρτος ήταν παλαιός. Οι νέοι παιδαγωγοί μας λένε για αυτόν ότι «σήμερα τέτοιου είδους θεωρίες θεωρούνται αναχρονισμοί και έχουν προ πολλών ετών εγκαταλειφθεί…». Έχουν εγκαταλειφθεί τα δομικά σχήματα των παλαιών θεωριών όμως όχι οι επιμέρους ιδέες και μερικές κατακτήσεις. Έχουμε πάψει σήμερα φερ’ ειπείν να μιλάμε για την αξία των προσλαμβανομένων παραστάσεων εικόνων από το παιδί; Ο Rousseau νομίζω για αυτό προτείνει ένα σύστημα φυσικής διαπαιδαγώγησης. Δεν επεξεργάζεται κανένα σύστημα διδακτικών αρχών και πρακτικών παρόμοιο. Η ρομαντική αντίληψη που είχε για την ανθρώπινη φύση και τη διαδικασία της μάθησης παραπέμπει περισσότερο σε μια διαδικασία φυσικής αγωγής και αυτομόρφωσης μέσα από τις εμπειρίες κι όχι στη θεσμοθετημένη αγωγή του σχολείου. Τα μαθήματα να γίνωνται έξω στην φύση. Μόνον αυτή φαίνεται να διδάσκει με τις εικόνες της. Βλέπετε τον Όμηρο να είχε άλλη άποψη, όταν μας δίδει δεκάδες φυσικές εικόνες για να μας διαφωτίσει για την δράση των ηρώων; Βλέπετε να υπάρχει άλλος πιο εύκολος τρόπος διδαχής από ότι αυτός ο φυσικός τρόπος, η ενατένιση της φύσεως;

Ἔσταν δ᾽ ἐν λειμῶνι Σκαμανδρίῳ ἀνθεμόεντι
μυρίοι, ὅσσά τε φύλλα καὶ ἄνθεα γίγνεται ὥρῃ.

Κι έμειναν στο Σκαμάνδριον λιβάδι το ανθοφόρο
άπειροι ωσάν της άνοιξης τα άνθη και τα φύλλα.

ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ 3

Ἠΰτε μυιάων ἁδινάων ἔθνεα πολλὰ
αἵ τε κατὰ σταθμὸν ποιμνήϊον ἠλάσκουσιν 470
ὥρῃ ἐν εἰαρινῇ ὅτε τε γλάγος ἄγγεα δεύει,
τόσσοι ἐπὶ Τρώεσσι κάρη κομόωντες Ἀχαιοὶ
ἐν πεδίῳ ἵσταντο διαρραῖσαι μεμαῶτες.

Κι όπως σωρεύοντ’ άπειρες οι μύγες εις την στάνην
την άνοιξιν οπού τ’ αγγειά με γάλα ξεχειλίζουν,
ομοίως και των Αχαιών τ’ ανδρειωμένα πλήθη
στην πεδιάδ’ αμέτρητα, πυκνότατα, εστεκόνταν
κι ελαχταρούσαν όλεθρον να φέρουν εις τους Τρώας.

Το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων στην Κρήτη που λειτουργεί από το Φεβρουάριο του 2006 και που ανήκει στα κέντρα περιφερειακού τύπου, στεγαζόμενο στη Μαθητική Εστία Ανωγείων την οποία το Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας έχει παραχωρήσει στο Υπουργείο Παιδείας, διωργάνωσε εν έτει 2008 μονοήμερη και διήμερη επίσκεψη στα Μιτάτα-λιθόκτιστους οικισμούς του βουνού (περιβαλλοντική ξενάγηση στο Φυσικό Πάρκο του Ψηλορείτη) με τίτλο «Επίσκεψη στο σπίτι του βοσκού, ακολουθώντας το μονοπάτι του Αγίου Υακίνθου» και απευθυνόταν σε παιδιά όλων των σχολικών βαθμίδων (Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο). Στο πρόγραμμα αυτό οι μαθητές μπορούσαν να δουν τα Μιτάτα, θολωτά λίθινα κτίσματα του βουνού, ως αρμονική προέκταση του γεωλογικού τοπίου και ως μοναδική οικολογική διαχείριση των δομικών υλικών της περιοχής σε συνδυασμό με τη χρηστική τους λειτουργία ως παραδοσιακές κατοικίες των βοσκών. Μπορούσαν να προσεγγίσουν βιωματικά το χώρο του μιτάτου, τη ζωή του βοσκού και να παρακολουθήσουν τη διαδικασία της τυροκομικής μέσα στο χώρο αυτό. Αναφέρω μερικές από τις βιωματικές δραστηριότητες της επισκέψεως:

· αρχιτεκτονική μιτάτων και σύγκριση τους με άλλες ξερολιθικές κατασκευές,

· γνωριμία με το πέτρωμα, τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής με ασκήσεις προσανατολισμού και άλλες δραστηριότητες

· η ζωή του βοσκού και οι εργασίες του μέσα και γύρω απ’ αυτό,

· παραδοσιακή τυροκόμηση και παραγωγή τυριού και μυζήθρας από το βοσκό,

· συμμετοχή των παιδιών στη διαδικασία.

· επίσκεψη στο Κτηνοτροφικό και Γαλακτοκομικό Συνεταιρισμό Ανωγείων – Γνωριμία με τους κτηνοτρόφους της περιοχής.

Αλήθεια.. πόσα από τα παιδιά των σύγχρονων μεγαλουπόλεων έχουν δει στάνη από κοντά, μαντρί, στάβλο, μιτάτο, πόσα έχουν δεί από κοντά τυροκομείο, παραγωγή τυριού, καρδάρες με γάλα, άρμεγμα ζώων και εν γένει το περιβάλλον της ζωής στην στάνη; Πόσα έχουν δεί εικόνες σαν αυτήν που περιγράφει ο ίδιος ο Όμηρος (ι, 218 κ.ε) για την σπηλιά – στάνη του Κύκλωπα;

Σε μια σπηλιά κατοικούσε και είχε το μαντρί του ο Κύκλωπας Πολύφημος. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του, μπήκαν στη σπηλιά του όταν εκείνος απουσίαζε. Είδαν αρνιά και κατσίκια κλεισμένα μέσα σε χωρίσματα του μαντριού, ειδικά για το κάθε είδος. Αλλά κι αυτά ήταν χωρισμένα σε πρώιμα, μεσαία και νεογέννητα. Είδαν επίσης στο μαντρί καλάθια γεμάτα τυριά και είδαν το τυρόγαλο να στάζει από τα σκεύη που άρμεγε και έπηζε το γάλα.

Σὰν μπήκαμε, κοιτάζαμε τὸ τί 'χε μὲς στὸ σπήλιο·
τὰ τυροβόλια ὁλόγεμα, καὶ μὲς στὶς μάντρες στοίβα
τ' ἀρνιὰ καὶ γίδια, ξέχωρα κλεισμένο τὸ κάθε εἶδος,
χώρια τὰ πρωτογέννητα, τὰ μεσιανὰ, τὰ τρίτα·
καὶ ἀγγειὰ ποὺ τὰ πλημμύριζε τυρόγαλο· καρδάρια
καὶ σκάφες, ὅλα διαλεχτά, ποὺ ἄρμεγε γάλα μέσα.

Και όταν επέστρεψε με το κοπάδι του ο Κύκλωπας, άφησε έξω από τη σπηλιά, στην αυλή της, τα κριάρια και τους τράγους και μέσα σ' αυτή οδήγησε τα γαλάρια πρόβατα. Κάθισε μετά σε κάποιο στρουγγολίθαρο και καθιστός άρμεγε τις προβατίνες και τις γίδες τη μια μετά την άλλη κι εκείνες βέλαζαν αναζητώντας προφανώς τα παιδιά τους. Τοποθετούσε δε κάτω από κάθε μια το νεογέννητο για να βυζάξει. "Πίτυαζε" στη συνέχεια το γάλα που άρμεγε κι όταν έπηζε το τυρί το έκοβε κομμάτια και το τοποθετούσε σε πλεκτά καλάθια, για να το στραγγίσει από το τυρόγαλο που είχε μέσα του. Κρατούσε όμως μέσα σε αγγεία και ένα μέρος του γάλακτος για να το πιεί. Είναι μία γλαφυρή περιγραφή της κατοικίας και του μαντριού του Πολύφημου. Σε άλλο σημείο πάλι (στίχος 428) αναφέρεται ότι ο Πολύφημος κοιμόταν επάνω σε κλαδιά λυγαριάς.

Αλλά και σ' άλλο σημείο (στίχοι 438-439) ότι ενώ τα αρσενικά έφυγαν για βοσκή, τα θηλυκά που ήταν ανάρμεγα γύριζαν και βέλαζαν γύρω από τα μαντριά γιατί οι μαστοί τους ήταν εξογκωμένοι από το γάλα.

Η διαρρύθμιση του μαντριού με τα πολλά χωρίσματα, η διαφορετική μεταχείριση των αρσενικών και των θηλυκών ζώων, ο τρόπος αρμέγματος, η μεθόδευση βυζάγματος του νεογέννητου, ο τρόπος του πηξίματος του τυριού, η φύλαξή του σε πλεκτά καλάθια και άλλα αγγεία για να στραγγίσει το τυρόγαλο, η συμπεριφορά των ανάρμεχτων ζώων, το στρωμένο με λυγαριές γατάκι του Πολύφημου και η γενική εικόνα της σπηλιάς που χρησιμοποιείτο και ως κατοικία και ως μαντρί και ως τυροκομείο, μπορεί να παρομοιασθεί απόλυτα με ένα Σαρακατσάνικο μαντρί σε κάποιο ορεινό λιβάδι την εποχή του γέννου και λίγο καιρό μετά όταν αρμέγονται τα ζώα και πήζεται το γάλα για να γίνει τυρί. (πρβλ. Σκηνές από την ποιμενική ζωή στην Ομηρική εποχή που απαντώνται και στους Σαρακατσάνους )

Ο Γιάνης Κορδάτος πάλι στο «ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ» λέγει ξεκάθαρα το εξής: «… αν πάλι ξεκαθαρίσουμε τα ομηρικά έπη από τις νεώτερες προσθήκες τους θα ιδούμε πώς περιγράφουν μάλλον κτηνοτροφικό παρά γεωργικό βίο. Από τα όσα πάλι λέγονται για την καλλιέργεια της γης μερικά είναι περιγραφή συνθηκών που ίσχυαν στον Η' και τους ύστερα αιώνες. Εξ άλλου στον αρχικό πυρήνα της Ιλιάδας και της Οδύσσειας περιγράφεται η παλαιότερη εποχή που ο γεωργικός βίος δεν είχε ακόμα επικρατήσει, εξ αιτίας των ληστοπειρατικών επιδρομών. Όταν λοιπόν διαβάζουμε τα ομηρικά έπη δεν πρέπει να ξεχνούμε πώς περιγράφουν μιά πολύ παλιά εποχή, πως οι θεσμοί της δεν έχουν καμμιά σχέση με τους υστερώτερους θεσμούς της εποχής που εμφανίζεται ο θεσμός του Κράτους. Δυστυχώς οι φιλόλογοι—και πολλοί ιστορικοί ακόμα—βλέπουν την κοινωνία που περιγράφεται στα δυό έπη σαν μιά κοινωνία πού δεν διαφέρει και πολύ από τη σημερινή. Γι' αυτό μιλούν για φορολογικά συστήματα, για ηγεμονικές αυλές και κυβερνητικές εξουσίες και γενικά για θεσμούς (πολιτικούς και κοινωνικούς) που υπάρχουν μεν σήμερα, μα που δεν υπήρχαν καθόλου τότε.»

Από τα ανωτέρω συμπεραίνεται εύκολα ότι οι σύγχρονοι δάσκαλοι διαβάζοντας τον Όμηρο και κυρίως διδάσκοντάς τον θεωρούν τις αντικειμενικές, φυσικές περιγραφές του ποιητού και δεδομένες, γνωστές ήτοι στα παιδιά των μεγαλουπόλεων αλλά και κυρίως ως αντικαθρέπτισμα του σύγχρονου βίου όπως αυτός υπάρχει δομικά, ήτοι με μια σύγχρονη οπτική του κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι.

Η ανωτέρω εικόνα των μυγών που μιλιούνια πετούν γύρω από την ξεχειλισμένη καρδάρα το γάλα μέσα στις στάνες και τα μαντριά των βοσκών την άνοιξη όπου τα πάντα γύρω στην φύση ευωδιάζουν και ευρίσκονται σε οργασμό, η εικόνα αυτή λέγω που θυμίζει τους στίχους του Σολωμού στον Πόρφυρα, «Κοιτάς του ρόδου τη λαμπρή πρώτη χαρά του ήλιου, Ναι πρώτη, αλλ' όμως δεύτερη από το πρόσωπό σου!» περικλείει εντός της και κάτι άλλο, την συνύπαρξη του κακού μέσα στο αγαθό, που μόνο στην φύση μεγεθυμένο είναι δυνατό να το αισθανθεί κανείς. Το γάλα στην καρδάρα είναι ό,τι πολυτιμότερο λαμβάνει ο βοσκός την Άνοιξη. Απ’ αυτό περιμένει να ζήσει, να τυροκομήσει, να πουλήσει να επιβιώσει. Είναι το παράγωγο αποτέλεσμα της εργασίας του. Κι όμως σε αυτό το αγαθό και μέσα στην τόση ομορφιά της φύσης έρχονται μιλιούνια οι μύγες, καραδοκούν αυτές να μαγαρίσουν τον μόχθο του και το πολύτιμό του. Μεγάλοι αριθμοί μυγών αναπτύσσονται συνήθως σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα. Εγκαταστάσεις εντατικής εκτροφής ζώων, χωματερές αλλά και απορρίμματα, αποτελούν ευνοϊκά περιβάλλοντα προσέλκυσης και πολλαπλασιασμού των μυγών. Είναι γνωστό ότι μεταδίδουν την εντερίτιδα, πολιομυελίτιδα, δυσεντερίες, φυματίωση, σαλμονέλα, σιγκέλωση άνθρακα και ενδοπαρασιτικά σκουλήκια, ενώ συνδέονται επίσης, με την εξάπλωση του τύφου και της χολέρας και αυτό γιατί χρησιμοποιούν την προβοσκίδα ραντίζοντας με σάλιο ή τον εμετό τους τις στέρεες τροφές για να διαλυθούν και κατόπιν να τις ρουφήξουν με την προβοσκίδα, μολύνοντας έτσι όλη την τροφή.

Εκπλήσσει η γνώση του περιβάλλοντός των ανθρώπων της φύσης και η ευκολία με την οποία μπορούν και αντιπαραβάλλουν κάθε ανθρώπινη ενέργεια με αυτήν των ζώων. Ο Όμηρος θέλοντας να δείξει και το αναρίθμητο των Αχαιών που είναι έτοιμοι να επιτεθούν και περιτριγυρίζουν την Τροία αλλά και το κακό σκοπό τους, το κακό που πρόκειται να προκαλέσουν, ευφάνταστα παρομοιάζει τους Έλληνες με στρατό από μύγες πάνω από μια καρδάρα με γάλα.

ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ 4

Τοὺς δ᾽ ὥς τ᾽ αἰπόλια πλατέ᾽ αἰγῶν αἰπόλοι ἄνδρες
ῥεῖα διακρίνωσιν ἐπεί κε νομῷ μιγέωσιν, 475
ὣς τοὺς ἡγεμόνες διεκόσμεον ἔνθα καὶ ἔνθα
ὑσμίνην δ᾽ ἰέναι, μετὰ δὲ κρείων Ἀγαμέμνων
ὄμματα καὶ κεφαλὴν ἴκελος Διὶ τερπικεραύνῳ,
Ἄρεϊ δὲ ζώνην, στέρνον δὲ Ποσειδάωνι.

Και όπως εύκολα γιδιών κοπάδια σκορπισμένα
και στην βοσκήν ανάμεικτα χωρίζουν οι ποιμένες,
ομοίως εις τον πόλεμον εσύνταζαν τα πλήθη
οι αρχηγοί και ανάμεσα ο κραταιός Ατρείδης
στα μάτια και στην κεφαλήν αστραποφόρος Δίας
στην ζώσιν Άρης έδειχνε και Ποσειδών στα στήθη.

Μα θα συνεχίσουμε κι άλλοτε με την 5η παροιμία που ακολουθεί.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ι. Θ. Κακριδή, Ομηρικά Θέματα, Α’, 114 κ.ε