της Αγγελικής Μουστάκου
- φιλολόγου
Ο Πίνδαρος θεωρείται ο εξοχότερος εκπρόσωπος της επινίκιας ποίησης. Η αξία του είχε αναγνωριστεί ήδη απ'την αρχαιότητα και οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι τον συμπεριέλαβαν στον περίφημο Κανόνα των Εννέα Λυρικών Ποιητών. Είνα αξιοσημείωτο πως πάρα πολλοί είν' εκείνοι που που εμμένουν πρωτίστως στο φιλοσοφικό υπόβαθρο των ωδών του και δευτερευόντως στο ποιητικό.
Βέβαια τα όρια μεταξύ ποίησης και φιλοσοφίας δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρα, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις αλληλοσυμπληρώνονται. Άλλωστε οι τραγικοί ποιητές που ήταν σύγχρονοι του Πινδάρου διατύπωσαν θεμελιώδεις φιλοσοφικές σκέψεις περιβάλλοντας τον κάθε στοχασμό με την αλληγορική γλώσσ της ποίησης .
Σ' όλη την έκταση του πινδαρικού έργου υπάρχουν διασκορπισμένες βαθιές ιδέες που μαρτυρούν μια εξαιρετικά αναπτυγμένη φιλοσοφική σκέψη που πηγάζει από μια οξύτατα κριτική σκέψη και μια καλλιεργημένη αντιληπτική ικανότητα, η οποία αντανακλά τα κοινωνικά δεδομένα μέσα στα οποία έζησε. Οι πιο σημαντικές ρήσεις συνήθως δεν ξεπερνούν το μήκος της μιας πρότασης και αποτελούν το αποτέλεσμα της αγχίνοιας του Πινδάρου- και τον καθιερώνουν ως έναν απ' τους βασικότερους εκφραστές της αρχαιοελληικής διάνοιας.
Πρέπει βέβαια να διευκρινιστεί πως ο Πίνδαρος μπορεί να διατυπώνει μεμονωμένες και αποσπασματικές θέσεις, αλλά οι ωδές του πραγματευόνται μια πληθώρα προβλημάτων ,που είναι άλλοτε κοινά και άλλοτε πρωτότυπα στην αρχαιοελληνική σκέψη.
Μια βασική φιλοσοφική αρχή, η οποία εμφανίζεται σε μεγάλο αριθμό ωδών και μοιάζει με κατευθυντήρια γραμμή της πινδαρικής ιδεολογίας είναι η παγιωμένη πεποίθηση για το πεπερασμένο της ανθρώπινης γνώσης. Σύμφωνα με την πινδαρική πίστη ο άνθρωπος μπορεί να λάβει στην διάρκεια της ζωής του μόνον όση γνώση του επιτρέπουν οι θεοί και η ίδια η θνητή του φύση-δεδομένου ότι η γνώση δεν είναι πάντοτε καταληπτή και επιπλέον προϋποτίθεται η εγγενής κλίση του ανθρώπου προς αυτήν την απόλυτη γνώση που την κατέχουν μόνο οι θεοί που κυβερνούν τον κόσμο ενώ οι άνθρωποι είναι αναγκασμένοι να γίνονται κάτοχοι μερικών μόνο τμημάτων της γνώσης. Η προσπάθεια του ανθρώπου για κατάκτηση της γνώσης προσκρούει σε συγκεκριμένα όρια τα οποία δεν θα μπορέσει να υπερβεί ποτέ. Την θέση αυτή ο Πίνδαρος την προασπίζει με κάθε ευκαιρία και με τέτοια μεθοδικότητα , ώστε όλ' αυτά τ'αποσπάσματα να μπορούν να κατηγοριοποιηθούν και να εξεταστούν πλέον σαν ένα στέρεο σύνολο. Έτσι,το πρώτο όριο της γνώσης για τον άνθρωπο το οποίο προβάλλουν οι θεοί, όσο και το δεύτερο τ'οποίο προβάλλει η ανθρώπιμη φύση ,καθώς επίσης και οι λοιπές αντιλήψεις σχετικά με την γνώση ως ουσία και την πρόσβαση σε αυτήν επιλεγμένων μόνο ατόμων-όλα αυτά εκπροσωπούνται στους Επινίκιους του Πινδάρου από έναν ικανοποιητικό βαθμό αποσπασμάτων,στα οποία αποκρυσταλλώνεται η πάγια αυτή θέση του. Στην συνέχεια θ'αναλυθούν όλα αυτά τα όρια της γνώσης με τα σχετικά τους παραδείγματα, ενώ θα παρουσιαστεί και η συμβολική απεικόνιση της θέσης αυτής που επιχειρεί ο Πίνδαρος μέσα από μια σειρά σύντομων αλλά λειτουργικών παραβολών.
Πρώτος ο Πυθιόνικος για τον Σικελό νικητή στην αρματοδρομία Ιέρωνα παρέχει τον θεμελιώδη ορισμό: "όλες των βροτών οι χάρες προέρχονται από τους θεούς-και γίνονται σοφοί και χειροδύναμοι και τεχνίτες του λόγου''. Το περιεχόμενο της ρήσης αυτής είναι ξεκάθαρο και παρουσιάζει τους θεούς ως αποκλειστικούς χορηγούς κάθε σωματικής και πνευματικής δεξιότητας. Η πεποίθηση αυτή αντανακλά πάγιες αντιλήψεις των Αρχαίων Ελλήνων σχετικά με την θέση των ανθρώπων απέναντι στους θεούς. Αντιστρέφοντας όμως τους βασικούς όρους της πρότασης προκύπτει αυτόματα πως οι άνθρωποι μπορούν ν'αποκτήσουν κάθε γνώση μόνον εφόσον συναινέσουν οι θεοί και τους χαρίσουν την προσέγγισή της. Επόμένως οι θεοί, απ'την στιγμή που η απόκτηση της γνώσης εξαρτάται στο μέγιστο βαθμό απ'αυτούς , εγείρουν το πρώτο όριο-εμπόδιο στην κατάκτησή της, τ'οποίο ξεπερνιέται μόνο με την ευνοϊκή συγκατάθεσή τους.
Στον Πυθόνικο 3,για τον Ιέρωνα πάλι, ο Πίνδαρος δίνει μια τρανταχτή απόδειξη της παρεμπόδισης της ανθρώπινης γνώσης από τους θεούς "όσα ταιριάζουν στον θνητό μας νου πρέπει να τα ζητάμε απ'τους θεούς'' (στ. 59) "γνωρίζοντας τί βρίσκεται μπροστά στα πόδια μας και ποιά είναι η μοίρα μας'' . Οι θεοί είναι αυτοί που ,κατά την εύστοχη πάντα κρίση τους,θα επιτρέψουν τους ανθρώπους να γίνουν κάτοχοι τμήματος της γνώσης,χωρίς όμως ποτέ ν'αφήσουν να γίνουν απόλυτοι κάτοχοί της και ανατραπεί έτσι η απόλυτη τάξη και αρμονία που διαφυλάσσεται απ'τους θεούς.
Ο Πυθιόνικος 5 για τον Αρκεσίλαο απ'την Κυρήνη δίνει ακόμα μια πληροφορίαγια τον σημαντικό ρόλο που παίζουν οι θεοί στην προσέγγιση της γνώσης απ'τους ανθρώπους : "οι σοφοί μπορούν καλύτερα ν'αντέξουν την δύναμη που δίδουν οι θεοί'' . ο ποιητής δηλώνει πως την δύναμη αυτή, δηλαδή την γνώση σε κάθε της μορφή, την υποφέρει και κατ'επέκταση την αφομοιώνει και την εφαρμόζει με τον καλύτερο τρόπο,μόνο ο προικισμένος με σύνεση άνθρωπος. Εντυπωσιακή είναι η χρήση του όρου ''δύναμις'' για τη γνώση ως πρύπόθεση επιτυχίας κι εξουσίας, η οποία επαυξάνεται από τον επιθετικό προσδιορισμό'' θεόδοτος'' που συνηγορεί για την ανώτερη προέλευση όλων αυτών των ικανοτήτων.
Τέλος ο ολυμπιόνικος για τον Ψαύμη απ'την Καμαρίνα, νικητή στην αμαξοδρομία κλείνει με μια παραίνεση : ''ας μην επιδιώξει να γίνει θεός-αν κάποιος χειρίζεται σωστά τον πλούτο του,αρκείται σ'αυτά που έχει και προσθέτει επιπλέον δόξα''. Απ'την διατύπωση αυτή γίνεται φανερό πως οι θεοί οριοθετούν το πέρας κάθε ανθρώπινης πράξηςκαι δεν επιτρέπουν σε κανέναν θνητό την είσοδο στην περιοχή τους. Έτσι κι ο ευτυχέστερος των ανθρώπων δεν θα πρέπει να παραβεί τα όρια και να εισέλθει σε μια πραγματικότητα που δεν είναι προορισμένη γι'αυτόν. Η πρόληψη κατά της ύβρης, που λανθάνει εδ΄ώ,είναι αναμφίβολα ορατή.
Πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι ο περιορισμός αυτός δεν οφείλεται στην αδυναμία του ανθρώπινου νου να συλλάβει την ουσία του θείου, κάτι που κατανοούσαν και βίωναν βαθύτατα οι Αρχαίοι Έλληνες ,αλλά επικεντρώνεται στι θέμα της γνώσης καθεαυτής. 0ι θεοί εκλαμβάνονται ως κάτοχοι της απόλυτης γνώσης καιαπό την προνομιούχο αυτή θέση προβάλλονται ως ρυθμιστές της ανθρώπινης γνώσης, καθώς είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για την χορήγησή της.. Αυτοί ορίζουν μέχρι ποιό σημείο επιτρέπεται να φτάσει η ανθρώπινη γνώση κι επιλέγουν τους ααξιολογότερους απ'τους ανθρώπους για να τους μυήσουν στον φωτεινό της κόσμο . Οι άνθρωποι αντίθετα δεν δύνανται από μόνοι τους να προσεγγίσουν την υψηλή γνώση ,αν δεν συμφωνήσουν πρώτα ο ιθεοί να τους την παραχωρήσουν. Γι'αυτό το λόγο είναι φρόνιμο να μη θελήσουν να εισέλθουν σε ζώνη απαγορευμένη γιατί η ύβρη που θα διαπράξουν μπορούν να είναι καταστροφική γι'αυτούς. Νομοτελειακά λοιπόν ο άνθρωπος μένει αμέτοχος των σημαντικότερων πτυχών της γνώσης καθώς οι θεοί υψώνουν τείχη ασφαλείας μπροστά της για να την κρατήσουν απαραβίαστη απ'τον όχλο και να την χαρίσουν μόνο στον εκάστοτε ευνοούμενό τους.
Ο Πίνδαρος θεωρείται ο εξοχότερος εκπρόσωπος της επινίκιας ποίησης. Η αξία του είχε αναγνωριστεί ήδη απ'την αρχαιότητα και οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι τον συμπεριέλαβαν στον περίφημο Κανόνα των Εννέα Λυρικών Ποιητών. Είνα αξιοσημείωτο πως πάρα πολλοί είν' εκείνοι που που εμμένουν πρωτίστως στο φιλοσοφικό υπόβαθρο των ωδών του και δευτερευόντως στο ποιητικό.
Βέβαια τα όρια μεταξύ ποίησης και φιλοσοφίας δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρα, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις αλληλοσυμπληρώνονται. Άλλωστε οι τραγικοί ποιητές που ήταν σύγχρονοι του Πινδάρου διατύπωσαν θεμελιώδεις φιλοσοφικές σκέψεις περιβάλλοντας τον κάθε στοχασμό με την αλληγορική γλώσσ της ποίησης .
Σ' όλη την έκταση του πινδαρικού έργου υπάρχουν διασκορπισμένες βαθιές ιδέες που μαρτυρούν μια εξαιρετικά αναπτυγμένη φιλοσοφική σκέψη που πηγάζει από μια οξύτατα κριτική σκέψη και μια καλλιεργημένη αντιληπτική ικανότητα, η οποία αντανακλά τα κοινωνικά δεδομένα μέσα στα οποία έζησε. Οι πιο σημαντικές ρήσεις συνήθως δεν ξεπερνούν το μήκος της μιας πρότασης και αποτελούν το αποτέλεσμα της αγχίνοιας του Πινδάρου- και τον καθιερώνουν ως έναν απ' τους βασικότερους εκφραστές της αρχαιοελληικής διάνοιας.
Πρέπει βέβαια να διευκρινιστεί πως ο Πίνδαρος μπορεί να διατυπώνει μεμονωμένες και αποσπασματικές θέσεις, αλλά οι ωδές του πραγματευόνται μια πληθώρα προβλημάτων ,που είναι άλλοτε κοινά και άλλοτε πρωτότυπα στην αρχαιοελληνική σκέψη.
Μια βασική φιλοσοφική αρχή, η οποία εμφανίζεται σε μεγάλο αριθμό ωδών και μοιάζει με κατευθυντήρια γραμμή της πινδαρικής ιδεολογίας είναι η παγιωμένη πεποίθηση για το πεπερασμένο της ανθρώπινης γνώσης. Σύμφωνα με την πινδαρική πίστη ο άνθρωπος μπορεί να λάβει στην διάρκεια της ζωής του μόνον όση γνώση του επιτρέπουν οι θεοί και η ίδια η θνητή του φύση-δεδομένου ότι η γνώση δεν είναι πάντοτε καταληπτή και επιπλέον προϋποτίθεται η εγγενής κλίση του ανθρώπου προς αυτήν την απόλυτη γνώση που την κατέχουν μόνο οι θεοί που κυβερνούν τον κόσμο ενώ οι άνθρωποι είναι αναγκασμένοι να γίνονται κάτοχοι μερικών μόνο τμημάτων της γνώσης. Η προσπάθεια του ανθρώπου για κατάκτηση της γνώσης προσκρούει σε συγκεκριμένα όρια τα οποία δεν θα μπορέσει να υπερβεί ποτέ. Την θέση αυτή ο Πίνδαρος την προασπίζει με κάθε ευκαιρία και με τέτοια μεθοδικότητα , ώστε όλ' αυτά τ'αποσπάσματα να μπορούν να κατηγοριοποιηθούν και να εξεταστούν πλέον σαν ένα στέρεο σύνολο. Έτσι,το πρώτο όριο της γνώσης για τον άνθρωπο το οποίο προβάλλουν οι θεοί, όσο και το δεύτερο τ'οποίο προβάλλει η ανθρώπιμη φύση ,καθώς επίσης και οι λοιπές αντιλήψεις σχετικά με την γνώση ως ουσία και την πρόσβαση σε αυτήν επιλεγμένων μόνο ατόμων-όλα αυτά εκπροσωπούνται στους Επινίκιους του Πινδάρου από έναν ικανοποιητικό βαθμό αποσπασμάτων,στα οποία αποκρυσταλλώνεται η πάγια αυτή θέση του. Στην συνέχεια θ'αναλυθούν όλα αυτά τα όρια της γνώσης με τα σχετικά τους παραδείγματα, ενώ θα παρουσιαστεί και η συμβολική απεικόνιση της θέσης αυτής που επιχειρεί ο Πίνδαρος μέσα από μια σειρά σύντομων αλλά λειτουργικών παραβολών.
Πρώτος ο Πυθιόνικος για τον Σικελό νικητή στην αρματοδρομία Ιέρωνα παρέχει τον θεμελιώδη ορισμό: "όλες των βροτών οι χάρες προέρχονται από τους θεούς-και γίνονται σοφοί και χειροδύναμοι και τεχνίτες του λόγου''. Το περιεχόμενο της ρήσης αυτής είναι ξεκάθαρο και παρουσιάζει τους θεούς ως αποκλειστικούς χορηγούς κάθε σωματικής και πνευματικής δεξιότητας. Η πεποίθηση αυτή αντανακλά πάγιες αντιλήψεις των Αρχαίων Ελλήνων σχετικά με την θέση των ανθρώπων απέναντι στους θεούς. Αντιστρέφοντας όμως τους βασικούς όρους της πρότασης προκύπτει αυτόματα πως οι άνθρωποι μπορούν ν'αποκτήσουν κάθε γνώση μόνον εφόσον συναινέσουν οι θεοί και τους χαρίσουν την προσέγγισή της. Επόμένως οι θεοί, απ'την στιγμή που η απόκτηση της γνώσης εξαρτάται στο μέγιστο βαθμό απ'αυτούς , εγείρουν το πρώτο όριο-εμπόδιο στην κατάκτησή της, τ'οποίο ξεπερνιέται μόνο με την ευνοϊκή συγκατάθεσή τους.
Στον Πυθόνικο 3,για τον Ιέρωνα πάλι, ο Πίνδαρος δίνει μια τρανταχτή απόδειξη της παρεμπόδισης της ανθρώπινης γνώσης από τους θεούς "όσα ταιριάζουν στον θνητό μας νου πρέπει να τα ζητάμε απ'τους θεούς'' (στ. 59) "γνωρίζοντας τί βρίσκεται μπροστά στα πόδια μας και ποιά είναι η μοίρα μας'' . Οι θεοί είναι αυτοί που ,κατά την εύστοχη πάντα κρίση τους,θα επιτρέψουν τους ανθρώπους να γίνουν κάτοχοι τμήματος της γνώσης,χωρίς όμως ποτέ ν'αφήσουν να γίνουν απόλυτοι κάτοχοί της και ανατραπεί έτσι η απόλυτη τάξη και αρμονία που διαφυλάσσεται απ'τους θεούς.
Ο Πυθιόνικος 5 για τον Αρκεσίλαο απ'την Κυρήνη δίνει ακόμα μια πληροφορίαγια τον σημαντικό ρόλο που παίζουν οι θεοί στην προσέγγιση της γνώσης απ'τους ανθρώπους : "οι σοφοί μπορούν καλύτερα ν'αντέξουν την δύναμη που δίδουν οι θεοί'' . ο ποιητής δηλώνει πως την δύναμη αυτή, δηλαδή την γνώση σε κάθε της μορφή, την υποφέρει και κατ'επέκταση την αφομοιώνει και την εφαρμόζει με τον καλύτερο τρόπο,μόνο ο προικισμένος με σύνεση άνθρωπος. Εντυπωσιακή είναι η χρήση του όρου ''δύναμις'' για τη γνώση ως πρύπόθεση επιτυχίας κι εξουσίας, η οποία επαυξάνεται από τον επιθετικό προσδιορισμό'' θεόδοτος'' που συνηγορεί για την ανώτερη προέλευση όλων αυτών των ικανοτήτων.
Τέλος ο ολυμπιόνικος για τον Ψαύμη απ'την Καμαρίνα, νικητή στην αμαξοδρομία κλείνει με μια παραίνεση : ''ας μην επιδιώξει να γίνει θεός-αν κάποιος χειρίζεται σωστά τον πλούτο του,αρκείται σ'αυτά που έχει και προσθέτει επιπλέον δόξα''. Απ'την διατύπωση αυτή γίνεται φανερό πως οι θεοί οριοθετούν το πέρας κάθε ανθρώπινης πράξηςκαι δεν επιτρέπουν σε κανέναν θνητό την είσοδο στην περιοχή τους. Έτσι κι ο ευτυχέστερος των ανθρώπων δεν θα πρέπει να παραβεί τα όρια και να εισέλθει σε μια πραγματικότητα που δεν είναι προορισμένη γι'αυτόν. Η πρόληψη κατά της ύβρης, που λανθάνει εδ΄ώ,είναι αναμφίβολα ορατή.
Πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι ο περιορισμός αυτός δεν οφείλεται στην αδυναμία του ανθρώπινου νου να συλλάβει την ουσία του θείου, κάτι που κατανοούσαν και βίωναν βαθύτατα οι Αρχαίοι Έλληνες ,αλλά επικεντρώνεται στι θέμα της γνώσης καθεαυτής. 0ι θεοί εκλαμβάνονται ως κάτοχοι της απόλυτης γνώσης καιαπό την προνομιούχο αυτή θέση προβάλλονται ως ρυθμιστές της ανθρώπινης γνώσης, καθώς είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για την χορήγησή της.. Αυτοί ορίζουν μέχρι ποιό σημείο επιτρέπεται να φτάσει η ανθρώπινη γνώση κι επιλέγουν τους ααξιολογότερους απ'τους ανθρώπους για να τους μυήσουν στον φωτεινό της κόσμο . Οι άνθρωποι αντίθετα δεν δύνανται από μόνοι τους να προσεγγίσουν την υψηλή γνώση ,αν δεν συμφωνήσουν πρώτα ο ιθεοί να τους την παραχωρήσουν. Γι'αυτό το λόγο είναι φρόνιμο να μη θελήσουν να εισέλθουν σε ζώνη απαγορευμένη γιατί η ύβρη που θα διαπράξουν μπορούν να είναι καταστροφική γι'αυτούς. Νομοτελειακά λοιπόν ο άνθρωπος μένει αμέτοχος των σημαντικότερων πτυχών της γνώσης καθώς οι θεοί υψώνουν τείχη ασφαλείας μπροστά της για να την κρατήσουν απαραβίαστη απ'τον όχλο και να την χαρίσουν μόνο στον εκάστοτε ευνοούμενό τους.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου