Το δάκρυ και η χαρά: από την Iλιάδα στη ζωή

του
Γαβριήλ Μπομπέτση

«Δακρυόεν γελάσασα» (Ζ, 484) σχολιάζει το ποιητικό υποκείμενο του ιλιαδικού έπους για την Ανδρομάχη. Ας δώσουμε το όλο πλαίσιο για να φτάσουμε στο γιατί χρησιμοποιείται αυτό το πολύ έντονο και ως εκ τούτου όμορφο οξύμωρο.

Οι στίχοι της Ζ, που αποτελούν το περικείμενο του εν λόγω οξύμωρου, συνιστούν έναν έμμεσο ύμνο στη δύναμη του έρωτα. Ας μην λησμονούμε παρενθετικά πως ήταν για τα μάτια της ωραίας Ελένης που έγινε ο πόλεμος στο Ίλιον, μα κυρίως πως είναι για τα μάτια της Βρησηίδας που προωθείται (leitmotiv) η δράση όλης της Ιλιάδας.

Ο Έκτορας λοιπόν, με μεγεθυμένο το φακό εστίασης, συνήθης πρακτική στον Όμηρο - δεν έχει εσωτερική εστίαση αλλά σχεδόν μηδενική, είναι όχι μόνο ένας απλός ήρωας αλλά, παράλληλα, φορέας θεϊκής γνώσης -, προαισθάνεται το χαμό της Τροίας και του ηνιόχου της, του Πριάμου. Δεν τον μέλει, ωστόσο, τόσο, χωρίς βέβαια να αδιαφορεί, ούτε ο πατέρας του ο Πρίαμος ούτε η μάνα του η Εκάβη ούτε τα αδέρφια του (72 στον αριθμό κατά την παράδοση, σχετικές πληροφορίες για τα αγόρια της οικογένειας στην Ω, 493 - 498) ούτε το Ίλιον που θα αλωθεί. Εκείνο που τον μέλει είναι η γυναίκα του, η Ανδρομάχη. Ανησυχεί πως όταν πια θα έχουν κλείσει τα μάτια του θα γίνει υπόδουλη στους Αργείους. Ο ύμνος αυτός στον έρωτα πλαισιώνεται από την ωραία σκηνή με το γιο του, τον καρπό της αγάπης τους, και την προσευχή του προς τον πατέρα των θεών για εκείνον. Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, ο Αστυάνακτας φοβάται και αποτραβιέται από τα χέρια του πατέρα του θωρώντας τη χάλκινη πανοπλία του και το λοφίο της περικεφαλαίας. Το θέαμα προξενεί το γέλιο του πατέρα και της μητέρας του. Ακολουθεί η προσευχή του Έκτορα στο Δία να γίνει ο γιος του μεγαλοπρεπής όπως ο ίδιος, ισχυρός, να κυβερνήσει την Τροία καθώς και να αναδειχθεί στον πόλεμο.

Όσον αφορά την προσευχή πρέπει να σταθούμε σε δύο σημεία: πρώτον συνιστά ύψιστη τραγική ειρωνεία για τον ακροατή της εποχής, που ξέρει από άλλες διηγήσεις πως ο Αστυάνακτας σκοτώνεται κατά την άλωση της Τροίας. Δεύτερον, είναι αξιοπαρατήρητο πως η προσευχή του πατέρα για το γιο εναρμονίζεται πλήρως με τον ηρωικό κώδικά των επών. Ακόμα και σε ένα βρέφος η ευχή είναι να διαπρέψει στον πόλεμο και στη διακυβέρνηση της πόλης, συνιστώσες του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, κι όχι όπως θα ευχόμασταν σήμερα, να έχει υγεία, ευτυχία κλπ.

Και σε αυτήν την τόσο τρυφερή στιγμή της Ιλιάδας, η έγνοια του Έκτορα για τη γυναίκα και το γιο του δεν μπορεί παρά να συμπορεύεται με την επιδίωξη της τιμής (ηρωικός κώδικας επών όπως και παραπάνω). Ο Έκτορας είναι αποφασισμένος να ριχτεί στη μάχη, και γιατί ντρέπεται (αἰδώς) τον Τρωαδίτικο λαό, μην τον κακολογήσουν, και γιατί διψά για δόξα.

Μετά από όλα αυτά, μπορούμε να απαντήσουμε στο γιατί χρησιμοποιεί ο Όμηρος το «δακρυόεν γελάσασα». Η Ανδρομάχη χαίρεται με τη στιγμή (μαζεμένη η οικογένεια, αστείο περιστατικό πατέρα - γιου), μα η χαρά της είναι ανάμεικτη με πόνο. Προαισθάνεται πως ο άντρας της θα πεθαίνει αν πρωτοστατήσει στη μάχη, φοβάται και ανησυχεί για αυτόν. Κι έρχεται το οξύμωρο να δώσει τέτοια δραματική ένταση στη σκηνή και να την παρουσιάσει ως ένα ιλαροτραγικό, θα λέγαμε ίσως, πρόσωπο. Ίσως δεν είναι τυχαίο ακόμη που αυτό το αφηγηματικό σχόλιο αποδίδεται σε μία γυναικεία παρουσία. Η γυναίκα, εφοδιασμένη με περισσότερη ευαισθησία από τη φύση της, προσπαθεί να ισορροπήσει ακροβατώντας πάνω σε αντιφατικά συναισθήματα.

Έρχεται, βέβαια, ο Χαλίλ Γκιμπράν να μας πει πως δεν υπάρχει χαρά χωρίς λύπη και αντιστρόφως λύπη χωρίς χαρά, που αφορά όχι μόνο τις γυναίκες αλλά γενικώς τον άνθρωπο: «Όταν είσαι χαρούμενος, κοίταξε βαθιά μέσα στην καρδιά σου και θα δεις ότι μονάχα εκείνο που σου έδωσε λύπη είναι εκείνο που σου δίνει χαρά. Όταν είσαι λυπημένος, κοίταξε ξανά μέσα στην καρδιά σου και θα δεις ότι πραγματικά κλαις για εκείνο που υπήρξε η χαρά σου. […] Η χαρά σας είναι η λύπη σας χωρίς μάσκα».

Από το οξύμωρο της Ιλιάδας ας περάσουμε στο δάκρυ και το γέλιο της πραγματικής ζωής. Το δάκρυ, αρχαιοελληνική λέξη (βλ. Λεξικό Μπαμπινιώτη), είναι πολλών ειδών. Μπορεί να είναι δάκρυ πόνου, λύπης, οργής, χαράς κλπ. Το δάκρυ της χαράς, ειδικότερα, συμφωνεί εξόχως με την άποψη του Γκιμπράν που δώσαμε παραπάνω. Είναι τόσο (θετικά) φορτισμένος ο άνθρωπος, που αναλύεται σε δάκρυα. Χαίρεται «ψυχῇ τε καὶ σώματι».

Το γέλιο, από την άλλη, μεσαιωνική λέξη, από το αρχαίο ρήμα γελάω (βλ. Λεξικό Μπαμπινιώτη), μπορεί να είναι και αυτό διαφόρων ειδών: χαμόγελο, μειδίαμα (το μειδίαμα διαφέρει ελαφρώς από το χαμόγελο, όντας πιο κομψό, πιο ανεπαίσθητο, συνιστώντας το ελαφρύ χαμόγελο), το σαρδόνιο γέλιο, γεμάτο ειρωνεία, το νευρικό γέλιο, που ξεφεύγει από τον έλεγχό μας κλπ.

Και το γέλιο και το δάκρυ είναι ένας τρόπος εξωτερίκευσης των συναισθημάτων, των προθέσεων, των σκέψεων μας. Δεν υπάρχει ουδείς (!) που να μην έχει γελάσει και να μην έχει κλάψει ποτέ στη ζωή του, καθώς ο άνθρωπος είναι μία ζώσα ψυχική οντότητα, καθώς η ζωή έχει τα σκαμπανεβάσματά της.

Το δάκρυ και το γέλιο έχουν ως τόπο εκκίνησης τα μάτια. Η λέξη μάτι, προέρχεται από το ὄμματιον, το τελευταίο εκ του ὄμματος, κι εκείνο από τον Παρακείμενο ὄπωπα του ὁρῶ (βλ. Λεξικό Μπαμπινιώτη). Λέει ο Κικέρωνας στη ρητορική πραγματεία του Orator [60§]: «imago est animi vultus» (= εικόνα της ψυχής είναι η έκφραση ενν. του προσώπου). Με αφορμή την κικερώνεια ρήση μπορούμε, κάνοντας ένα άλμα στο χρόνο, να έρθουμε στο Σολωμό, ο οποίος θα μας πει στον Πόρφυρα, έργο της ώριμης περιόδου: «Ανοιχτά πάντα κι άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου». Κι αυτά τα μάτια της ψυχής είναι οι εσωτερικές κινήσεις, τα ψυχικά ενεργήματα, που παίρνοντας φόρα από μέσα γίνονται δάκρυα, γίνονται γέλια. Γιατί δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην γελοκλαίει.