Η Μοιχεία της Αφροδίτης και του Άρη στην ποίηση του Οβιδίου

Του Στέφανου Αλιφιεράκη

«Στον έρωτά μου εμφιλοχωρεί κάτι το βίαιον, σχεδόν μια βαρβαρότης»
Οβιδίου Ερωτική Τέχνη
Μετάφραση :Θεόδωρος Παπαγγελής


Ένα από τα πιο διαβόητα ζευγάρια μοιχών στην αρχαιότητα είναι αυτό της Αφροδίτης, της θεάς της ομορφιάς, και του Άρη, του θεού του πολέμου, που διέπραξαν μοιχεία, καθιστώντας κερασφόρο, το νόμιμο σύζυγο της Αφροδίτη, τον Ήφαιστο. H ερωτική τους συνεύρεση αποτέλεσε προσφιλές θέμα τόσο της ομηρικής Οδύσσειας, όσο και της ποίησης του Οβιδίου. Η μοιχεία της Αφροδίτης εμφανίζεται για πρώτη φορά στη ραψωδία θ της Οδύσσειας (στ.266-369) και αποτελεί τραγούδισμα στα χείλη του αοιδού Δημόδοκου. Αφού έχει ήδη εξιστορήσει τη φιλονικία του Οδυσσέα και του Αχιλλέα, ο αοιδός στη συνέχεια αφηγείται ένα πιο ανάλαφρο περιστατικό με θέμα την ερωτική περιπέτεια των δύο θεών.

Στην ιστορία αυτή η Αφροδίτη, γυναίκα του Ηφαίστου, απατούσε τον σύζυγο της με τον Άρη. Ο Ήλιος ενημέρωσε τον απατημένο σύζυγο και εκείνος κατασκεύασε ένα αόρατο δίχτυ, το οποίο άπλωσε πάνω στο κρεβάτι. Οι δύο εραστές πιάστηκαν στο δίχτυ και ο Ήφαιστος κάλεσε όλους τους θεούς για να διαπομπεύσει τους δύο μοιχούς. Αντλώντας από τον Όμηρο αυτό το μυθολογικό παράδειγμα, ο Οβίδιος το εισήγαγε στην ποίηση του, τόσο στην ερωτική του ελεγεία, όσο στις Μεταμορφώσεις και στην Ερωτική του Τέχνη (Ars Amatoria).

Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε πως παρουσιάζεται η μοιχεία μέσα στο έργο του Οβίδιου. Αρχικά, γίνεται μια πρώτη νύξη για το μοτίβο των μοιχών στην ερωτική του ελεγεία (Amores 1.9). Στην ελεγεία αυτή, που αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας militia amoris, δηλαδή της υποταγής στην στρατιωτική θητεία του έρωτα, ο Οβίδιος εξισώνει τη ζωή του εραστή με αυτή του πολεμιστή και πιστοποιεί πως ο έρωτας δεν είναι αποτέλεσμα σχόλης και νωθρότητας αλλά αποτέλεσμα δραστηριότητας και πνευματικής εγρήγορσης. Για να αποδείξει αυτήν του τη θέση χρησιμοποιεί και το μυθολογικό παράδειγμα των δύο μοιχών για πρώτη φορά στους στίχους 29-30[1], όπου και επιβεβαιώνεται η ύπαρξη σύνδεσης του έρωτα και του πολέμου, καθώς και η αβεβαιότητα για την αμοιβαία έκβαση τους. Τόσο η Αφροδίτη, που αποτελεί μετωνυμία του Έρωτα, όσο και ο Άρης, που αποτελεί μετωνυμία του πολέμου, είναι αβέβαιοι για την κατάσταση τους. Η αβεβαιότητα που ενυπάρχει στις δυο αυτές καταστάσεις (έρωτα και πόλεμο) αποδεικνύεται από το γεγονός πως οι ηττημένοι ξανασηκώνονται, ενώ ακόμα και αυτοί που κανείς δεν πίστευε ότι θα ηττηθούν, ηττώνται. Παράλληλα, αυτό το ανασήκωμα πιστοποιεί πως ο έρωτας δεν αποτελεί πράξη ακινησίας αλλά κίνησης, που μάλιστα χαρακτηρίζεται από ζωτικότητα. Η ήττα, ακόμα και ανίκητων προσώπων παραπέμπει στην ήττα και των θεών, η οποία επισφραγίζεται και από την παγίδευση τους στο δίχτυ του Ηφαίστου. Στον Έρωτα, επομένως ηττώνται ακόμα και οι θεοί παρά την αθάνατη υπόσταση τους. Επίσης, απόδειξη για το γεγονός πως ο έρωτας δεν είναι προϊόν αδράνειας αλλά κίνησης είναι η εφευρετικότητα και η πνευματική δραστηριότητα που επέδειξε ο Ήφαιστος στην προσπάθεια να εκδικηθεί τους δύο μοιχούς. Αυτή η μυθολογική αφήγηση υπήρξε η πιο γνωστή στους κόλπους του Ουρανού[2] και ως εκ τούτου αποτέλεσε και κοινό τόπο στα κείμενα του Οβίδιου εξυπηρετώντας διαφορετικούς στόχους.

Στο 4ο βιβλίο των «Μεταμορφώσεων» (στ.169-192) αναπαράγεται η ιστορία αυτή στην οποία όμως δίνεται ιδιαίτερη έμφαση τόσο στην παρουσία του θεού Ήλιου όσο και στην ενδελεχή περιγραφή της παγίδας του Ηφαίστου. Πιο συγκεκριμένα, ο Ήλιος λειτουργεί ανθρωπομορφικά, διαθέτει συναισθήματα καθώς «ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιο» και ως εκ τούτου νιώθει πόνο και τύψεις για το γεγονός πως έχει γνώση της μοιχείας των δύο θεών.[3] Γι’ αυτό το λόγο και αποκαλύπτει στον Ήφαιστο το συμβάν για να ελαφρυνθεί από το βάρος της γνώσης και για να δώσει την ευκαιρία στον Ήφαιστο να εκδικηθεί τους μοιχούς. Η κίνηση του θεού Ήλιου να ειδοποιήσει τον απατημένο σύζυγο θα του κοστίσει ακριβά, καθώς η Αφροδίτη θα τον πληρώσει με το ίδιο ακριβώς νόμισμα.[4] Η θεά Αφροδίτη ξεσήκωσε ερωτικό πόθο στο θεό Ήλιο για την Λευκοθόη.[5] Ερωτευμένη όμως με το θεό Ήλιο ήταν και η Ωκεανίδα Κλιτία.[6] Η Κλιτία, από ζήλεια, φανέρωσε την ιστορία στον πατέρα της κοπέλας, που τη φυλάκισε σε μια βαθιά και σκοτεινή τάφρο, για να μην βλέπει καθόλου το φως του αγαπημένου της Ήλιου, μέχρι που πέθανε. Το συγκεκριμένο μυθολογικό παράδειγμα δομείται πάνω στην άποψη που είχε διατυπώσει στην «Ars Αmatoria» (2.561-592), σύμφωνα με την οποία ο ποιητής μας προτρέπει να εθελοτυφλήσουμε σε τυχόν παράτυπες συμπεριφορές του εραστή μας, παρότι ο ίδιος επισημαίνει πως «στον έρωτα εμφιλοχωρεί κάτι το βίαιον, σχεδόν μια βαρβαρότης». Μας προτρέπει να «κάνουμε τα στραβά μάτια», και να αφήσουμε τον εραστή μας να δράσει ελεύθερα έχοντας την ψευδή εντύπωση πως μας ξεγέλασε. Άλλωστε υποστηρίζει πως σε περίπτωση που τν συλλάβουμε επ’ αυτοφώρω, το πάθος μας μεγαλώνει και η επιθυμία συνεύρεσης μας διογκώνεται. (Δεν είναι τυχαίο που το παράνομο διαθέτει μεγαλύτερη γοητεία). Για να αποδείξει αυτήν του τη θέση επανέρχεται στην ιστορία των δύο μοιχών και ψέγει τον θεό Ήλιο για την αποκάλυψη του παράνομου ειδυλλίου, θεωρώντας αυτήν του την πράξη λανθασμένη, ενώ τον κατακρίνει που δεν επωφελήθηκε από τη γνώση αυτού του μυστικού. Το μόνο που κατόρθωσαν ο Ήλιος και ο Ήφαιστος ήταν να φέρουν στο φως το μυστικό έρωτα. Μαζί όμως με την αποκάλυψη αυτού του έρωτα, έδιωξαν και την ντροπή[7] και τις τύψεις αφού πλέον οι δύο εραστές θα συνευρίσκονται ελεύθερα. Προς επίρρωση του ισχυρισμού του, ο Οβίδιος τονίζει την μετάνοια[8] του Ηφαίστου για την ενέργεια του. Από την άλλη πλευρά, ο θεός Ήλιος το μόνο που κατόρθωσε ήταν να γίνει θύμα της εκδικητικής Αφροδίτης χωρίς να προσποριστεί κανένα όφελος.

Έτσι, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, ο Οβίδιος στην ποίηση του χρησιμοποιεί σταθερά το μοτίβο της μοιχείας του Άρη και της Αφροδίτης για να παρουσιάσει και να ξεδιπλώσει τις ρηξικέλευθες απόψεις του για τον έρωτα καθώς και για τις διάφορες πτυχές του.



ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] MarsdubiusneccertaVenus; victiqueresurgunt, 30 Quosquenegesumquamposseiacere, cadunt.

[2] Amores 1.9 39-40 Marsquoquedeprensusfabriliavinculasensit; 40 Notiorincaelofabulanullafuit.

[3] Οβ, Μετ. 4.173-4 Indoluitfacto, Iunonigenaequemarito furtatorifurtiquelocummonstravit.

[4] Οβ, Μετ. 4. 190-192 ExigitindiciimemoremCythereiapoenam, inquevicesillum, tectosquilaesitamores, laeditamorepari.

[5] Οι πληροφορίες για την ερωτική περιπέτεια με την Λευκοθόη και την Κλιτία αντλούνται από το 4ο βιβλίο των Μεταμορφώσεων ( Οβ., Μετ. 4.206-270) Αξίζει να σημειωθεί πως ο Ήλιος τη λυπήθηκε και μη μπορώντας να τη φέρει πίσω στη ζωή πότισε με αρώματα τον τάφο της και έκανε το σώμα της να αποκτήσει ρίζες, απ' όπου ξεπετάχτηκε ο θάμνος απ' όπου βγαίνει το λιβάνι.

[6] Αλλά και η Κλυτία τιμωρήθηκε, γιατί στερήθηκε τον έρωτα του αγαπημένου της. Από τη θλίψη της μαράζωσε αλλά, καθώς μεταμορφώθηκε σε ηλιοτρόπιο, στρέφει συνέχεια το πρόσωπο προς τον χαμένο εραστή, τον Ήλιο.

[7]Liberiusfaciunt, utpudoromnisabest:

[8]Saepetamendemensstultefecissefateris, Tequeferuntartispaenituissetuae.