ΓΙΑΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΜΑΘΩ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ;

της
Χριστίνας Σμαραγδάκη

Είναι απαραίτητο να μάθουμε αρχαία ελληνικά;

Κάθε μαθητής της Α΄ γυμνασίου, όταν, δηλαδή, γίνεται η πρώτη γνωριμία και αρχίζει η επαφή με τα αρχαία ελληνικά, αναρωτιέται, για ποιον τέλος πάντων, λόγο χρειάζεται να μάθει να διαβάζει και να γράφει την αρχαία ελληνική γλώσσα. Πολλοί μαθητές έχουν σχηματίσει αρνητική γνώμη για το μάθημα των αρχαίων, πριν ακόμα διδαχτούν το περιεχόμενο τους, καθώς απλώνεται σε όλες τις σχολικές βαθμίδες η φήμη πως είναι ένα από τα χειρότερα μαθήματα, είναι δύσκολο, είναι σαν μια άγνωστη, νέα γλώσσα και πολύ απαιτητικό. Καθώς ο μαθητής ανεβαίνει τάξεις, παίρνει μαζί του την προκατάληψη αυτή και πορεύεται στα επόμενα επίπεδα έχοντας κενά και ελλείψεις στις γνώσεις του για το αντικείμενο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μεγαλώνουν τα κενά, να χάνεται ακόμα περισσότερο η επαφή και να εδραιώνεται βαθύτερα η αντίληψη πως είναι όντως ένα δύσκολο, ή συχνά και άχρηστο, μάθημα.

Πηγή όλων των κακών αποτελεί η παραπληροφόρηση γύρω από το μάθημα αυτό, γύρω από την αρχαία ελληνική γλώσσα γενικότερα, την ελλιπή γνώση και παρανόηση της. Υπάρχουν ακόμα ενήλικες, απόφοιτοι της δευτεροβάθμιας ή και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, οι οποίοι δεν έχουν συνειδητοποιήσει την άμεση σχέση αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας. Ουσιαστικά πρόκειται για μια γλώσσα, η οποία εξελίχθηκε με το πέρασμα των χρόνων, βελτιώθηκε ίσως, σίγουρα απλοποιήθηκε και διευρύνθηκε. Αν εξετάσουμε προσεκτικά τη γραμματική της αρχαίας και της νέας ελληνικής, θα δούμε πως πράγματι πρόκειται για μια γλώσσα, για κοινούς κανόνες και σύσταση. Υπάρχουν φυσικά κάποιες διαφορές, οι οποίες, ωστόσο, έχουν ως σκοπό την απλοποίηση της γλώσσας. Παρατηρείται, για παράδειγμα, η εξάλειψη της δοτικής πτώσης των ουσιαστικών, του δυικού αριθμού, της ευκτικής έγκλισης ρημάτων και μερικών άλλων γραμματικών φαινομένων που έχουν ως αποτέλεσμα την ευκολότερη εκμάθηση και χρήση της γλώσσας, χωρίς, όμως, απαραίτητα να σημαίνει την ωραιοποίηση της. Ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα, το συμπέρασμα είναι το εξής ένα: πρόκειται για μια γλώσσα, η οποία ούσα ζωντανός οργανισμός, εξελίσσεται και αλλάζει κατά τις ανάγκες της εποχής.

Ίσως η μεγαλύτερη παρεξήγηση όσον αφορά την αρχαία ελληνική γλώσσα είναι η διαδεδομένη αντίληψη πως τα αρχαία είναι μια νεκρή γλώσσα. Εύλογα, επομένως, κάθε μαθητής αλλά και κάθε ενήλικας θα αναρωτιόταν <<Για ποιο λόγο να αφιερώσω χρόνο για να μάθω μια γλώσσα παλιά, μια γλώσσα που ποτέ δε θα μιλήσω, ούτε θα ακούσω ποτέ;>>. Πολλοί σήμερα συμφωνούν πως τα αρχαία είναι αχρείαστα, ίσως και άχρηστα, άρα θα ήταν προτιμότερο να σταματήσουν να διδάσκονται. Αυτό, ωστόσο, αποτελεί μέγα σφάλμα. Τα αρχαία ελληνικά δεν είναι νεκρή γλώσσα. Τα αρχαία ελληνικά ομιλούνται καθημερινά, ακόμη και σήμερα. Στην καθημερινότητα μας χρησιμοποιούμε πληθώρα αρχαίων λέξεων, λέξεων ή φράσεων σε καθαρεύουσα, ρητών, γνωμικών ή όρων που συνήθως δύσκολα μπορούν να αποδοθούν στη νέα ελληνική. Αρκετά χρήσιμη φαίνεται η αρχαία και όταν πρόκειται να μιλήσουμε ή να γράψουμε στη νέα, ανατρέχοντας σε αυτήν προκειμένου να ορθογραφήσουμε σωστά, να αποδώσουμε ορθά το νόημα κάθε πτώσης ή να εξάγουμε τη ρίζα και το νόημα μιας λέξης.

Μπορεί τα αρχαία ελληνικά να μην ομιλούνται πλέον με τη μορφή αυτή, ωστόσο συνεχίζουν να αποτελούν ένα σημαντικό μέσο επικοινωνίας. Μέσω της αρχαίας έχουμε τη δυνατότητα να επικοινωνούμε με τον αρχαίο πολιτισμό και την κουλτούρα. Διαβάζοντας τα κείμενα των προγόνων μας μπορούμε να αποκτήσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα όχι μονάχα για την περίοδο αυτή, αλλά και για τη δική μας εποχή. Κάθε λαός οφείλει να γνωρίζει την ιστορία του, να διδάσκεται από αυτήν, να υιοθετεί τις αξίες των προγενεστέρων και να προσαρμόζει το παρελθόν με το μέλλον του. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για τον ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος υπήρξε τόσο λαμπρός, ώστε να επηρεάσει τον ευρωπαϊκό κόσμο στο σύνολο του, σχεδόν σε όλες τις τέχνες και επιστήμες και να διαμορφώσει την πνευματική εξέλιξη των ανθρώπων παγκοσμίως. Ένα τέτοιο παρελθόν αξίζει να τιμηθεί και να διαδοθεί με κάθε τρόπο, κι όχι να αμφισβητείται η χρησιμότητα της γλώσσας που τον εκφράζει.

Αναφέρθηκε ήδη πως τα αρχαία ελληνικά είναι η ρίζα, ο πρόγονος των νέων ελληνικών, της γλώσσας που ομιλούμε σήμερα. Μελετώντας αρχαία ελληνικά κείμενα, είτε πρόκειται για μελέτη σχολικού επιπέδου, είτε για ατομική μελέτη τυχαίων έργων της κλασικής περιόδου, μπορεί εύκολα κανείς να αντιληφθεί την άμεση συνέχεια της γλώσσας. Ο μελετητής των αρχαίων ελληνικών είναι σε θέση να συγκρίνει τα διαφορετικά στάδια από τα οποία πέρασε η γλώσσα, να καταλάβει την εξέλιξη που συντελέστηκε με το πέρασμα των χρόνων και τις επιρροές που οδήγησαν στις αλλαγές αυτές. Έτσι μπορεί να κατανοήσει τα διάφορα γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα της νέας ελληνικής. Με απλά λόγια, θα συνειδητοποιήσει πώς μιλάει ή γράφει, την προέλευση της κάθε λέξης και τον λόγο που χρησιμοποιεί τον κάθε τύπο στην καθημερινή επικοινωνία. Όταν κάποιος χρησιμοποιεί την όποια γλώσσα, αγνοώντας τις ρίζες της, τους κανόνες που τη διέπουν και τα συστατικά της, τότε τη χρησιμοποιεί εσφαλμένα ή τυχαία. Αν, όμως, θέλει να ακουστεί ή να ληφθούν τα λεγόμενα του σοβαρά υπ’ όψιν, τότε οφείλει να γνωρίζει καλά τα όσα λέει. Η τυχαία συσσώρευση λέξεων οδηγεί μονάχα σε γελοιοποίηση και παρερμηνείες.

Όπως παρατηρείται όλο και συχνότερα στη σύγχρονη εποχή, η γενικότερη νωθρότητα που πλήττει τη νέα γενιά απλώνεται και στο λόγο. Οι νέοι σήμερα βαριούνται να μιλήσουν ή να γράψουν, λες και τους υπολείπεται χρόνος, ή τα λόγια είναι περιττά για να εκφραστούν, γι’ αυτό και τείνουν να κατακερματίζουν τις λέξεις, να χρησιμοποιούν συντομεύσεις, σύμβολα, εικόνες ή ελάχιστα γράμματα για να πουν αυτό που θέλουν. Συναντάμε, έτσι, στην πλειοψηφία των κειμένων, κυρίως στα κοινωνικά δίκτυα, λέξεις να απαρτίζονται μονάχα από σύμφωνα (όπως για παράδειγμα τα π, κ, γτ, κπ αντί των λέξεων που, και, γιατί, κάπου κτλ.) θεωρώντας μάλλον λανθασμένα πως έτσι γλιτώνουν χρόνο, ή απλά κουράζονται λιγότερο αν δε γράψουν όλη τη λέξη, με τόνους και σωστή σύνταξη. Ένα άλλο μεγάλο κακό που πλήττει την ελληνική γλώσσα, είναι η παρείσφρηση σε αυτήν διαφόρων ξενόφερτων λέξεων. Παρατηρούμε, δηλαδή, προτάσεις οι οποίες εμπεριέχουν ανάκατες ελληνικές και αγγλικές λέξεις, πάλι προς εξοικονόμηση ενέργειας και συγχρόνως σε βάρος της γλώσσας μας. Ίσως, όμως, ότι χειρότερο έχει υποστεί η γλώσσα μας από τους νέους, να είναι η σταδιακή εξάπλωση των λεγόμενων greeklish. Οι νέοι, κι όχι μόνο, σήμερα προτιμούν να γράφουν ελληνικές λέξεις με αγγλικούς, ή μάλλον σωστότερα, με λατινικούς χαρακτήρες. Η μόνη δικαιολογία για την τάση αυτή είναι η αποφυγή του κόπου να γυρίσουν το λεξιλόγιο της συσκευής που χρησιμοποιούν κάθε φορά σε διαφορετική γλώσσα. Αυτό μπορεί να φαίνεται αθώο, ως κι αβλαβές, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι. Είναι ό, τι χειρότερο για μια γλώσσα που κρατιέται να μην αλλοιωθεί ολότελα. Η τακτική χρήση όλων των παραπάνω θα οδηγήσει γοργά στην καταστροφή του αλφάβητου, την κατάργηση γραμμάτων, όπως τα φωνήεντα, του τονικού συστήματος, ή την κατάργηση των πολλών ομόηχων γραμμάτων (γιατί να δυσκολευόμαστε με όλα αυτά τα η, ι, ει, οι, υ, όταν μπορούμε να έχουμε μόνο ένα ι), ή ακόμα και την απαλοιφή όλου του αλφαβήτου και την αντικατάσταση του από ένα κοινό για όλες τις γλώσσες. Για κάποιους ίσως ακούγεται ιδανικό. Γιατί, όμως, προσπαθούμε να “σκοτώσουμε” τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσας μας, χαρακτηριστικά που δεν υπάρχουν σε καμία άλλη γλώσσα ή διάλεκτο, αντί να είμαστε περήφανοι που τα έχουμε; Η μελέτη των αρχαίων ελληνικών μπορεί να εμφυτεύσει την αγάπη για τη δική μας γλώσσα, με την απόλυτη γνώση καθενός πράγματος, ακόμα και του φαινομενικά πιο ασήμαντου. Μέσω της ενασχόλησης με τα αρχαία είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε γιατί υπάρχει το κάθε γράμμα, πως δημιουργήθηκε, τι συμβολίζει, ποια η χρησιμότητα του και γιατί είναι αναντικατάστατο. Από την άλλη, αν συνεχίσουμε να αγνοούμε όλα αυτά, θα καταφέρουμε να καταστρέψουμε ίσως την πιο όμορφη και αρμονική γλώσσα παγκοσμίως, εμείς που οφείλουμε να είμαστε θεματοφύλακες της. Προφανώς δεν ενδείκνυται η οπισθοδρόμηση σε μια γλώσσα δύσκολη, που δεν έχει πρακτική εφαρμογή σήμερα, ούτε μπορεί να επιβληθεί στα ελληνόπουλα να μάθουν να μιλούν και να γράφουν σε αρχαία ελληνικά, ή καθαρεύουσα. Αντιθέτως, είναι όμορφο πράγμα η εξέλιξη της γλώσσας, ουσιαστικά πάντα εξελίσσεται, σαν ζωντανός οργανισμός, κι αυτή είναι η μαγεία της. Δεν πρέπει όμως να ξεχάσουμε ποτέ από που προήλθε, πως ξεκίνησε, ώστε να περάσει απαρατήρητη η εξέλιξη αυτή.

Για όλους τους παραπάνω λόγους και για πολλούς ακόμα, κάθε Έλληνας έχει χρέος να γνωρίζει την ελληνική γλώσσα και μάλιστα να τη γνωρίζει σωστά και σε βάθος. Όταν αναφερόμαστε στην ελληνική, κάνουμε λόγο για τη γλώσσα από τη γέννεση ως την τελική της μορφή, όχι μονάχα για τη μορφή της γλώσσας που καθένας γνώρισε στην εποχή του. Επιπλέον, όταν γίνεται λόγος για γνώση σε βάθος, εννοείται η πλήρης γνώση όλων των οργάνων και μερών της γλώσσας καθ’ όλη την παρουσία της, όχι επιλεκτική μάθηση των συνηθέστερων μορφών. Αν αναλογιστούμε πως σε αρκετές χώρες του πλανήτη τα αρχαία ελληνικά διδάσκονται στα σχολεία, και μάλιστα αποτελούν υποχρεωτικό μάθημα σε αρκετά από αυτά, είναι κάτι παραπάνω από υποχρέωση μας να γνωρίζουμε εμείς οι ίδιοι τον πλούτο του πολιτισμού μας, είναι τιμή μας.