ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΕΘΙΜΑ ΜΙΑΣ ΑΛΛΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Της Θεοδώρας Ανδρέσα

Όλοι μας τηρούμε έθιμα άλλοτε για να τιμήσουμε θρησκευτικά πρόσωπα άλλοτε γιατί το επιτάσσει η παράδοση. Πολλά έθιμα έχουν εισχωρήσει στη σημερινή κοινωνία ως απόρροια της οικειοποίησης αρχαίων δοξασιών και εορτασμών από τη μεταγενέστερη θρησκεία και άλλα χάρη στην προσπάθεια των Ελλήνων να διατηρήσουν την εθνική τους συνείδηση αμιγώς ανά τους αιώνες. Πόσοι από εμάς όμως γνωρίζουν την αρχική σημασία και το συμβολισμό των παραδόσεων που αναβιώνουν τακτικά μέχρι σήμερα;

Δημιουργήσαμε έναν κατάλογο με έθιμα της αρχαίας Ελλάδας που μοιάζουν διαχρονικά ή πιο σωστά εξακολουθούν να επιβιώνουν στη σύγχρονη κοινωνία:

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ

Στην ελληνική αρχαιότητα συνήθιζαν να γιορτάζουν τα Ηλιούγεννα, μια γιορτή αφιερωμένη στο Ήλιο, τον οποίο είχαν ταυτίσει με τον θεό Απόλλωνα, θεό του φωτός, της μαντικής, της μουσικής. Ο θεός απεικονιζόταν επάνω στο ιπτάμενο άρμα του να μοιράζει τις ακτίνες του στον κόσμο (θυμήσου τη διδασκαλία του Ιησού «Εγώ ειμί το φως του κόσμου») και μας παραπέμπει στον Αγιοβασίλη που μοιράζει δώρα κάθε Πρωτοχρονιά πάνω στο μαγικό έλκηθρό του. Η ημερομηνία γιορτής του θεού συνέπιπτε με τους εορτασμούς για το χειμερινό ηλιοστάσιο. 
Οι λαοί της αρχαιότητας αναπαρήγαγαν την κίνηση του ήλιου με την ζωή ενός ανθρώπου που γεννιέται κατά την χειμερινή τροπή του ήλιου που μεγάλωνε βαθμιαία καθώς αυξάνονταν και πέθαινε ή ανασταίνονταν τον Μάρτη, τη μέρα της Εαρινής Ισημερίας. Έτσι, συμβολιζόταν η αναγέννηση του φυτικού βασιλείου μέσα από τη μήτρα της Γης.
Άλλος εορτασμός του μήνα Δεκέμβρη ήταν η γέννηση του θεού Διόνυσου το θείο βρέφος που γεννήθηκε από την παρθένο Σεμέλη (η παρθενογένεση στη θρησκεία καθίσταται σε βασικό μοτίβο!). Το χειμώνα λοιπόν γιόρταζαν το βίαιο θάνατο του Διονύσου από τους Τιτάνες αλλά στις 30 Δεκεμβρίου την αναγέννησή του. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε επιγραφή που αναφερόταν στο θεό Διόνυσο βρέθηκε γραμμένο: «Εγώ είμαι που σε προστατεύω και σε οδηγώ, εγώ είμαι το 'Αλφα και το Ωμέγα».
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι μια ακόμα παραλλαγή της “Ειρεσιώνης”. Κατά το έθιμο της Ειρεσιώνης (από τη λέξη είρος, έριον που σημαίνει μαλλί προβάτου) τα παιδιά κρατούσαν κλαδί αγριελιάς στολισμένο με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα), μικρά μπουκαλάκια γεμάτα κρασί, μέλι και λάδι ακόμη και σφαίρες από μέταλλο, που παρίσταναν τον Ήλιο και τη Σελήνη. Αυτά τα μετέφεραν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας ευχές για τους συνανθρώπους τους για πλούτο, χαρά και ειρήνη αλλά και ευχαριστίες για τους θεούς που τους χάρισαν ευφορία για τη συγκομιδή καρπών (σημερινά κάλαντα). Η γιορτή ήταν αφιερωμένη στη θεά Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες ως ευχαριστία για τη γονιμότητα του έτους και παράκληση για διάρκεια της καρποφορίας.

ΝΗΣΤΕΙΑ
Οι Αθηναίοι νήστευαν όταν γιόρταζαν διάφορα μυστήρια όπως τα Ελευσίνια Μυστήρια, Θεσμοφόρια κ.ά. Αλλά και οι Σπαρτιάτες νήστευαν πριν ξεκινήσουν μια σημαντική πολεμική επιχείρηση καθώς θεωρούσαν ότι με αυτόν τον τρόπο το στράτευμα αποκτούσε εξαγνισμό και καθαρότητα.

ΑΠΟΚΡΙΕΣ
Η αγαπημένη γιορτή πολλών προέρχεται άμεσα από την αρχαία ελληνική μυθολογία. Οι αρχαίοι Έλληνες τιμούσαν το θεό Διόνυσο, ήδη από το 12 αι. π.Χ. και η λατρεία του σχετίζεται με τους εορτασμούς της βλάστησης, της ιερής τρέλας που προκαλεί η πόση του οίνου, της γονιμότητας και της αναγέννησης. Οι άνθρωποι μεταμφιεσμένοι σε σατύρους (ακόλουθοι του Διονύσου), φορώντας μάσκες που παραπέμπουν σε τραγόμορφους ανθρώπους, ξεχύνονταν στους δρόμους. Χαρακτηριστικό της λατρείας ήταν η “ιερή μανία” κατά την οποία οι πιστοί συμμετέχοντες ένιωθαν ότι κατέχονταν από το ίδιο το θεό Διόνυσο και επιδίδονταν σε τολμηρές πράξεις. Έτσι, στις Διονυσιακές γιορτές οι “σάτυροι” έκρυβαν την αληθινή τους ταυτότητα πίσω από μάσκες, κάτι που τους έδινε τη δυνατότητα να εκφράζουν ελεύθερα τις ερωτικές τους επιθυμίες. Παράλληλα, διακρίνουμε πολλές ομοιότητες σε σχέση με την ετήσια -γνωστή σε όλους μας- γιορτή Halloween, στις 31 Οκτωβρίου.
ΤΣΙΚΝΟΠΕΜΠΤΗ
Αρκετοί ερευνητές πιστεύουν ότι η Τσικνοπέμπτη προέρχεται από τις βακχικές γιορτές των αρχαίων Ελλήνων. Στη διάρκεια των εορτασμών αυτών τιμούνταν ο θεός Διόνυσος με έντονη την παρουσία της βρώσης κρέατος (πηγές αναφέρονται και σε διαμελισμό ζωντανών ζώων από τους μύστες), της οινοποσίας και του μασκαρέματος.

ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΡΩΤΟΜΑΓΙΑ
Μέρα των δούλων είχε καθιερωθεί η πρώτη ημέρα των Ανθεστηρίων, γιορτής αφιερωμένης στο θεό Διόνυσο, τα Πιθοίγια και αφορούσε το άνοιγμα των πιθαριών με το πρώτο κρασί. Οι εορτασμοί κρατούσαν τρεις ημέρες: από την 11η ως την 13η μέρα του Ανθεστηριώνα, περίοδο που αντιστοιχεί στα μέσα Φεβρουαρίου με αρχές Μαρτίου. Εκείνη η μέρα για τους δούλους, όπως και για όλους τους Αθηναίους, ήταν απόλυτη αργία και σε κάθε αθηναϊκό σπίτι οργανωνόταν ένα μεγάλο συμπόσιο. Οι δούλοι είχαν την ελευθερία να πουν και να κάνουν πράγματα που δεν μπορούν τις υπόλοιπες μέρες, χωρίς το φόβο κάποιας ενδεχόμενης τιμωρίας.

ΓΑΜΟΣ
Ο πρώτος εγγεγραμμένος γάμος είναι της Πηνελόπης στην Οδύσσεια. Εν ολίγοις, προηγείται στολισμός της νύφης πριν την τέλεση του γάμου που γίνεται με θυσίες στην οικογενειακή εστία. Ο γάμος ξενικά με τον αρραβώνα ("εγγύη") που αποτελεί μια συμφωνία ανάμεσα στο γαμπρό και τον πατέρα της νύφης. 
Την πρώτη μέρα του γάμου οι μελλόνυμφοι λούζονταν με νερό που έφερναν από την ιερή πηγή ή τον ποταμό της πόλης τους. Έπειτα, γαμπρός και νύφη ντύνονταν για τη γαμήλια τελετή. Ιδιαίτερη έμφαση έδιναν στον καλλωπισμό της νύφης στο κεφάλι της οποίας τοποθετούσαν ένα πέπλο. Στη συνέχεια, ο πατέρας της νύφης την παρέδιδε στο σύζυγό της, ο οποίος πλησιάζοντας τη νύφη πιάνει τον καρπό της ως ένδειξη επικύρωσης του γάμου. Αφού τελεστεί ο γάμος, οργανώνεται το γαμήλιο συμπόσιο όπου συντρώνε, με συνοδεία μουσικής, όλοι μαζί -γυναίκες και άνδρες- στο ίδιο μέρος αλλά καθισμένοι χωριστά. Στο τέλος της ημέρας του γάμου, σχηματίζεται γαμήλια πομπή για τη μεταφορά του νεόνυμφου ζευγαριού στο σπίτι του γαμπρού, ο οποίος πρέπει να αρπάξει τη νύφη από τους συγγενείς της και να την περάσει από το κατώφλι του σπιτιού τους χωρίς να αγγίξουν τα πόδια της το έδαφος.

Την επομένη του γάμου, ο πατέρας της νύφης και οι συγγενείς σχηματίζουν πομπή, της οποίας ηγείται κρατώντας λαμπάδα παιδί ντυμένο στα λευκά και μετά οι υπόλοιποι που φέρουν, υπό τους ήχους του αυλού, τα δώρα και την προίκα. Την τρίτη ημέρα, ήταν η σειρά του γαμπρού να αποδώσει στη νύφη τα «ανακαλυπτήρια» (ή «οπτήρια» ή «προσφθεγκτήρια») δώρα, να παρεθέσει γεύμα, καθώς απαιτούνταν από τη νύφη να βγάλει το πέπλο μπροστά σε όλο τον κόσμο.

ΒΑΠΤΙΣΗ
Το νερό είχε τη σημασία της αναγέννησης πολλούς αιώνες πριν το χριστιανισμό. Στην αρχαιότητα βάπτιζαν (από το βένθος δηλ. βάθος) τα αγάλματα των Θεαινών επιδιώκοντας την αναγέννησή τους μέσα στο νερό. Κατά την μυθολογία, η ανάδυση της Αφροδίτης από τα κύματα και η γέννησή της από το νερό είναι συμβολισμός της άμεσης σχέσης νερού, γονιμοποίησης και γέννησης.

ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ...ΜΑΡΤΑΚΙΑ
Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια, επειδή οι μύστες τους συνήθιζαν να δένουν μια κλωστή, την "Κρόκη", στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Όταν τελείωνε ο μήνας έπλεναν την κόκκινη κλωστή στον Ιλισσό και την φύλασσαν κρυμμένη για τον άλλο χρόνο. Με αυτόν τον τρόπο, η κλωστή περνούσε από γενιά σε γενιά κι όσο πιο παλιά ήταν τόσο πιο γούρικη θεωρούνταν. Επίσης, υπάρχουν αναφορές για στολισμό με "Μάρτη" του αγάλματος της θεάς Αθηνάς από τα κορίτσια της Αθήνας.

ΤΑΦΗ
Την ταφή των νεκρών και τα μνημόσυνα τα συναντούμε στους Διονυσιακούς Θιάσους, δηλαδή το ιερατείο της Διονυσιακής λατρείας. Οι συγγενείς συνόδευαν εν σιωπή τον νεκρό, που κατέληγε στα Σήματα, το κοιμητήριο. Στον κυκλαδικό πολιτισμό ως το 1200-1100 π.Χ. εφάρμοζαν την πρακτική του ενταφιασμού και της κήδευσης. Ακόμα και τα κόλλυβα (λέξη που προέρχεται από τον “κόλλυβο” που αρχικά σήμαινε κόκκο δημητριακών καρπών και έπειτα το πολύ μικρό νόμισμα, όπως μας πληροφορεί ο κωμικός ποιητής Αριστοφάνης) έχουν καταγωγή από την προϊστορική ελληνική εποχή με την πεποίθηση ότι πρόκειται για το γλυκό των νεκρών.

ΤΟ ΠΑΣΧΑ
Τα χριστιανικά θρησκευτικά δρώμενα κατά τον εορτασμό του Πάσχα μοιάζουν με την πρακτική των αρχαίων Ελλήνων να γιορτάζουν τα Αδώνια Μυστήρια. Ήταν μια επιτάφια ιδιωτική - οικιακή εορτή που τελούνταν κάθε χρόνο σε όλες σχεδόν τις ελληνικές πόλεις προς τιμήν του Άδωνι και της Αφροδίτης. Σύμφωνα με το μύθο η Αφροδίτη παρακάλεσε τους ανθρώπους να καθιερώσουν μια γιορτή προς το πρόσωπο του έρωτά της, Άδωνι, που σκοτώθηκε τραυματισμένος θανάσιμα στην ηβική του χώρα από έναν αγριόχοιρο που έστειλε ο θεός Άρης. Ακολούθησε η ανάληψη του Άδωνι στους ουρανούς μέσα από ένα λευκό σύννεφο που κατέβηκε στη Γη.
Ο εορτασμός του όμορφου θεού ήταν καθιερωμένος ήδη από το 600 π.Χ. και διαρκούσε από δύο μέρες έως μια εβδομάδα. Τα τελετουργικά λάμβαναν μέρος κυρίως την εποχή της άνοιξης. Η τελετή περιελάμβανε την τοποθέτηση από μαυροφορεμένες γυναίκες ενός ξύλινου ομοιώματος, του Αδώνιδος, σε νεκρική κλίνη και η πλύση,τ ο μύρωμα και το ντύσιμό του με αρωματικά άνθη και κλαδιά δέντρων. Ακολουθούσε η έκθεση του ομοιώματος και η περιφορά του (“Έκθεσις”) συνοδευόμενη από θρηνητικούς ύμνους. Η πομπή αυτή ξεκινούσε από τον οίκο και κατέληγε στο χώρο ταφής με αναμμένους πυρσούς και κεριά.
Την επόμενη μέρα των Αδωνίων που ονομαζόταν “Εύρεσις” γιόρταζαν την Ανάσταση και την αναγέννηση του θεού Αδώνιδος με χορούς και γλέντια κατά τα οποία συνέτρωγαν όλοι πλούσια γεύματα μετά από θυσία ζώων. (Άλλο παράδειγμα ανάστασης θεού συναντάται σε μια εκδοχή του μύθου του Ηρακλή σύμφωνα με την οποία ο ημίθεος εγκλωβισμένος σ’έναν δηλητηριώδη χιτώνα αυτοπυρπολήθηκε για να ανυψωθεί στον ουρανό και να περάσει στην κατάσταση της αθανασίας.)

ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ
Οι πρόγονοί μας γιόρταζαν την επιστροφή του θεού Απόλλωνα από την χώρα των Υπερβορείων, μυθικού λαού που ζούσε στα βουνά της Ελλάδας, όπου περνούσε τον χειμώνα του σύμφωνα με τις δοξασίες. Η νέα αποκάλυψη του θεού τιμούνταν στους ιερούς ναούς και την ονόμαζαν Θεοφάνεια.

ΤΟ ΣΟΥΒΛΙΣΜΑ ΤΟΥ ΑΡΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΑ ΚΟΚΚΙΝΑ ΑΥΓΑ
Το σούβλισμα είναι μια αρχαία μέθοδος ψησίματος που είχαν υιοθετήσει οι αρχαίοι Έλληνες. Μαγείρευαν δίπλα από τον τάφο των νεκρών σαράντα μέρες μετά το θάνατό τους και πίστευαν ότι στο γεύμα που δίνεται μετά την ταφή και στο μνημόσυνο, συμμετέχει κι ο ίδιος ο νεκρός. Για το λόγο αυτό έψηναν αρνιά και βόδια σε εστίες, έπιναν κρασί και χόρευαν για να τον τιμήσουν.
Επιπέον, λέγεται πως το βάψιμο των αυγών με κόκκινο χρώμα είναι αρχαία ελληνική συνήθεια για να παρομοιαστεί η αναγένννηση. Το σίγουρο είναι ότι οι αρχαίοι συνήθιζαν να χαρίζουν αυγά ως δώρα στις γιορτές της Άνοιξης. Όμως και τις μέρες της Αναστάσεως στα Αδώνια Μυστήρια είχε καθιερωθεί το σπάσιμο των αυγών πάνω από τους τάφους, ως σύμβολο νίκης του θανάτου και αναγέννησης της ζωής.

ΚΑΘΑΡΑ ΔΕΥΤΕΡΑ
Στα Εκάτεια (ή Οξυθύμια ή Περισκυλακισμός, εορτές υπέρ της θεάς Εκάτης, θεάς της μαγείας), που τελούνταν την τελευταία ημέρα κάθε μήνα, οι αρχαίοι “καθάριζαν” τα σπίτια τους (σημερινή Καθαρά ∆ευτέρα) κι έβαζαν αυγά, μέλι, τυρί και ψάρια στα τρίστρατα (τόποι αφιερωμένοι στην Εκάτη), για να τα βρουν και να τα φάνε οι επαίτες (παρακαθήμενοι στο Εκάτης δείπνον). Όσοι όμως έτρωγαν τα εκατήσια των πτωχών, στιγματίζονταν ως “ακάθαρτοι”.




ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΡΕΤΤΟΣ Λ., Γάμος, γέννηση, θάνατος στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Σαβ­βάλα, Αθήνα 2003.

ANDREWS Α., Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφρ. Α. Παναγόπουλος, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1999.

MAFFRE J.J.,Η ζωή στην Κλασική Ελλάδα, μτφρ. Ε. Τσελέντη, εκδ. Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1988.