Πλάτων Πολιτεία 343a1-348b10

της Ιωάννας Φάφκα

Ο Θρασύμαχος, ο τρίτος κατά σειρά συνομιλητής του Σωκράτη, προέρχεται από τον χώρο της σοφιστικής, για τον οποίο πληροφορίες μπορούμε να αντλήσουμε κυρίως από τους πλατωνικούς διαλόγους, καθώς σχεδόν όλα τα έργα των σοφιστών έχουν χαθεί. Η αρνητική χροιά που πήρε η λέξη «σοφιστής», μια σημασία που δεν πρέπει να ήταν καθιερωμένη[1], προκύπτει από τα πλατωνικά έργα, τα οποία αποσκοπούν στην ανάδειξη της μοναδικότητας του Σωκράτη. Η πλατωνική πολεμική προβάλλει με αρνητικό τρόπο δύο γνωρίσματα των σοφιστών. Ο σοφιστής δεν έχει σταθερό τόπο και σπίτι, είναι περιφερόμενος άπατρις. Επιπλέον, διδάσκει έναντι αμοιβής, είναι «έμμισθος θηρευτής νέων και πλουσίων» (Πλάτων, Σοφιστής 231d, 223b). Ωστόσο, αξίζει να επισημανθεί το γεγονός ότι ο Πλάτωνας δεν υπήρξε σε όλους τους διαλόγους του το ίδιο επικριτικός απέναντι στους εκπροσώπους της σοφιστικής (π.χ. Πρωταγόρας). Για τον Θρασύμαχο γνωρίζουμε ότι καταγόταν από την Χαλκηδόνα και δέχτηκε να μετάσχει στη συζήτηση, αφού του υποσχέθηκαν αμοιβή (337d6-9). Από μεταγενέστερες πηγές πληροφορούμαστε ότι ο θάνατός του, ο θάνατος ενός «σοφού ανθρώπου», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, προκάλεσε την θλίψη σε μεγάλη μερίδα Αθηναίων.

Σε γενικές γραμμές οι θέσεις του Θρασύμαχου για τη δικαιοσύνη συνοψίζονται στα εξής:

Α)Δικαιοσύνη είναι το συμφέρον του ισχυρού (338c, 399a, 341a, 344c). Β)Δικαιοσύνη είναι η υπακοή στους νόμους (339b7). Γ)Δικαιοσύνη είναι «ἀλλότριον ἀγαθόν» (343c).

Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά το απόσπασμα 343a1-348b10, αφού ο Σωκράτης διατυπώνει το συμπέρασμα ότι κάθε άρχοντας, οποιαδήποτε εξουσία κι αν ασκεί, δεν την ασκεί αποβλέποντας στο δικό του συμφέρον αλλά στο συμφέρον αυτών, τους οποίους εξουσιάζει, αφού φτάνει δηλαδή σε αντιστροφή των όσων ο Θρασύμαχος είχε υποστηρίξει (342e6-343a2), ο τελευταίος αντιδρά με τρόπο εριστικό και προσβλητικό προς τον φιλόσοφο (343a3-9). Ο Σωκράτης τον ρωτά γιατί αντιδρά με αυτό τον τρόπο και ο σοφιστής παίρνοντας εκ νέου το λόγο παραβάλλει τον άρχοντα με έναν βοσκό, ο οποίος φροντίζει και προστατεύει το κοπάδι του, με σκοπό να το εκμεταλλευτεί:

(Α) Οι βοσκοί θρέφουν και φροντίζουν το ποίμνιο τους αποβλέποντας στο δικό τους συμφέρον (343b1-4).

[*(Β) Όμως έτσι, οι βοσκοί εμφανίζουν άδικη συμπεριφορά, καθώς εκμεταλλεύονται το ποίμνιό τους.]

[*(Γ)Το ποίμνιο εμφανίζει δίκαιη συμπεριφορά, καθώς συμμορφώνεται στις εντολές του βοσκού.]

(Δ)Οι άρχοντες έχουν επιδιώξεις ανάλογες με αυτές των βοσκών (343b5-343c1).

Καταλήγει έτσι στο συμπέρασμα ότι ΘΡ1: η δικαιοσύνη είναι το καλό του άλλου, είναι εκείνο που συμφέρει τον ισχυρότερο, ενώ γι’ αυτόν που συμμορφώνεται στις εντολές είναι ζημιά (343c1-4). Αντίθετα, η αδικία αποσκοπεί στο καλό του ίδιου του πράττοντος, βασικό γνώρισμα του οποίου είναι η πλεονεξία. Κατά συνέπεια, θεωρεί ότι ο άδικος ταυτίζεται με τον άνθρωπο που παλεύει μόνο για το συμφέρον του, τον οποίο μάλιστα και θαυμάζει ως δυνατό, άνθρωπο με αυτοπεποίθηση και ιδιαίτερα έξυπνο, όπως έναν εγκληματία που έχει φέρει εις πέρας το έγκλημά του με επιτυχία χωρίς να γίνει αντιληπτός. Στην κορυφή τοποθετεί έναν τύραννο, ο οποίος εκπροσωπεί αυτόν τον τύπο ανθρώπου στην τελειότερη εκδοχή.Αναφέρεται, ωστόσο, αποκλειστικά στον τύραννο που επιτυγχάνει τους στόχους του και όχι στο σύνολο των τυράννων, καθώς πολλοί αποτυγχάνουν, καθαίρονται από την εξουσία και τιμωρούνται. Μολαταύτα, ο σοφιστής ενισχύει αυτή την τοποθέτησή του με δυναμικότερη γλώσσα, εντονότερο ύφος και μεγαλύτερη έκταση από την προηγούμενη και σπεύδει να αποχωρήσει, θεωρώντας ότι με τα τεχνάσματά του έχει δημιουργήσει στο ακροατήριο την εντύπωση ότι απέδειξε όσα εξαρχής είχε υποστηρίξει (344c8).

Η τοποθέτηση του Θρασύμαχου κρίνεται κομβικής σημασίας, καθώς αφενός, όπως θα φανεί στην εξέλιξη της Πολιτείας, βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την άποψη που θα διατυπώσει ο πλατωνικός Σωκράτης περί δικαιοσύνης και αφετέρου, επειδή απόψεις, όπως αυτή, είχαν ευρεία απήχηση στο πλήθος συνιστώντας ένα συνεχή κίνδυνο για την αθηναϊκή πολιτεία. Βασική αντίληψη, που συνέχει τη σκέψη του Θρασύμαχου, είναι ο ανταγωνισμός στις ανθρώπινες σχέσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από μια διαρκή αναμέτρηση των υποκειμένων, προκειμένου αυτά να βρίσκονται σε θέση ισχύος, να είναι «νικητές», και να καθιστούν τους «αντιπάλους» τους «ηττημένους» . Η άποψη αυτή βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την άποψη που διατυπώνεται στη συνέχεια για την ιδανική πολιτεία, της οποίας οι πολίτες διατηρούν αρμονικές σχέσεις και το αγαθό για καθέναν ξεχωριστά είναι επίσης και το αγαθό για το σύνολο της πολιτείας (420b-421c). H επιθυμία της κυριαρχίας εμφανίζεται ως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά ενός τυράννου, αφού ο τελευταίος εμφανίζεται στο 8ο βιβλίο να αφαιρεί τους καλύτερους από τους προστάτες του, αυτούς που βλέπει ότι θα αποτελέσουν απειλή για τον ίδιο, και να αφήνει τους χειρότερους, ενώ, όταν πλέον γίνεται μισητός στους συμπολίτες του και αναγκάζεται να βρει προστάτες από άλλη πόλη, γιατί δεν εμπιστεύεται κανέναν στη δική του, δε διστάζει να τους ανταμείψει με χρήματα από την περιουσία της πόλης του, ιερά κειμήλια και άλλα υπάρχοντα και ,όταν αυτά τελειώσουν, να ξεπουλήσει τον ίδιο του το λαό και την πατρίδα του. Ακόμη, στο 9ο βιβλίο με την παρομοίωση των τριών μερών της ψυχής με έναν άνθρωπο, ένα λιοντάρι κι ένα τέρας με εκατό κεφάλια, η ψυχή του τυράννου εμφανίζεται υπόδουλη στο μανιακότερο μέρος της. Ο πλατωνικός Σωκράτης μάλιστα υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος που δεν μπορεί να δαμάσει αυτό το τέρας, πρέπει να γίνει δούλος του ανθρώπου,που το έχει δαμάσει, κι αυτό όχι για να τον εκμεταλλευτεί ο τελευταίος, όπως θα υποστήριζε ο Θρασύμαχος, αλλά γιατί αυτό θα ωφελήσει και τον ίδιο (591c-d).

Ο Θρασύμαχος, αφού διατυπώνει την άποψη του, ετοιμάζεται να φύγει, αλλά οι παρευρισκόμενοι τον συγκρατούν (344d1-5). Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο σοφιστής θέλησε ίσως να αποφύγει τον σωκρατικό έλεγχο, ωστόσο δεν το κατόρθωσε. Οι παρευρισκόμενοι απαιτούν από το Θρασύμαχο να αιτιολογήσει τις απόψεις του, αφού πρώτα ακούσει τον αντίλογο του Σωκράτη. Η απαίτηση των παρευρισκομένων προξενεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς οι σοφιστές εκλαμβάνονταν ως αυθεντίες και οι λόγοι τους γίνονταν ευρέως αποδεκτοί χωρίς αντιρρήσεις. Ακολούθως, ο Σωκράτης, αφού επισημαίνει τη μεγάλη σημασία της συζήτησης, που άνοιξε ο Θρασύμαχος, για το ποια ζωή αξίζει να ζει κανείς (343e1-3), αλλά και ότι ο ίδιος δεν έχει πεισθεί ότι η αδικία είναι πιο αποδοτική από τη δικαιοσύνη (345a3-4), δέχεται για μια ακόμη φορά τις προσβολές του σοφιστή, προχωρά όμως στην αναίρεση των απόψεων του τελευταίου. Με αυτή του τη στάση ο Σωκράτης γίνεται πιο συμπαθής από το Θρασύμαχο κι επισημαίνεται με έναν έμμεσο τρόπο η υπεροχή και η ανωτερότητα της φιλοσοφίας απέναντι στη σοφιστική. Ειδικότερα, τονίζει ότι:

(Α) στον παραλληλισμό του ο σοφιστής έκανε χρήση του όρου βοσκός, σαν να επρόκειτο ταυτόχρονα και για καλεσμένο σε γεύμα αλλά και για έμπορο. (Β) Ο βοσκός, όμως, ενδιαφέρεται μόνο για το καλό του ποιμνίου, το οποίο έχει αναλάβει να φροντίζει. Επισημαίνει έτσι ότι: Σω1 : κάθε εξουσία ενδιαφέρεται μόνο για το καλό εκείνου, το οποίο εξουσιάζει και το οποίο είναι το αντικείμενο των φροντίδων της.

Εν συνεχεία ο φιλόσοφος ρωτά τον Θρασύμαχo αν πιστεύει ότι οι άρχοντες εξουσιάζουν με τη θέλησή τους και ο τελευταίος απαντά πως δεν το πιστεύει, απλώς το ξέρει. Στο σημείο αυτό εντοπίζεται μία ακόμη διαφορά μεταξύ του φιλοσόφου Σωκράτη και του σοφιστή Θρασύμαχου, αφού ο πρώτος αναζητά τον ορισμό της έννοιας της δικαιοσύνης, ενώ ο δεύτερος προσεγγίζει τη δικαιοσύνη με βάση την εμπειρία. Ο Σωκράτης συνεχίζει λέγοντας ότι σε κάθε εξουσία αυτοί, που την ασκούν, ζητούν αμοιβή, γιατί οι ίδιοι δεν έχουν κάποιο όφελος αλλά μόνο αυτοί τους οποίους εξουσιάζουν (345e5-346a1) και το αιτιολογεί αναφερόμενος στις τέχνες:

(Α)Κάθε τέχνη αποτελεί κάτι διαφορετικό, γιατί έχει στη δύναμή της κάτι διαφορετικό, έχει έναν συγκεκριμένο σκοπό, που διαφέρει από το σκοπό των υπολοίπων τεχνών.

(Β)Η ιατρική και η τέχνη του κυβερνήτη είναι τέχνες.

(Γ)Η ιατρική και η τέχνη του κυβερνήτη αποφέρουν κέρδη σε όποιον τις ασκεί.

(Δ)Άρα, το κέρδος είναι ο συγκεκριμένος σκοπός μιας άλλης τέχνης.

(Ε)Επομένως, η τέχνη του πορισμού χρημάτων είναι μια επιπρόσθετη τέχνη, την οποία ασκούν τόσο ο γιατρός όσο και ο κυβερνήτης, γι’ αυτό αποκομίζουν κέρδη. Καταλήγει λοιπόν στο συμπέρασμα ότι ΣΩ2: κάθε τεχνίτης αποσκοπεί στο όφελος του αντικειμένου των φροντίδων της τέχνης του και σε περίπτωση που το κάνει χωρίς αμοιβή, δεν έχει ο ίδιος κάποιο όφελος. Επομένως, επανέρχεται στην προηγούμενη θέση του, ότι Σω1 : κάθε εξουσία ενδιαφέρεται μόνο για το καλό εκείνου, το οποίο εξουσιάζει και το οποίο είναι το αντικείμενο των φροντίδων της. Προσθέτει ακόμη ότι γι’ αυτό το λόγο όσοι πρόκειται να ασκήσουν την εξουσία πρέπει να έχουν κάποια ανταμοιβή, για να την ασκήσουν ή κάποια τιμωρία, αν δεν την ασκήσουν (347a3-6).

Η αναφορά στην τιμωρία προξενεί απορία στο Γλαύκωνα, ο οποίος ζητά διευκρινίσεις. Ο Σωκράτης του ανταπαντά πως δεν έχει αντιληφθεί ούτε τη σημασία της ανταμοιβής και διευκρινίζει ότι οι άξιοι άνθρωποι δεν αναλαμβάνουν την εξουσία ούτε για το κέρδος (είτε αυτό προέρχεται από μισθό είτε από κρυφά κέρδη) ούτε για τη δόξα. Επομένως, αφού οι ίδιοι δεν θα έχουν κάποιο όφελος, όπως προκύπτει από το ΣΩ2, θα πρέπει να υπάρχει αναγκασμός να το πράξουν ή, σε περίπτωση που δεν το πράξουν, η τιμωρία τους θα είναι να εξουσιάζονται από κάποιον χειρότερό τους, ώστε από φόβο γι’ αυτή την τιμωρία, να το πράττουν (347b5-c5). Συνεχίζει με αναφορά σε μια πόλη «ανδρών αγαθών», όπου θα γινόταν φανερό ότι από τη φύση του ο αληθινός άρχοντας δεν κοιτάζει το δικό του συμφέρον αλλά το συμφέρον του αρχομένου (347d1-6) αφήνει όμως το ζήτημα αυτό ανοιχτό, υποστηρίζοντας ότι θα το εξετάσουν άλλη φορά (347e1). Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του φιλοσόφου στον εξαναγκαστικό χαρακτήρα άσκησης της εξουσίας, καθώς αυτή επανέρχεται στο 7ο βιβλίο με τον εξαναγκασμό των φιλοσόφων να κατέβουν εκ νέου στο σπήλαιο, αφού έχουν θεαθεί το Αγαθό, προκειμένου να κυβερνήσουν όσους ακόμη βρίσκονται στο σκοτάδι (520c-d).

Γενικότερα αξίζει να επισημανθεί ότι η επιλογή του Θρασύμαχου για την έκθεση κομβικών για την εξέλιξη του έργου απόψεων δεν γίνεται τυχαία από τον Πλάτωνα. Ο Θρασύμαχος προέρχεται από τον χώρο της σοφιστικής, πράγμα που γίνεται αντιληπτό τόσο από την αμοιβή που ζητά και την εριστική στάση που υιοθετεί, όσο και από τα παραδείγματα που αντλεί από την καθημερινή ζωή, όπως αυτό του βοσκού. Ενδιαφέρεται να κυριαρχήσει στη συζήτηση και όχι να μάθει την αλήθεια, βρίσκεται δηλαδή σε πλήρη αντίθεση με την επιδίωξη του Σωκράτη. Υποστηρίζει μέχρις εσχάτων τη θέση του και μάλιστα με κάθε τρόπο, χωρίς να διστάζει να τροποποιήσει ελαφρώς τα λεγόμενα του ή ορθότερα να τα αναδιαμορφώσει με βάση τις σωκρατικές ενστάσεις, προκειμένου να πείσει τους συνομιλητές του. Επιπλέον, όπως επισημάνθηκε, ο Θρασύμαχος δεν είναι Αθηναίος. Με τη βασική θέση του κατακρίνει έμμεσα την υποκρισία της Αθηναϊκής δημοκρατίας της εποχής. Ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός και οι νωπές ακόμη μνήμες του Πελοποννησιακού πολέμου δεν είχαν εξαλειφθεί την εποχή συγγραφής της Πολιτείας και ο Θρασύμαχος σε μια συζήτηση περί δικαιοσύνης εξαιτίας της καταγωγής του δε θα μπορούσε παρά να αναδείξει αυτή την ιμπεριαλιστική πτυχή. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Θρασύμαχος λέει όσα όλοι οι συνομιλητές του γνωρίζουν αλλά επειδή κατάγονται από την Αθήνα δεν μπορούν να εκφράσουν. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως η λέξη τυραννία εμφανίζεται τόσο αβίαστα στη συζήτηση. Βασικός αντίπαλος του Θρασύμαχου δεν είναι ο ίδιος ο Σωκράτης αλλά η Αθηναϊκή δημοκρατία της εποχής, μια δημοκρατία που αργότερα θα χαρακτηριστεί από τον πλατωνικό Σωκράτη ως φαύλο πολίτευμα.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο Θρασύμαχος έχει διχάσει τους μελετητές σε αυτούς που θεωρούν τις θέσεις του συνεπείς (Kerferd, Hourani) και σε αυτούς που τις θεωρούν ασυνεπείς (Maguire, Everson). Όσον αφορά τους πρώτους, αυτοί διαφωνούν ως προς το ποια είναι η πραγματική θέση του σοφιστή (ο Kerferd υποστηρίζει ότι είναι το Γ, το οποίο βρίσκεται σε συνέχεια με το Α αλλά αναπτύσσεται διεξοδικότερα, ενώ ο Hourani το Β).

Κάλφας Β.- Ζωγραφίδης Γ., «Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι», Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2006.
Σκουτερόπουλος Ν.Μ. (εισ. μτφρ. ερμ.), «Πλάτων Πολιτεία», Εκδ. Πόλις, Αθήνα 2002.
Annas J., «An Introduction to Plato's Republic», Oxford University Press, New York 1981.
Catherine Zuckert, «Why Socrates and Thrasymachus Become Friends», Philosophy and Rhetoric, Volume 43, Number 2, 2010, pp. 163-185 , 2010
Everson St., «The Incoherence of Thrasymachus», Oxford Studies in Ancient Philosophy 16, 99-131, 1998.
Hansen P.J., «Plato’s immoralists and their attachment to justice: a look at thrasymachus and callicles», The university of Chicago , 2010
Hourani F.H., «Thrasymachus’ Definition of Justice in Plato’s Republic», Phronesis 7 (2), 110-120, 1962.
Kerferd G.B., «The Doctrine of Thrasymachus in Plato’ s Republic», Durham University Journal 9, 19-27, 1947.
Kerferd G.B., «Thrasymachus and Justice: A Reply», Phronesis 9 (1):,12-16, 1964.
Ludlam I., «Thrasymachus in Plato’ s Politeia I», Maynooth Philosophical Papers 6 , 18-43, 2011.
Maguire J. P., «Thrasymachus --- or Plato?», Phronesis 16 (2):142-163, 1971.
Sprague R.K. (ed.), “the older sophists”, university of south Carolina press,pp.88,1972
White S., «Thrasymachus the diplomat», Classical Philology, Vol. 90, No. 4, Oct.1995, pp. 307-327


ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Wedgwood R., «The Coherence of Thrasymachus», University of South California, (2017-), http://www-bcf.usc.edu/~wedgwood/papers.htm.


[1] Πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του Σωκράτη, ο μαθητής του Αισχίνης (Κατά Τιμάρχου 125, 173, 175) δεν διστάζει να αποκαλέσει τον Σωκράτη και τον Δημοσθένη «σοφιστές».