της
ΙΩΑΝΝΑΣ ΦΑΦΚΑ
-φιλολόγου
H επέμβαση των θεών στις ανθρώπινες υποθέσεις αλλά και ο αριθμός των θεών που επεμβαίνουν σ’ αυτές μειώνονται αισθητά στην Οδύσσεια σε σύγκριση με την Ιλιάδα. Εξετάζοντας το θέμα της ανθρώπινης ελευθερίας της βούλησης στην Οδύσσεια, κρίνεται σκόπιμο να στρέψουμε το ενδιαφέρον μας στη δράση των ίδιων των θνητών χαρακτήρων και ειδικότερα στην Πηνελόπη, τον Οδυσσέα, τον Τηλέμαχο, τους μνηστήρες και τους συντρόφους του Οδυσσέα κατά το ταξίδι της επιστροφής τους από την Τροία.
Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ
Η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη, μεθοδεύεται ήδη από τις πρώτες ραψωδίες της Οδύσσειας με πρωτοβουλία της Αθηνάς και συγκατάθεση του Δία (ε 7-20, 22-27 ) . Το σχέδιο της Αθηνάς εφαρμόζεται και ο Δίας στέλνει την ίδια στην Σπάρτη, προκειμένου ο Τηλέμαχος να επιστρέψει στην Ιθάκη και τον Ερμή στην Καλυψώ, ώστε να της μεταφέρει την θεϊκή απόφαση (ε 29-42). Η Καλυψώ, αν και θεότητα, αντιλαμβάνεται την υπεροχή του Δία και αποδέχεται τις εντολές του (ε 118-144). Αξιοσημείωτη είναι η αντίδραση της, που μοιάζει με κοινής θνητής, που την απομακρύνουν παρά τη θέληση της από το αντικείμενο του πόθου της. Η βούληση του Δία είναι ανώτερη της δικής της, κι έτσι αναγκάζεται να προβεί σε ενέργειες που δεν επιθυμεί. Το πεδίο της ελεύθερης βούλησής της περιορίζεται σημαντικά από τα όρια που θέτει ο Δίας. Έτσι, αποδέχεται την θεϊκή απόφαση για αναχώρηση του Οδυσσέα και του παραχωρεί ελεύθερα το δικαίωμα να επιλέξει αν προτιμά να επιστρέψει στην πατρίδα και την οικογένεια του ή να παραμείνει στο νησί της και της απολαύσεις του ( ε 203-213). Με την απόκρισή του ο Οδυσσέας, μολονότι επιλέγει την επιστροφή στην Ιθάκη, επισημαίνει την ανωτερότητα των αθανάτων, που δεν συγκρίνονται με τους θνητούς (ε 215-224 – εν προκειμένω σύγκριση Καλυψούς- Πηνελόπης).
Την 18η μέρα της πλεύσης του Οδυσσέα στο πέλαγος , ο Ποσειδώνας[1] αντιλαμβάνεται το σχέδιο της Αθηνάς και προκαλεί καταιγίδα, προκειμένου να εμποδίσει ή, ορθότερα, να δυσχεράνει την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη (ε 278-284). Ο Οδυσσέας αποδίδει αυτή τη μεταστροφή στον Δία , η Ινώ, όμως, που τον σπλαχνίζεται, εμφανίζεται ως νεροχελίδονο και τον πληροφορεί για την μάνητα του Ποσειδώνα εναντίον του, συμβουλεύοντας τον πώς να φτάσει στο νησί των Φαιάκων για να γλιτώσει (ε 333-350). Παρά τις συμβουλές της Ινούς ο περήφανος Οδυσσέας αρχικά επιλέγει να μείνει στη σχεδία του (ε 356-364). Καθίσταται σαφής η δυνατότητα των ηρώων να ασκούν την ελευθερία της βούλησης τους, αναλαμβάνοντας και αυτοί την ευθύνη των πράξεών τους . Ωστόσο εν προκειμένω, ο Οδυσσέας, έπειτα από ένα γιγάντιο κύμα του Ποσειδώνα, παρά την αρχική του απόφαση αναγκάζεται να ακούσει πιστά τις συμβουλές της θεάς (ε 365-375).
Έχοντας στο πλευρό του την Αθηνά φτάνει σώος στο νησί των Φαιάκων (ε 382-399), ενώ η τελευταία εμφανίζεται στην Ναυσικά, κόρη του Αλκίνοου, παίρνοντας τη μορφή της κόρης του Δύμαντα και αγαπημένης φίλης της Ναυσικάς, την παρακινεί να κατέβει στην θάλασσα να πλύνει τα ρούχα της (ζ 15-40), επιδιώκοντας στην ουσία να συναντήσει τον ταλαιπωρημένο Οδυσσέα (ζ 112-113). Η Ναυσικά ζητά την άδεια από τον Αλκίνοο και προβαίνει σε όσα η Αθηνά την είχε προτρέψει (ζ 57-60). Κατά συνέπεια, γίνεται φανερό ότι η απόφαση της Ναυσικάς να κατέβει στην ακτή προκύπτει από την παρέμβαση της Αθηνάς. Αν δεν είχε εμφανιστεί στον ύπνο της, η νεαρή κοπέλα πιθανόν να μην κατέβαινε στην ακτή και κατ’ επέκταση δεν γνωρίζουμε ποια θα ήταν η εξέλιξη με τον Οδυσσέα, που το κύμα τον είχε ξεβράσει εκεί.
Στη συνάντηση Οδυσσέα-Ναυσικάς, εντοπίζεται ένα εσωτερικό δίλημμα στην ψυχή του Οδυσσέα: από τη μία οι βιολογικές ορμές και από την άλλη η επιθυμία της επιστροφής στην πατρίδα του (ζ 127-147). Ο ήρωας, δίχως θεϊκή παρέμβαση, ακολουθεί αυτό που του φαίνεται συνετό και προσεγγίζει τη Ναυσικά με στόχο να τον οδηγήσει στον βασιλιά της. Η Ναυσικά εν αντιθέσει με τις άλλες κοπέλες που την συνοδεύουν, δεν τρομάζει με τον ξένο, χάρη στην επέμβαση της Αθηνάς που της είχε διώξει τον φόβο (ζ 139-140).
O Οδυσσέας ακολουθώντας το σχέδιο της Ναυσικάς, εισέρχεται στην πόλη των Φαιάκων και η Αθηνά τον καλύπτει με ομίχλη, προκειμένου να μην τον συναντήσει κανένας περαστικός και τον ρωτήσει στοιχεία για την ταυτότητά του (η 14-17). Με τη μορφή νεαρού κοριτσιού τού δίνει οδηγίες, για να κατευθυνθεί στο παλάτι συμβουλεύοντάς τον να ζητήσει να δει πρώτα την φιλεύσπλαχνη βασίλισσα Αρήτη (η 18-76). Αφού ο Οδυσσέας φτάνει στο παλάτι και ακολουθεί τις συμβουλές της θεάς, ο Αλκίνοος εκφράζει την επιθυμία του να μπορούσε να τον κάνει σύζυγο της Ναυσικάς, καθώς όμως δεν έχει τη δύναμη τον θεών δεν μπορεί να τον αναγκάσει σε μια τέτοια απόφαση (η 309-316). Στο σημείο αυτό γίνεται φανερή η αντίληψη του Αλκίνοου τόσο για την ανωτερότητα των θεών, όσο και για την ατομική ελευθερία των θνητών να αποφασίζουν για τη ζωή τους.
Την επόμενη μέρα η Αθηνά με τη μορφή διαλαλητή παροτρύνει τους Φαίακες να κατέβουν στην αγορά να ακούσουν για τον ξένο (θ 11-14), έχοντας στο μυαλό της να τον ακολουθήσουν οι καλύτεροι από αυτούς στο ταξίδι της επιστροφής (θ 35-36). Στη σύναξη ο Οδυσσέας συγκινείται από τα άσματα του Δημόδοκου για τον Αχιλλέα και τον Οδυσσέα, γεγονός που γίνεται αντιληπτό από τον Αντήνορα. Ακολουθούν αγώνες δισκοβολίας, στις οποίες η Αθηνά και πάλι αναπτερώνει το ηθικό του Οδυσσέα, εισδύει στον ψυχισμό του και του δίνει αστείρευτη δύναμη (θ 142-233). Στη βραδινή σύναξη των Φαιάκων ο Οδυσσέας συγκινείται από το άσμα του Δημόδοκου για τον Δούρειο Ίππο. Ο Αλκίνοος το αντιλαμβάνεται και ζητά να του αποκαλύψει την ταυτότητά του κάνοντας και αναφορά στα λόγια του πατέρα του, Ναυσίθοου, για την οργή του Ποσειδώνα εναντίον τους, που θα προκαλούνταν εξαιτίας της βοήθειας που θα έδιναν σε κάποιον ξένο που θα επεδίωκε να επιστρέψει στην πατρίδα του (θ 564-569).
Ξεκινώντας την αφήγηση της επιστροφής του από την Τροία, ο Οδυσσέας σημειώνει την αμετάκλητη στάση του, που παρά τους πειρασμούς παρέμεινε ακέραιη (ι 27-36) αλλά και την άποψη ότι το ταξίδι της επιστροφής του ήταν προδιαγεγραμμένο από τον Δία (ι 37-38). Αναφέρει την προτροπή του προς τους συντρόφους του να εγκαταλείψουν το νησί των Κικόνων, αφού είχαν εξασφαλίσει λάφυρα, την οποία εκείνοι δεν έλαβαν υπόψη τους κι έτσι τους «πλάκωσε η κακή και μαύρη μοίρα του Δία» (ι 52-53).
Έχοντας περάσει από το νησί των Λωτοφάγων, ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του φτάνουν στο νησί των Κυκλώπων. Εκεί ο τελευταίος μαζί με τους πιο κοντινούς από τους συντρόφους του προχωρούν σε εξερεύνηση του νησιού και φτάνουν στη σπηλιά του Πολύφημου. Οι σύντροφοι του Οδυσσέα τον παρακαλούν να αρπάξουν τις προμήθειες και να επιστρέψουν στα καράβια αλλά ο τελευταίος δεν τους ακούει επιθυμώντας να δει αν θα του προσέφερε ο Κύκλωπας δώρα (ι 224-229). Γίνεται αντιληπτό το γεγονός ότι η απόφαση του ήρωα, ο οποίος χωρίς καμία θεϊκή παρέμβαση επιλέγει να παραμείνουν, αν και , όπως εκ των υστέρων αναγνωρίζει, θα ήταν καλύτερο να τους είχε ακούσει, προδιαγράφει την πορεία των γεγονότων, καθώς αν είχαν αποχωρήσει έγκαιρα πιθανόν να είχαν γλιτώσει τα δεινά που επακολούθησαν. Όταν εμφανίζεται ο Πολύφημος, ο Οδυσσέας επικαλούμενος τους θεούς τού ζητά να τους δεχτεί με φιλοξενία αλλά εκείνος τού απαντά πως οι Κύκλωπες δεν υπολογίζουν τους θεούς (ι 266-278). Αφού τυφλώνει τον Πολύφημο κι επιστρέφουν στα καράβια, οι σύντροφοι προτρέπουν τον Οδυσσέα να αποχωρήσουν, εκείνος όμως, επιθυμεί πρώτα να του αποκαλύψει την πραγματική του ταυτότητα (ι 497-505). Ακόμα κι όταν ο Κύκλωπας του ζητά να επιστρέψει στη σπηλιά και προσφέρεται να ζητήσει από τον πατέρα του, Ποσειδώνα, να τον βοηθήσει στο ταξίδι της επιστροφής, ο Οδυσσέας αρνείται (ι 523-524), πράγμα που οδηγεί στην παράκληση του Πολύφημου στον Ποσειδώνα να χάσει ο Οδυσσέας τους συντρόφους του και να επιστρέψει στην πατρίδα του βασανισμένος (ι 528-535).
Μέσα από την περιπέτεια του Οδυσσέα και των συντρόφων του στο νησί του Κύκλωπα γίνεται φανερό το γεγονός ότι οι αποφάσεις των θνητών δεν είναι πάντοτε απότοκο κάποιας θεϊκής παρέμβασης. Οι θνητοί ασκούν την ελευθερία της βούλησής τους και σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πλήρως υπεύθυνοι για τα δεινά που επακολουθούν[2] . Επιπρόσθετα, αξίζει να επισημανθεί η απαξίωση των Κυκλώπων για τους θεούς, τους οποίους θεωρούν κατώτερους. Δεν φοβούνται κάποια θεϊκή τιμωρία για τις πράξεις τους κι έτσι δρουν κατά βούληση. Εντούτοις, η τελική αποστροφή του Πολύφημου στον πατέρα του, προκειμένου ο Οδυσσέας να τιμωρηθεί για το κακό που του έκανε, αποτελεί εξαίρεση, όπως ο ίδιος ο Κύκλωπας αναφέρει, καθώς ο Ποσειδώνας είναι, κατά τη γνώμη του, ο μόνος ικανός να παρεμβαίνει στις ανθρώπινες υποθέσεις. Άλλωστε, αυτός είναι και ο θεός που μέχρι στιγμής παρακωλύει την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη και μέσα από την παράκληση του Πολύφημου η δυσμενής στάση του θεού απέναντι στον ήρωα ενισχύεται, όπως θα αναφερθεί παρακάτω.
Φτάνοντας στο νησί του Αιόλου, ο τελευταίος σπλαχνίζεται τον πολύπαθο Οδυσσέα και του προσφέρει ένα ασκί, στο οποίο είχε περικλείσει όλους τους ανέμους, αφήνοντας τον ευνοϊκό Ζέφυρο να φυσά (κ 13-25). Την ώρα που ο Οδυσσέας κοιμάται, οι σύντροφοί του υποκινούμενοι από την περιέργειά τους και την πεποίθηση ότι ο Οδυσσέας συγκέντρωνε αρίφνητα πλούτη ενώ οι ίδιοι τίποτα, ανοίγουν το ασκί και οι άνεμοι ξεχύνονται γύρω τους (κ 31-49). Όταν ο Οδυσσέας ξυπνά, βλέπει γύρω του την θαλασσοταραχή που έχει ξεσπάσει. Αυτή τους οδηγεί και πάλι στην Αιολία, όπου ο ήρωας επιχειρεί να αποσπάσει εκ νέου την εύνοια του Αιόλου, όμως μάταια (κ 53-76).
Η μωρία των συντρόφων του Οδυσσέα και η επιλογή τους να ανοίξουν το ασκί του Αιόλου εμφανίζεται ως η αιτία των δεινών που πρόκειται να επακολουθήσουν. Αξιοσημείωτη είναι και η στάση του Αιόλου, φίλου των αθανάτων, ο οποίος, αν και αρχικά δείχνει να μην τον απασχολεί κάποια θεϊκή επίπτωση για την βοήθεια που προσφέρει στον Οδυσσέα, ακολούθως, και με έκδηλα σημεία τις θεϊκής δυσμένειας προς το πρόσωπο του τελευταίου, ο Αίολος αρνείται κατηγορηματικά να τον βοηθήσει.
Στη συνέχεια, ο Οδυσσέας και όσοι από τους συντρόφους του απέμειναν, φτάνουν στο νησί των Λαιστρυγόνων. Από την αναγνωριστική ομάδα που στέλνει ο Οδυσσέας, ο ένας βρίσκει το θάνατο από τον Αντιφάτη, βασιλιά των Λαιστρυγόνων, που τον καταβροχθίζει , και οι άλλοι δύο επιστρέφουν στο καράβι και μεταφέρουν τα γεγονότα (κ 95-107). Οι Λαιστρυγόνες συνασπίζονται και στρέφονται εναντίον τους σκοτώνοντας πολλούς από τους συντρόφους του Οδυσσέα. Το μοναδικό καράβι που κατορθώνει να γλιτώσει είναι αυτό του ίδιου του ήρωα (κ 131-132). Ο τελευταίος και οι εναπομείναντες σύντροφοί του φτάνουν στο νησί της Κίρκης. Ο ήρωας αυτή τη φορά επιλέγει πρώτα να εξερευνήσει μόνος του το νησί αναζητώντας τροφή κι έπειτα να στείλει κάποια αναγνωριστική ομάδα (κ 148-155). Αποδίδει σε θεϊκή εύνοια την εμφάνιση ενός ελαφιού, που βρέθηκε στο δρόμο του, το οποίο αποτέλεσε ένα άκρως ικανοποιητικό γεύμα για όλους τους (κ 156-186). Την επόμενη μέρα, πραγματοποιεί κλήρωση, αφού πρώτα χωρίζει τους συντρόφους του σε δυο ομάδες (η μια με αρχηγό τον ίδιο και η άλλη με αρχηγό τον Ευρύλοχο) για την επιλογή της αναγνωριστικής ομάδας (κ 203-209). Η ομάδα του Ευρύλοχου που αναδείχθηκε από την κλήρωση, εξερευνώντας το νησί, περικυκλώνεται από λύκους και βρίσκει διαφυγή στο παλάτι της Κίρκης (κ 212-231). Ο μόνος που κοντοστάθηκε στο τραγούδι της θεάς ήταν ο Ευρύλοχος (κ 232). Έτσι, όταν η Κίρκη μεταμορφώνει τους συντρόφους του Οδυσσέα σε χοίρους, ο Ευρύλοχος σπεύδει να ενημερώσει όσους είχαν απομείνει στο καράβι (κ 233-260).
Ο Οδυσσέας, μετά την άρνηση του Ευρύλοχου να τον ακολουθήσει, πηγαίνει μόνος του να βρει το παλάτι της Κίρκης για να σώσει τους συντρόφους του (κ 261-273). Λίγο πριν φτάσει στο παλάτι, συναντά τον Ερμή, ο οποίος του δίνει ένα μαγικό βοτάνι, για να μην τον μεταμορφώσει η Κίρκη σε χοίρο, καθώς και συμβουλές, προκειμένου να μπορέσει να επιστρέψει σώος μαζί με τους συντρόφους του στο καράβι (κ 280-306). Εκείνος ακολουθεί πιστά τις συμβουλές τού θεού και αφού η Κίρκη του αποδεικνύει ότι οι χοίροι ήταν οι σύντροφοί του, τον παροτρύνει να επιστρέψει μαζί και με τους υπόλοιπους, που είχαν μείνει στο καράβι, προκειμένου να απολαύσουν όσα η ίδια τους προσφέρει (κ 401-405). Ο μόνος που αρνείται να τον ακολουθήσει είναι και πάλι ο Ευρύλοχος, ο οποίος του επιρρίπτει ευθύνες για όσους χάθηκαν στο νησί του Πολύφημου αλλά και όσους η Κίρκη μεταμόρφωσε σε χοίρους (κ 431-437). Στο νησί της Κίρκης παραμένουν έναν ολόκληρο χρόνο, ώσπου οι σύντροφοι του Οδυσσέα τού υπενθυμίζουν πως πρέπει να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Εκείνος ζητά από την Κίρκη να κρατήσει τον όρκο της και η θεά, αφού επισημαίνει πως δεν έχουν λόγο να μένουν στο νησί της χωρίς τη θέλησή τους, του συνιστά να επισκεφτεί πρώτα την χώρα των νεκρών.
Ο Οδυσσέας ακούει τις συμβουλές της Κίρκης και συναντά στον Άδη, πρώτα τον Ελπήνορα, που βρήκε το θάνατο λίγο πριν «από θεϊκή βούληση κι από το περίσσιο κρασί», όπως υποστηρίζει (λ 61). Ο Ελπήνορας συμβουλεύει τον Οδυσσέα να μεριμνήσουν για την ταφή του, ώστε να μην οργιστούν μαζί τους οι θεοί (λ 71-78). Ακολούθως, ο Οδυσσέας αποσπά χρησμό από τον Τειρεσία, σύμφωνα με τον οποίο προβλέπεται η επιστροφή του στην Ιθάκη, όμως, μετά από πολλές δυσκολίες και υπογραμμίζεται η οργή τού Ποσειδώνα εναντίον του και η ανάγκη να δείξει τόσο ο ίδιος όσο και οι σύντροφοί του σύνεση, όταν βρεθούν στο νησί του Ηλίου. (λ 100-137). Ο Οδυσσέας στρέφεται, επίσης, στην μητέρα του, Αντίκλεια, την οποία ρωτάει για το παλάτι, τον Τηλέμαχο, το Λαέρτη και την Πηνελόπη (λ 164-179). Από τις υπόλοιπες σκιές που τον περιτριγυρίζουν στον Κάτω Κόσμο, χαρακτηριστική είναι εκείνη της Τηρούς, γυναίκας του Κρηθέα, την οποία ο Ποσειδώνας ξεγέλασε, παίρνοντας την μορφή του αγαπημένου της ποταμού Ενιπέα. Σ’ αυτήν ο Ποσειδώνας χάρισε δύο παιδιά, τον Πελία και τον Νηλέα αλλά της ζήτησε να κρατήσει κρυφή την ταυτότητά του (λ 241-259). Αντίστοιχα περιστατικά σύζευξης θεού-θνητής δίνονται και για τον Δία με την Αντιόπη και την Αλκμήνη (λ 260-268).
Ενώ ο Οδυσσέας εξιστορεί αυτά τα γεγονότα, η βασίλισσα των Φαιάκων, Αρήτη, ζητά από τους Φαίακες να δώσουν στον ξένο όλα όσα χρειάζεται για την αναχώρησή του και να μην βιαστούν να τον διώξουν, άποψη με την οποία συμφωνεί και ο Αλκίνοος (λ 336-353). Ο τελευταίος, μάλιστα, ζητά από τον Οδυσσέα να συνεχίσει την αφήγησή του για τις περιπέτειες του στον Κάτω Κόσμο κι έτσι ο ήρωας αναφέρεται στη συνάντησή του με την σκιά του Αγαμέμνονα, που βρήκε το θάνατο από την γυναίκα του, Κλυταιμνήστρα και τον Αίγιστο (λ 405-434). Με τη μεταφορά των λόγων του Αγαμέμνονα τονίζεται ιδιαίτερα ο γυναικείος δόλος, με τον οποίο όμως αντιδιαστέλλεται η σύνεση της Πηνελόπης (λ 444-445). Εν συνεχεία, ο Οδυσσέας περιγράφει την συνάντησή του με τη σκιά του Αχιλλέα, συνάντηση που αποτελεί μια ηχηρή κατάφαση στη ζωή (λ 488-503) αλλά και ύμνο στην ανδρεία (λ 505-537). Αντίστοιχα, η συνάντηση με τον Αίαντα τον Τελαμώνιο τού θυμίζει την κλήρωση των όπλων του Αχιλλέα, δεικνύοντας ότι η έχθρα και η επίγεια σύγκρουση, οι οποίες αποδίδονται σε βούληση του Δία, μετατοπίζονται και στον άλλο κόσμο (λ 553-562). Τέλος, μεταξύ όλων εκείνων που συναντά στη χώρα των νεκρών ο Οδυσσέας, αξιοσημείωτη είναι η εμφάνιση του Ηρακλή, ο οποίος αναγνωρίζει τα πολλά βάσανα του Οδυσσέα και σημειώνει πως οι θεοί δεν υπολογίζουν ούτε τα ίδια τους τα παιδιά (λ 627-621).
Έπειτα, ο Οδυσσέας επιστρέφει στο παλάτι της Κίρκης. Αφού καίνε μαζί με τους συντρόφους του το σώμα του νεκρού Ελπήνορα, η θεά τους δίνει τελευταίες συμβουλές για το ταξίδι της επιστροφής τους (μ 37-141). Χαρακτηριστική είναι η αποποίηση ευθυνών της θεάς για την απόφαση που καλείται να πάρει ο Οδυσσέας, μόλις περάσει το εμπόδιο των Σειρήνων. Η Κίρκη επισημαίνει πως δεν θα τον βοηθήσει να επιλέξει μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης, καθώς μόνος του πρέπει να αποφασίσει, αλλά απλώς θα του περιγράψει τι πρόκειται να αντιμετωπίσει (μ 55-58). Ο Οδυσσέας δεν ενημερώνει τους συντρόφους του για την απειλή της Σκύλλας (μ 213-225), τους προειδοποιεί , όμως, σύμφωνα με τις υποδείξεις και της Κίρκης και του Τειρεσία για το νησί του Ήλιου (μ 271-276). Αποσπά και όρκο από αυτούς ότι δεν θα πειράξουν τα ζώα του Ήλιου (μ 298-302), όταν όμως οι δικές τους προμήθειες τελειώνουν και ο Οδυσσέας έχει αποχωρήσει στο εσωτερικό του νησιού, όπου έχει πέσει σε βαθύ ύπνο, βρίσκουν ευκαιρία με προτροπή του Ευρύλοχου και θυσιάζουν τις καλύτερες αγελάδες του Ήλιου στο όνομα των θεών (μ 340-361). Ο Οδυσσέας αποδίδει τον ύπνο του στους θεούς και τον χαμό των συντρόφων του, που επακολούθησε, σε συγκατάβαση του Δία στην παράκληση του Ήλιου να τιμωρηθούν για την αδικία σε βάρος του (μ 371-388) .
Έχοντας ολοκληρώσει την αφήγησή του ο Οδυσσέας εγκαταλείπει την Σχερία μαζί με πλήρωμα που του δίνουν ο Αλκίνοος και η Αρήτη. Μόλις, όμως, το αντιλαμβάνεται ο Ποσειδώνας, ζητά από το Δία να επέμβει, καθώς οι Φαίακες τον ατίμωσαν (ν 128-158). Έτσι, πληρώνεται η προφητεία για τους Φαίακες και ο Αλκίνοος επιχειρεί να εξευμενίσει τους θεούς με θυσίες και απαγόρευση προς τους Φαίακες να βοηθήσουν ξανά κάποιον περαστικό να γυρίσει στην πατρίδα του (ν 157-183). Ο Οδυσσέας φτάνει στην Ιθάκη, αδυνατεί, όμως, να αναγνωρίσει την πατρίδα του μετά από τα 20 χρόνια που απουσιάζει. Θεωρώντας πως έχει φτάσει σε άλλον τόπο επιρρίπτει ευθύνες στους Φαίακες και ζητά από το Δία να πάρει εκδίκηση για τον ίδιο (ν 209-216). Τότε, εμφανίζεται η Αθηνά με τη μορφή βοσκόπουλου και τον πληροφορεί ότι βρίσκεται στην πατρίδα του, ενώ στην πορεία της συζήτησής τους του αποκαλύπτει την πραγματική της ταυτότητα και την οργή του Ποσειδώνα εναντίον του (ν 299-310, 341-343) Ακολούθως, καταστρώνουν μαζί το σχέδιο του αφανισμού των μνηστήρων (ν 362-440). Αξιοσημείωτη είναι η αναφορά στον Τηλέμαχο, τον οποίο η Αθηνά έστειλε στην Πύλο και την Σπάρτη να αναζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του, γεγονός που προξενεί την ανησυχία του Οδυσσέα για την τύχη του γιου του (ν 417-419) αλλά αιτιολογείται από την θεά ως δική της απόφαση με στόχο την δόξα του Τηλέμαχου σε εκείνες τις περιοχές (ν 421-424).
Ο Οδυσσέας συναντά τον χοιροβοσκό Εύμαιο, που αποδίδει στους θεούς τα βάσανα της Ιθάκης και του χαμού του βασιλιά της (ξ 37-47). Ο βοσκός τον καλωσορίζει, όπως ο ξένιος Δίας προβλέπει για τους θνητούς (ξ 56-59, 389) κι επισημαίνει πως οι θεοί αγαπούν το δίκαιο και τιμωρούν το άδικο (ξ 83-84). Τον πληροφορεί αφενός για τους μνηστήρες που κατασπαταλούν την περιουσία τού βασιλιά του και ζητούν σε γάμο τη γυναίκα του (ξ 85-108) και αφετέρου για τον Τηλέμαχο που με θεϊκή επέμβαση ή ανθρώπινη παρότρυνση πήγε στην Πύλο να αντλήσει πληροφορίες για τον πατέρα του (ξ 174-184). Αναφέρεται επίσης στο σχέδιο των μνηστήρων να δολοφονήσουν τον Τηλέμαχο κι εναποθέτει την σωτηρία του τελευταίου σε θέλημα του Δία (ξ 183-184). Ο Οδυσσέας αποκρύπτει την πραγματική του ταυτότητα ακολουθώντας την συμβουλή της Αθηνάς και διηγείται στον Εύμαιο μια πλαστή ιστορία (ξ 192-359). Ο βοσκός θυσιάζει στους θεούς για να διατηρήσει την εύνοιά τους και επισημαίνει την ευμετάβλητη στάση τους στις ανθρώπινες υποθέσεις (ξ 420-433, 443-445).
Αφού η Αθηνά μεθοδεύει την επιστροφή του Τηλεμάχου από την Σπάρτη (ραψ. ο), οδηγεί τον τελευταίο στην καλύβα του Εύμαιου, όπου βρίσκεται ήδη ο Οδυσσέας. Ο Τηλέμαχος, αφού πληροφορείται για την μητέρα του και τους μνηστήρες, στέλνει τον Εύμαιο να της ανακοινώσει την άφιξή του. Στην καλύβα του χοιροβοσκού μένουν μόνο ο Οδυσσέας και ο Τηλέμαχος. Τότε, εμφανίζεται η Αθηνά, που γίνεται αντιληπτή μόνο από τον Οδυσσέα (π 155-166) του ξαναδίνει την πραγματική όψη του και τον παροτρύνει να αποκαλύψει το κοινό σχέδιό τους για την αντιμετώπιση των μνηστήρων στον γιο του (π 167-176). Ο Οδυσσέας ακολουθεί τις συμβουλές της Αθηνάς και ο Εύμαιος του Τηλέμαχου, ενώ την επόμενη μέρα κινούν όλοι για το παλάτι (ραψ. ρ).
Εκεί οι μνηστήρες κατασπαταλούν την περιουσία του Οδυσσέα και ο Εύμαιος στρέφεται στον τελευταίο λέγοντας ότι θα προτιμούσε να τον αφήσει να φυλάει την μάντρα, ωστόσο, θα υπακούσει τον αφέντη του Τηλέμαχο και θα τον αφήσει να τριγυρνάει ανάμεσα στους μνηστήρες (ρ 185-191). Στο παλάτι Οδυσσέας και Εύμαιος δέχονται τον εμπαιγμό των μνηστήρων και ο χοιροβοσκός ζητά από τον Οδυσσέα-ζητιάνο να αποφασίσει αν θέλει να προχωρήσει πρώτος ή να τον ακολουθήσει στον χώρο που οι μνηστήρες είναι συγκεντρωμένοι (ρ 273-279). Ο Οδυσσέας ακολουθώντας τον Εύμαιο συναντά τον σκύλο του, Άργο, που τον αναγνωρίζει, γεγονός που συγκινεί τον ήρωα αλλά κρατά την συγκίνηση κρυφή, ξεγελώντας τον Εύμαιο (ρ 312-323). Ο Τηλέμαχος τους φωνάζει κοντά του και τους προσφέρει φαγητό, ενώ ο γιδοβοσκός Μελάνθιος και ο Αντίνοος από τους μνηστήρες κατηγορούν τον Εύμαιο ότι έφερε στο παλάτι έναν ξένο. Ο ίδιος ο Εύμαιος αντικρούει τον Αντίνοο (ρ 381-391) αλλά ο Τηλέμαχος τον συνετίζει (ρ 393-395). Ακολουθεί αναστάτωση μεταξύ των μνηστήρων και του ζητιάνου-Οδυσσέα, ενώ ο Εύμαιος δίνει πληροφορίες στην Πηνελόπη για τον ζητιάνο (ρ 508-559). Ακολουθώντας την εντολή της βασίλισσάς του, ο χοιροβοσκός ζητά από τον Οδυσσέα να πληροφορήσει την Πηνελόπη για ό,τι τυχόν γνωρίζει για τον άντρα της, εκείνος όμως, προφασίζεται την βιαιότητα των μνηστήρων και αποφεύγει να την συναντήσει (ρ 561-573).
Ο Οδυσσέας νικά σε πυγμαχία τον αυθάδη ζητιάνο Ίρο (σ 1-157 ) και δέχεται την κοροϊδία της υπηρέτριας Μελανθούς και των μνηστήρων (σ 320-364). Μαζί με τον Τηλέμαχο και με την βοήθεια της θεάς Αθηνάς αφαιρούν τα όπλα από την αίθουσα που θα λάμβανε χώρα το σχέδιό τους (τ 1-34). Ο Τηλέμαχος με εντολή του Οδυσσέα αποσύρεται ενώ ο τελευταίος παραμένει και περιμένει την Πηνελόπη, την οποία προετοιμάζει για την επάνοδό του (τ 104-316). Η παραμάνα Ευρύκλεια τον αναγνωρίζει από μία ουλή, καθώς του πλένει τα πόδια, αλλά με υπόδειξή του σιωπά (τ 361-507). Η Πηνελόπη περιγράφει ένα όνειρό της, το οποίο ο Οδυσσέας-ζητιάνος της το ερμηνεύει ως προφητικό του χαμού των μνηστήρων (τ 508-558) και ακολούθως η βασίλισσα εξαγγέλλει τον αγώνα του τόξου μεταξύ των μνηστήρων (τ 561-581).
Πραγματοποιούνται ετοιμασίες για το γιορτινό τραπέζι της ημέρας που είναι αφιερωμένη στον Απόλλωνα και οι μνηστήρες δεικνύουν συνεχώς απερίσκεπτη και προκλητική συμπεριφορά (ραψ υ). Η Πηνελόπη φέρνει το τόξο, ο Τηλέμαχος στήνει τα τσεκούρια και οι μνηστήρες δοκιμάζουν μάταια να τεντώσουν τη χορδή του τόξου. Έξω από την αίθουσα, ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται στον Εύμαιο και τον Φιλοίτιο (φ 205-241). Με την βοήθεια εκείνων, αλλά και της Ευρύκλειας, ολοκληρώνονται οι προετοιμασίες για την εφαρμογή του σχεδίου της μνηστηροφονίας. Επιστρέφοντας στην αίθουσα ο Οδυσσέας πείθει τους μνηστήρες να του επιτρέψουν να δοκιμάσει, τεντώνει το τόξο και εύκολα περνά το βέλος και από τα δώδεκα τσεκούρια (φ 275-284, 404-434). Με ένα δεύτερο βέλος του ο Οδυσσέας σκοτώνει τον Αντίνοο (χ 8-21) και ύστερα αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα (χ 35-67). Παρά τις παρακλήσεις και τις προτάσεις για δώρα, εκείνος συνεχίζει. Ο Εύμαιος και ο Τηλέμαχος τού φέρνουν όπλα, ενώ ο Μελάνθιος δίνει όπλα στους μνηστήρες. Ακολουθεί μάχη και με την βοήθεια της Αθηνάς (χ 205-250, 297-309) όλοι οι μνηστήρες θανατώνονται. Μόνο στον αοιδό Φήμιο και τον κήρυκα Μέδοντα χαρίζεται η ζωή. Επιπλέον, τιμωρούνται υποδειγματικά οι υπηρέτριες που ακολούθησαν τους μνηστήρες και ο Μελάνθιος.
Ο Οδυσσέας δίνει εντολές στις υπηρέτριες να ετοιμάσουν το λουτρό. Αυτές τον υπακούν κι ενημερώνουν την Πηνελόπη για την άφιξη του συζύγου της, αλλά εκείνη αμφιβάλλει ότι ο Οδυσσέας έχει επιστρέψει (ψ 1-110). Χάρη και πάλι στην επέμβαση της Αθηνάς, εκείνος εμφανίζεται μετά το λουτρό του ακόμα πιο ωραίος και λαμπερός και διαλύει τις αμφιβολίες της Πηνελόπης, με ένα μυστικό που της αποκαλύπτει για την κατασκευή του συζυγικού τους κρεβατιού (ψ 183-204). Έτσι, περνούν το βράδυ αγκαλιασμένοι και διηγούνται ο ένας στον άλλο όλα όσα πέρασαν το διάστημα που ήταν χωριστά.
Η Οδύσσεια ολοκληρώνεται με τις ψυχές των μνηστήρων να οδηγούνται στον Άδη (ω1-18). To φάντασμα του Αγαμέμνονα μιλάει για τη διαφορά της Κλυταιμνήστρας από την Πηνελόπη. Ο Οδυσσέας συναντά τον πατέρα του Λαέρτη στα κτήματα. Εν τω μεταξύ οι συγγενείς των νεκρών μνηστήρων έχουν στασιάσει στην πόλη. Ξεσπάει μάχη, αλλά και πάλι η Αθηνά επεμβαίνει για μια τελευταία φορά χαρίζοντας ειρήνη και σταθερότητα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Heubeck A., West S., Hainsworth J.B., A commentary on Homer’ s Odyssey: vol. I Ιntroduction and books I- VIII , Oxford University Press, Oxford 1988.
Jacoby F., «Η πνευματική φυσιογνωμία της Οδύσσειας», στο Ιακώβ Δ., Καζάζης Ι., Ρεγκάκος Α. (επιμ.), Επιστροφή στην Οδύσσεια. Δέκα κλασικές μελέτες, Εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1999.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Κατά την συμφωνία Αθηνάς-Δία για το σχέδιο επιστροφής του Οδυσσέα, ο Ποσειδώνας έλειπε στους Αιθίοπες.
[2] Ο Jaeger με βάση το κριτήριο της πρόγνωσης διακρίνει τη μοίρα σε «μια θεόσταλτη, απροσδόκητη μοίρα και σε μια μοίρα που έχει προκληθεί συνειδητά από τους θνητούς, σύμφωνα με την οποία στους θεούς ανήκει μόνο η τιμωρία». Στην περίπτωση των εταίρων του Οδυσσέα, όπως παρακάτω και των μνηστήρων, φανερή είναι η δεύτερη πτυχή της μοίρας. Μοναδική εξαίρεση στην «ανταποδοτική» εμφάνιση της μοίρας αποτελεί ο κεντρικός ήρωας, ο οποίος εξαρχής μπαίνει σε περιπέτειες, αν και δεν έχει διαπράξει κάποιο αδίκημα (Βλ. Jacoby F. 1999: 54, 59, 61).
H επέμβαση των θεών στις ανθρώπινες υποθέσεις αλλά και ο αριθμός των θεών που επεμβαίνουν σ’ αυτές μειώνονται αισθητά στην Οδύσσεια σε σύγκριση με την Ιλιάδα. Εξετάζοντας το θέμα της ανθρώπινης ελευθερίας της βούλησης στην Οδύσσεια, κρίνεται σκόπιμο να στρέψουμε το ενδιαφέρον μας στη δράση των ίδιων των θνητών χαρακτήρων και ειδικότερα στην Πηνελόπη, τον Οδυσσέα, τον Τηλέμαχο, τους μνηστήρες και τους συντρόφους του Οδυσσέα κατά το ταξίδι της επιστροφής τους από την Τροία.
Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ
Η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη, μεθοδεύεται ήδη από τις πρώτες ραψωδίες της Οδύσσειας με πρωτοβουλία της Αθηνάς και συγκατάθεση του Δία (ε 7-20, 22-27 ) . Το σχέδιο της Αθηνάς εφαρμόζεται και ο Δίας στέλνει την ίδια στην Σπάρτη, προκειμένου ο Τηλέμαχος να επιστρέψει στην Ιθάκη και τον Ερμή στην Καλυψώ, ώστε να της μεταφέρει την θεϊκή απόφαση (ε 29-42). Η Καλυψώ, αν και θεότητα, αντιλαμβάνεται την υπεροχή του Δία και αποδέχεται τις εντολές του (ε 118-144). Αξιοσημείωτη είναι η αντίδραση της, που μοιάζει με κοινής θνητής, που την απομακρύνουν παρά τη θέληση της από το αντικείμενο του πόθου της. Η βούληση του Δία είναι ανώτερη της δικής της, κι έτσι αναγκάζεται να προβεί σε ενέργειες που δεν επιθυμεί. Το πεδίο της ελεύθερης βούλησής της περιορίζεται σημαντικά από τα όρια που θέτει ο Δίας. Έτσι, αποδέχεται την θεϊκή απόφαση για αναχώρηση του Οδυσσέα και του παραχωρεί ελεύθερα το δικαίωμα να επιλέξει αν προτιμά να επιστρέψει στην πατρίδα και την οικογένεια του ή να παραμείνει στο νησί της και της απολαύσεις του ( ε 203-213). Με την απόκρισή του ο Οδυσσέας, μολονότι επιλέγει την επιστροφή στην Ιθάκη, επισημαίνει την ανωτερότητα των αθανάτων, που δεν συγκρίνονται με τους θνητούς (ε 215-224 – εν προκειμένω σύγκριση Καλυψούς- Πηνελόπης).
Την 18η μέρα της πλεύσης του Οδυσσέα στο πέλαγος , ο Ποσειδώνας[1] αντιλαμβάνεται το σχέδιο της Αθηνάς και προκαλεί καταιγίδα, προκειμένου να εμποδίσει ή, ορθότερα, να δυσχεράνει την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη (ε 278-284). Ο Οδυσσέας αποδίδει αυτή τη μεταστροφή στον Δία , η Ινώ, όμως, που τον σπλαχνίζεται, εμφανίζεται ως νεροχελίδονο και τον πληροφορεί για την μάνητα του Ποσειδώνα εναντίον του, συμβουλεύοντας τον πώς να φτάσει στο νησί των Φαιάκων για να γλιτώσει (ε 333-350). Παρά τις συμβουλές της Ινούς ο περήφανος Οδυσσέας αρχικά επιλέγει να μείνει στη σχεδία του (ε 356-364). Καθίσταται σαφής η δυνατότητα των ηρώων να ασκούν την ελευθερία της βούλησης τους, αναλαμβάνοντας και αυτοί την ευθύνη των πράξεών τους . Ωστόσο εν προκειμένω, ο Οδυσσέας, έπειτα από ένα γιγάντιο κύμα του Ποσειδώνα, παρά την αρχική του απόφαση αναγκάζεται να ακούσει πιστά τις συμβουλές της θεάς (ε 365-375).
Έχοντας στο πλευρό του την Αθηνά φτάνει σώος στο νησί των Φαιάκων (ε 382-399), ενώ η τελευταία εμφανίζεται στην Ναυσικά, κόρη του Αλκίνοου, παίρνοντας τη μορφή της κόρης του Δύμαντα και αγαπημένης φίλης της Ναυσικάς, την παρακινεί να κατέβει στην θάλασσα να πλύνει τα ρούχα της (ζ 15-40), επιδιώκοντας στην ουσία να συναντήσει τον ταλαιπωρημένο Οδυσσέα (ζ 112-113). Η Ναυσικά ζητά την άδεια από τον Αλκίνοο και προβαίνει σε όσα η Αθηνά την είχε προτρέψει (ζ 57-60). Κατά συνέπεια, γίνεται φανερό ότι η απόφαση της Ναυσικάς να κατέβει στην ακτή προκύπτει από την παρέμβαση της Αθηνάς. Αν δεν είχε εμφανιστεί στον ύπνο της, η νεαρή κοπέλα πιθανόν να μην κατέβαινε στην ακτή και κατ’ επέκταση δεν γνωρίζουμε ποια θα ήταν η εξέλιξη με τον Οδυσσέα, που το κύμα τον είχε ξεβράσει εκεί.
Στη συνάντηση Οδυσσέα-Ναυσικάς, εντοπίζεται ένα εσωτερικό δίλημμα στην ψυχή του Οδυσσέα: από τη μία οι βιολογικές ορμές και από την άλλη η επιθυμία της επιστροφής στην πατρίδα του (ζ 127-147). Ο ήρωας, δίχως θεϊκή παρέμβαση, ακολουθεί αυτό που του φαίνεται συνετό και προσεγγίζει τη Ναυσικά με στόχο να τον οδηγήσει στον βασιλιά της. Η Ναυσικά εν αντιθέσει με τις άλλες κοπέλες που την συνοδεύουν, δεν τρομάζει με τον ξένο, χάρη στην επέμβαση της Αθηνάς που της είχε διώξει τον φόβο (ζ 139-140).
O Οδυσσέας ακολουθώντας το σχέδιο της Ναυσικάς, εισέρχεται στην πόλη των Φαιάκων και η Αθηνά τον καλύπτει με ομίχλη, προκειμένου να μην τον συναντήσει κανένας περαστικός και τον ρωτήσει στοιχεία για την ταυτότητά του (η 14-17). Με τη μορφή νεαρού κοριτσιού τού δίνει οδηγίες, για να κατευθυνθεί στο παλάτι συμβουλεύοντάς τον να ζητήσει να δει πρώτα την φιλεύσπλαχνη βασίλισσα Αρήτη (η 18-76). Αφού ο Οδυσσέας φτάνει στο παλάτι και ακολουθεί τις συμβουλές της θεάς, ο Αλκίνοος εκφράζει την επιθυμία του να μπορούσε να τον κάνει σύζυγο της Ναυσικάς, καθώς όμως δεν έχει τη δύναμη τον θεών δεν μπορεί να τον αναγκάσει σε μια τέτοια απόφαση (η 309-316). Στο σημείο αυτό γίνεται φανερή η αντίληψη του Αλκίνοου τόσο για την ανωτερότητα των θεών, όσο και για την ατομική ελευθερία των θνητών να αποφασίζουν για τη ζωή τους.
Την επόμενη μέρα η Αθηνά με τη μορφή διαλαλητή παροτρύνει τους Φαίακες να κατέβουν στην αγορά να ακούσουν για τον ξένο (θ 11-14), έχοντας στο μυαλό της να τον ακολουθήσουν οι καλύτεροι από αυτούς στο ταξίδι της επιστροφής (θ 35-36). Στη σύναξη ο Οδυσσέας συγκινείται από τα άσματα του Δημόδοκου για τον Αχιλλέα και τον Οδυσσέα, γεγονός που γίνεται αντιληπτό από τον Αντήνορα. Ακολουθούν αγώνες δισκοβολίας, στις οποίες η Αθηνά και πάλι αναπτερώνει το ηθικό του Οδυσσέα, εισδύει στον ψυχισμό του και του δίνει αστείρευτη δύναμη (θ 142-233). Στη βραδινή σύναξη των Φαιάκων ο Οδυσσέας συγκινείται από το άσμα του Δημόδοκου για τον Δούρειο Ίππο. Ο Αλκίνοος το αντιλαμβάνεται και ζητά να του αποκαλύψει την ταυτότητά του κάνοντας και αναφορά στα λόγια του πατέρα του, Ναυσίθοου, για την οργή του Ποσειδώνα εναντίον τους, που θα προκαλούνταν εξαιτίας της βοήθειας που θα έδιναν σε κάποιον ξένο που θα επεδίωκε να επιστρέψει στην πατρίδα του (θ 564-569).
Ξεκινώντας την αφήγηση της επιστροφής του από την Τροία, ο Οδυσσέας σημειώνει την αμετάκλητη στάση του, που παρά τους πειρασμούς παρέμεινε ακέραιη (ι 27-36) αλλά και την άποψη ότι το ταξίδι της επιστροφής του ήταν προδιαγεγραμμένο από τον Δία (ι 37-38). Αναφέρει την προτροπή του προς τους συντρόφους του να εγκαταλείψουν το νησί των Κικόνων, αφού είχαν εξασφαλίσει λάφυρα, την οποία εκείνοι δεν έλαβαν υπόψη τους κι έτσι τους «πλάκωσε η κακή και μαύρη μοίρα του Δία» (ι 52-53).
Έχοντας περάσει από το νησί των Λωτοφάγων, ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του φτάνουν στο νησί των Κυκλώπων. Εκεί ο τελευταίος μαζί με τους πιο κοντινούς από τους συντρόφους του προχωρούν σε εξερεύνηση του νησιού και φτάνουν στη σπηλιά του Πολύφημου. Οι σύντροφοι του Οδυσσέα τον παρακαλούν να αρπάξουν τις προμήθειες και να επιστρέψουν στα καράβια αλλά ο τελευταίος δεν τους ακούει επιθυμώντας να δει αν θα του προσέφερε ο Κύκλωπας δώρα (ι 224-229). Γίνεται αντιληπτό το γεγονός ότι η απόφαση του ήρωα, ο οποίος χωρίς καμία θεϊκή παρέμβαση επιλέγει να παραμείνουν, αν και , όπως εκ των υστέρων αναγνωρίζει, θα ήταν καλύτερο να τους είχε ακούσει, προδιαγράφει την πορεία των γεγονότων, καθώς αν είχαν αποχωρήσει έγκαιρα πιθανόν να είχαν γλιτώσει τα δεινά που επακολούθησαν. Όταν εμφανίζεται ο Πολύφημος, ο Οδυσσέας επικαλούμενος τους θεούς τού ζητά να τους δεχτεί με φιλοξενία αλλά εκείνος τού απαντά πως οι Κύκλωπες δεν υπολογίζουν τους θεούς (ι 266-278). Αφού τυφλώνει τον Πολύφημο κι επιστρέφουν στα καράβια, οι σύντροφοι προτρέπουν τον Οδυσσέα να αποχωρήσουν, εκείνος όμως, επιθυμεί πρώτα να του αποκαλύψει την πραγματική του ταυτότητα (ι 497-505). Ακόμα κι όταν ο Κύκλωπας του ζητά να επιστρέψει στη σπηλιά και προσφέρεται να ζητήσει από τον πατέρα του, Ποσειδώνα, να τον βοηθήσει στο ταξίδι της επιστροφής, ο Οδυσσέας αρνείται (ι 523-524), πράγμα που οδηγεί στην παράκληση του Πολύφημου στον Ποσειδώνα να χάσει ο Οδυσσέας τους συντρόφους του και να επιστρέψει στην πατρίδα του βασανισμένος (ι 528-535).
Μέσα από την περιπέτεια του Οδυσσέα και των συντρόφων του στο νησί του Κύκλωπα γίνεται φανερό το γεγονός ότι οι αποφάσεις των θνητών δεν είναι πάντοτε απότοκο κάποιας θεϊκής παρέμβασης. Οι θνητοί ασκούν την ελευθερία της βούλησής τους και σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πλήρως υπεύθυνοι για τα δεινά που επακολουθούν[2] . Επιπρόσθετα, αξίζει να επισημανθεί η απαξίωση των Κυκλώπων για τους θεούς, τους οποίους θεωρούν κατώτερους. Δεν φοβούνται κάποια θεϊκή τιμωρία για τις πράξεις τους κι έτσι δρουν κατά βούληση. Εντούτοις, η τελική αποστροφή του Πολύφημου στον πατέρα του, προκειμένου ο Οδυσσέας να τιμωρηθεί για το κακό που του έκανε, αποτελεί εξαίρεση, όπως ο ίδιος ο Κύκλωπας αναφέρει, καθώς ο Ποσειδώνας είναι, κατά τη γνώμη του, ο μόνος ικανός να παρεμβαίνει στις ανθρώπινες υποθέσεις. Άλλωστε, αυτός είναι και ο θεός που μέχρι στιγμής παρακωλύει την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη και μέσα από την παράκληση του Πολύφημου η δυσμενής στάση του θεού απέναντι στον ήρωα ενισχύεται, όπως θα αναφερθεί παρακάτω.
Φτάνοντας στο νησί του Αιόλου, ο τελευταίος σπλαχνίζεται τον πολύπαθο Οδυσσέα και του προσφέρει ένα ασκί, στο οποίο είχε περικλείσει όλους τους ανέμους, αφήνοντας τον ευνοϊκό Ζέφυρο να φυσά (κ 13-25). Την ώρα που ο Οδυσσέας κοιμάται, οι σύντροφοί του υποκινούμενοι από την περιέργειά τους και την πεποίθηση ότι ο Οδυσσέας συγκέντρωνε αρίφνητα πλούτη ενώ οι ίδιοι τίποτα, ανοίγουν το ασκί και οι άνεμοι ξεχύνονται γύρω τους (κ 31-49). Όταν ο Οδυσσέας ξυπνά, βλέπει γύρω του την θαλασσοταραχή που έχει ξεσπάσει. Αυτή τους οδηγεί και πάλι στην Αιολία, όπου ο ήρωας επιχειρεί να αποσπάσει εκ νέου την εύνοια του Αιόλου, όμως μάταια (κ 53-76).
Η μωρία των συντρόφων του Οδυσσέα και η επιλογή τους να ανοίξουν το ασκί του Αιόλου εμφανίζεται ως η αιτία των δεινών που πρόκειται να επακολουθήσουν. Αξιοσημείωτη είναι και η στάση του Αιόλου, φίλου των αθανάτων, ο οποίος, αν και αρχικά δείχνει να μην τον απασχολεί κάποια θεϊκή επίπτωση για την βοήθεια που προσφέρει στον Οδυσσέα, ακολούθως, και με έκδηλα σημεία τις θεϊκής δυσμένειας προς το πρόσωπο του τελευταίου, ο Αίολος αρνείται κατηγορηματικά να τον βοηθήσει.
Στη συνέχεια, ο Οδυσσέας και όσοι από τους συντρόφους του απέμειναν, φτάνουν στο νησί των Λαιστρυγόνων. Από την αναγνωριστική ομάδα που στέλνει ο Οδυσσέας, ο ένας βρίσκει το θάνατο από τον Αντιφάτη, βασιλιά των Λαιστρυγόνων, που τον καταβροχθίζει , και οι άλλοι δύο επιστρέφουν στο καράβι και μεταφέρουν τα γεγονότα (κ 95-107). Οι Λαιστρυγόνες συνασπίζονται και στρέφονται εναντίον τους σκοτώνοντας πολλούς από τους συντρόφους του Οδυσσέα. Το μοναδικό καράβι που κατορθώνει να γλιτώσει είναι αυτό του ίδιου του ήρωα (κ 131-132). Ο τελευταίος και οι εναπομείναντες σύντροφοί του φτάνουν στο νησί της Κίρκης. Ο ήρωας αυτή τη φορά επιλέγει πρώτα να εξερευνήσει μόνος του το νησί αναζητώντας τροφή κι έπειτα να στείλει κάποια αναγνωριστική ομάδα (κ 148-155). Αποδίδει σε θεϊκή εύνοια την εμφάνιση ενός ελαφιού, που βρέθηκε στο δρόμο του, το οποίο αποτέλεσε ένα άκρως ικανοποιητικό γεύμα για όλους τους (κ 156-186). Την επόμενη μέρα, πραγματοποιεί κλήρωση, αφού πρώτα χωρίζει τους συντρόφους του σε δυο ομάδες (η μια με αρχηγό τον ίδιο και η άλλη με αρχηγό τον Ευρύλοχο) για την επιλογή της αναγνωριστικής ομάδας (κ 203-209). Η ομάδα του Ευρύλοχου που αναδείχθηκε από την κλήρωση, εξερευνώντας το νησί, περικυκλώνεται από λύκους και βρίσκει διαφυγή στο παλάτι της Κίρκης (κ 212-231). Ο μόνος που κοντοστάθηκε στο τραγούδι της θεάς ήταν ο Ευρύλοχος (κ 232). Έτσι, όταν η Κίρκη μεταμορφώνει τους συντρόφους του Οδυσσέα σε χοίρους, ο Ευρύλοχος σπεύδει να ενημερώσει όσους είχαν απομείνει στο καράβι (κ 233-260).
Ο Οδυσσέας, μετά την άρνηση του Ευρύλοχου να τον ακολουθήσει, πηγαίνει μόνος του να βρει το παλάτι της Κίρκης για να σώσει τους συντρόφους του (κ 261-273). Λίγο πριν φτάσει στο παλάτι, συναντά τον Ερμή, ο οποίος του δίνει ένα μαγικό βοτάνι, για να μην τον μεταμορφώσει η Κίρκη σε χοίρο, καθώς και συμβουλές, προκειμένου να μπορέσει να επιστρέψει σώος μαζί με τους συντρόφους του στο καράβι (κ 280-306). Εκείνος ακολουθεί πιστά τις συμβουλές τού θεού και αφού η Κίρκη του αποδεικνύει ότι οι χοίροι ήταν οι σύντροφοί του, τον παροτρύνει να επιστρέψει μαζί και με τους υπόλοιπους, που είχαν μείνει στο καράβι, προκειμένου να απολαύσουν όσα η ίδια τους προσφέρει (κ 401-405). Ο μόνος που αρνείται να τον ακολουθήσει είναι και πάλι ο Ευρύλοχος, ο οποίος του επιρρίπτει ευθύνες για όσους χάθηκαν στο νησί του Πολύφημου αλλά και όσους η Κίρκη μεταμόρφωσε σε χοίρους (κ 431-437). Στο νησί της Κίρκης παραμένουν έναν ολόκληρο χρόνο, ώσπου οι σύντροφοι του Οδυσσέα τού υπενθυμίζουν πως πρέπει να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Εκείνος ζητά από την Κίρκη να κρατήσει τον όρκο της και η θεά, αφού επισημαίνει πως δεν έχουν λόγο να μένουν στο νησί της χωρίς τη θέλησή τους, του συνιστά να επισκεφτεί πρώτα την χώρα των νεκρών.
Ο Οδυσσέας ακούει τις συμβουλές της Κίρκης και συναντά στον Άδη, πρώτα τον Ελπήνορα, που βρήκε το θάνατο λίγο πριν «από θεϊκή βούληση κι από το περίσσιο κρασί», όπως υποστηρίζει (λ 61). Ο Ελπήνορας συμβουλεύει τον Οδυσσέα να μεριμνήσουν για την ταφή του, ώστε να μην οργιστούν μαζί τους οι θεοί (λ 71-78). Ακολούθως, ο Οδυσσέας αποσπά χρησμό από τον Τειρεσία, σύμφωνα με τον οποίο προβλέπεται η επιστροφή του στην Ιθάκη, όμως, μετά από πολλές δυσκολίες και υπογραμμίζεται η οργή τού Ποσειδώνα εναντίον του και η ανάγκη να δείξει τόσο ο ίδιος όσο και οι σύντροφοί του σύνεση, όταν βρεθούν στο νησί του Ηλίου. (λ 100-137). Ο Οδυσσέας στρέφεται, επίσης, στην μητέρα του, Αντίκλεια, την οποία ρωτάει για το παλάτι, τον Τηλέμαχο, το Λαέρτη και την Πηνελόπη (λ 164-179). Από τις υπόλοιπες σκιές που τον περιτριγυρίζουν στον Κάτω Κόσμο, χαρακτηριστική είναι εκείνη της Τηρούς, γυναίκας του Κρηθέα, την οποία ο Ποσειδώνας ξεγέλασε, παίρνοντας την μορφή του αγαπημένου της ποταμού Ενιπέα. Σ’ αυτήν ο Ποσειδώνας χάρισε δύο παιδιά, τον Πελία και τον Νηλέα αλλά της ζήτησε να κρατήσει κρυφή την ταυτότητά του (λ 241-259). Αντίστοιχα περιστατικά σύζευξης θεού-θνητής δίνονται και για τον Δία με την Αντιόπη και την Αλκμήνη (λ 260-268).
Ενώ ο Οδυσσέας εξιστορεί αυτά τα γεγονότα, η βασίλισσα των Φαιάκων, Αρήτη, ζητά από τους Φαίακες να δώσουν στον ξένο όλα όσα χρειάζεται για την αναχώρησή του και να μην βιαστούν να τον διώξουν, άποψη με την οποία συμφωνεί και ο Αλκίνοος (λ 336-353). Ο τελευταίος, μάλιστα, ζητά από τον Οδυσσέα να συνεχίσει την αφήγησή του για τις περιπέτειες του στον Κάτω Κόσμο κι έτσι ο ήρωας αναφέρεται στη συνάντησή του με την σκιά του Αγαμέμνονα, που βρήκε το θάνατο από την γυναίκα του, Κλυταιμνήστρα και τον Αίγιστο (λ 405-434). Με τη μεταφορά των λόγων του Αγαμέμνονα τονίζεται ιδιαίτερα ο γυναικείος δόλος, με τον οποίο όμως αντιδιαστέλλεται η σύνεση της Πηνελόπης (λ 444-445). Εν συνεχεία, ο Οδυσσέας περιγράφει την συνάντησή του με τη σκιά του Αχιλλέα, συνάντηση που αποτελεί μια ηχηρή κατάφαση στη ζωή (λ 488-503) αλλά και ύμνο στην ανδρεία (λ 505-537). Αντίστοιχα, η συνάντηση με τον Αίαντα τον Τελαμώνιο τού θυμίζει την κλήρωση των όπλων του Αχιλλέα, δεικνύοντας ότι η έχθρα και η επίγεια σύγκρουση, οι οποίες αποδίδονται σε βούληση του Δία, μετατοπίζονται και στον άλλο κόσμο (λ 553-562). Τέλος, μεταξύ όλων εκείνων που συναντά στη χώρα των νεκρών ο Οδυσσέας, αξιοσημείωτη είναι η εμφάνιση του Ηρακλή, ο οποίος αναγνωρίζει τα πολλά βάσανα του Οδυσσέα και σημειώνει πως οι θεοί δεν υπολογίζουν ούτε τα ίδια τους τα παιδιά (λ 627-621).
Έπειτα, ο Οδυσσέας επιστρέφει στο παλάτι της Κίρκης. Αφού καίνε μαζί με τους συντρόφους του το σώμα του νεκρού Ελπήνορα, η θεά τους δίνει τελευταίες συμβουλές για το ταξίδι της επιστροφής τους (μ 37-141). Χαρακτηριστική είναι η αποποίηση ευθυνών της θεάς για την απόφαση που καλείται να πάρει ο Οδυσσέας, μόλις περάσει το εμπόδιο των Σειρήνων. Η Κίρκη επισημαίνει πως δεν θα τον βοηθήσει να επιλέξει μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης, καθώς μόνος του πρέπει να αποφασίσει, αλλά απλώς θα του περιγράψει τι πρόκειται να αντιμετωπίσει (μ 55-58). Ο Οδυσσέας δεν ενημερώνει τους συντρόφους του για την απειλή της Σκύλλας (μ 213-225), τους προειδοποιεί , όμως, σύμφωνα με τις υποδείξεις και της Κίρκης και του Τειρεσία για το νησί του Ήλιου (μ 271-276). Αποσπά και όρκο από αυτούς ότι δεν θα πειράξουν τα ζώα του Ήλιου (μ 298-302), όταν όμως οι δικές τους προμήθειες τελειώνουν και ο Οδυσσέας έχει αποχωρήσει στο εσωτερικό του νησιού, όπου έχει πέσει σε βαθύ ύπνο, βρίσκουν ευκαιρία με προτροπή του Ευρύλοχου και θυσιάζουν τις καλύτερες αγελάδες του Ήλιου στο όνομα των θεών (μ 340-361). Ο Οδυσσέας αποδίδει τον ύπνο του στους θεούς και τον χαμό των συντρόφων του, που επακολούθησε, σε συγκατάβαση του Δία στην παράκληση του Ήλιου να τιμωρηθούν για την αδικία σε βάρος του (μ 371-388) .
Έχοντας ολοκληρώσει την αφήγησή του ο Οδυσσέας εγκαταλείπει την Σχερία μαζί με πλήρωμα που του δίνουν ο Αλκίνοος και η Αρήτη. Μόλις, όμως, το αντιλαμβάνεται ο Ποσειδώνας, ζητά από το Δία να επέμβει, καθώς οι Φαίακες τον ατίμωσαν (ν 128-158). Έτσι, πληρώνεται η προφητεία για τους Φαίακες και ο Αλκίνοος επιχειρεί να εξευμενίσει τους θεούς με θυσίες και απαγόρευση προς τους Φαίακες να βοηθήσουν ξανά κάποιον περαστικό να γυρίσει στην πατρίδα του (ν 157-183). Ο Οδυσσέας φτάνει στην Ιθάκη, αδυνατεί, όμως, να αναγνωρίσει την πατρίδα του μετά από τα 20 χρόνια που απουσιάζει. Θεωρώντας πως έχει φτάσει σε άλλον τόπο επιρρίπτει ευθύνες στους Φαίακες και ζητά από το Δία να πάρει εκδίκηση για τον ίδιο (ν 209-216). Τότε, εμφανίζεται η Αθηνά με τη μορφή βοσκόπουλου και τον πληροφορεί ότι βρίσκεται στην πατρίδα του, ενώ στην πορεία της συζήτησής τους του αποκαλύπτει την πραγματική της ταυτότητα και την οργή του Ποσειδώνα εναντίον του (ν 299-310, 341-343) Ακολούθως, καταστρώνουν μαζί το σχέδιο του αφανισμού των μνηστήρων (ν 362-440). Αξιοσημείωτη είναι η αναφορά στον Τηλέμαχο, τον οποίο η Αθηνά έστειλε στην Πύλο και την Σπάρτη να αναζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του, γεγονός που προξενεί την ανησυχία του Οδυσσέα για την τύχη του γιου του (ν 417-419) αλλά αιτιολογείται από την θεά ως δική της απόφαση με στόχο την δόξα του Τηλέμαχου σε εκείνες τις περιοχές (ν 421-424).
Ο Οδυσσέας συναντά τον χοιροβοσκό Εύμαιο, που αποδίδει στους θεούς τα βάσανα της Ιθάκης και του χαμού του βασιλιά της (ξ 37-47). Ο βοσκός τον καλωσορίζει, όπως ο ξένιος Δίας προβλέπει για τους θνητούς (ξ 56-59, 389) κι επισημαίνει πως οι θεοί αγαπούν το δίκαιο και τιμωρούν το άδικο (ξ 83-84). Τον πληροφορεί αφενός για τους μνηστήρες που κατασπαταλούν την περιουσία τού βασιλιά του και ζητούν σε γάμο τη γυναίκα του (ξ 85-108) και αφετέρου για τον Τηλέμαχο που με θεϊκή επέμβαση ή ανθρώπινη παρότρυνση πήγε στην Πύλο να αντλήσει πληροφορίες για τον πατέρα του (ξ 174-184). Αναφέρεται επίσης στο σχέδιο των μνηστήρων να δολοφονήσουν τον Τηλέμαχο κι εναποθέτει την σωτηρία του τελευταίου σε θέλημα του Δία (ξ 183-184). Ο Οδυσσέας αποκρύπτει την πραγματική του ταυτότητα ακολουθώντας την συμβουλή της Αθηνάς και διηγείται στον Εύμαιο μια πλαστή ιστορία (ξ 192-359). Ο βοσκός θυσιάζει στους θεούς για να διατηρήσει την εύνοιά τους και επισημαίνει την ευμετάβλητη στάση τους στις ανθρώπινες υποθέσεις (ξ 420-433, 443-445).
Αφού η Αθηνά μεθοδεύει την επιστροφή του Τηλεμάχου από την Σπάρτη (ραψ. ο), οδηγεί τον τελευταίο στην καλύβα του Εύμαιου, όπου βρίσκεται ήδη ο Οδυσσέας. Ο Τηλέμαχος, αφού πληροφορείται για την μητέρα του και τους μνηστήρες, στέλνει τον Εύμαιο να της ανακοινώσει την άφιξή του. Στην καλύβα του χοιροβοσκού μένουν μόνο ο Οδυσσέας και ο Τηλέμαχος. Τότε, εμφανίζεται η Αθηνά, που γίνεται αντιληπτή μόνο από τον Οδυσσέα (π 155-166) του ξαναδίνει την πραγματική όψη του και τον παροτρύνει να αποκαλύψει το κοινό σχέδιό τους για την αντιμετώπιση των μνηστήρων στον γιο του (π 167-176). Ο Οδυσσέας ακολουθεί τις συμβουλές της Αθηνάς και ο Εύμαιος του Τηλέμαχου, ενώ την επόμενη μέρα κινούν όλοι για το παλάτι (ραψ. ρ).
Εκεί οι μνηστήρες κατασπαταλούν την περιουσία του Οδυσσέα και ο Εύμαιος στρέφεται στον τελευταίο λέγοντας ότι θα προτιμούσε να τον αφήσει να φυλάει την μάντρα, ωστόσο, θα υπακούσει τον αφέντη του Τηλέμαχο και θα τον αφήσει να τριγυρνάει ανάμεσα στους μνηστήρες (ρ 185-191). Στο παλάτι Οδυσσέας και Εύμαιος δέχονται τον εμπαιγμό των μνηστήρων και ο χοιροβοσκός ζητά από τον Οδυσσέα-ζητιάνο να αποφασίσει αν θέλει να προχωρήσει πρώτος ή να τον ακολουθήσει στον χώρο που οι μνηστήρες είναι συγκεντρωμένοι (ρ 273-279). Ο Οδυσσέας ακολουθώντας τον Εύμαιο συναντά τον σκύλο του, Άργο, που τον αναγνωρίζει, γεγονός που συγκινεί τον ήρωα αλλά κρατά την συγκίνηση κρυφή, ξεγελώντας τον Εύμαιο (ρ 312-323). Ο Τηλέμαχος τους φωνάζει κοντά του και τους προσφέρει φαγητό, ενώ ο γιδοβοσκός Μελάνθιος και ο Αντίνοος από τους μνηστήρες κατηγορούν τον Εύμαιο ότι έφερε στο παλάτι έναν ξένο. Ο ίδιος ο Εύμαιος αντικρούει τον Αντίνοο (ρ 381-391) αλλά ο Τηλέμαχος τον συνετίζει (ρ 393-395). Ακολουθεί αναστάτωση μεταξύ των μνηστήρων και του ζητιάνου-Οδυσσέα, ενώ ο Εύμαιος δίνει πληροφορίες στην Πηνελόπη για τον ζητιάνο (ρ 508-559). Ακολουθώντας την εντολή της βασίλισσάς του, ο χοιροβοσκός ζητά από τον Οδυσσέα να πληροφορήσει την Πηνελόπη για ό,τι τυχόν γνωρίζει για τον άντρα της, εκείνος όμως, προφασίζεται την βιαιότητα των μνηστήρων και αποφεύγει να την συναντήσει (ρ 561-573).
Ο Οδυσσέας νικά σε πυγμαχία τον αυθάδη ζητιάνο Ίρο (σ 1-157 ) και δέχεται την κοροϊδία της υπηρέτριας Μελανθούς και των μνηστήρων (σ 320-364). Μαζί με τον Τηλέμαχο και με την βοήθεια της θεάς Αθηνάς αφαιρούν τα όπλα από την αίθουσα που θα λάμβανε χώρα το σχέδιό τους (τ 1-34). Ο Τηλέμαχος με εντολή του Οδυσσέα αποσύρεται ενώ ο τελευταίος παραμένει και περιμένει την Πηνελόπη, την οποία προετοιμάζει για την επάνοδό του (τ 104-316). Η παραμάνα Ευρύκλεια τον αναγνωρίζει από μία ουλή, καθώς του πλένει τα πόδια, αλλά με υπόδειξή του σιωπά (τ 361-507). Η Πηνελόπη περιγράφει ένα όνειρό της, το οποίο ο Οδυσσέας-ζητιάνος της το ερμηνεύει ως προφητικό του χαμού των μνηστήρων (τ 508-558) και ακολούθως η βασίλισσα εξαγγέλλει τον αγώνα του τόξου μεταξύ των μνηστήρων (τ 561-581).
Πραγματοποιούνται ετοιμασίες για το γιορτινό τραπέζι της ημέρας που είναι αφιερωμένη στον Απόλλωνα και οι μνηστήρες δεικνύουν συνεχώς απερίσκεπτη και προκλητική συμπεριφορά (ραψ υ). Η Πηνελόπη φέρνει το τόξο, ο Τηλέμαχος στήνει τα τσεκούρια και οι μνηστήρες δοκιμάζουν μάταια να τεντώσουν τη χορδή του τόξου. Έξω από την αίθουσα, ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται στον Εύμαιο και τον Φιλοίτιο (φ 205-241). Με την βοήθεια εκείνων, αλλά και της Ευρύκλειας, ολοκληρώνονται οι προετοιμασίες για την εφαρμογή του σχεδίου της μνηστηροφονίας. Επιστρέφοντας στην αίθουσα ο Οδυσσέας πείθει τους μνηστήρες να του επιτρέψουν να δοκιμάσει, τεντώνει το τόξο και εύκολα περνά το βέλος και από τα δώδεκα τσεκούρια (φ 275-284, 404-434). Με ένα δεύτερο βέλος του ο Οδυσσέας σκοτώνει τον Αντίνοο (χ 8-21) και ύστερα αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα (χ 35-67). Παρά τις παρακλήσεις και τις προτάσεις για δώρα, εκείνος συνεχίζει. Ο Εύμαιος και ο Τηλέμαχος τού φέρνουν όπλα, ενώ ο Μελάνθιος δίνει όπλα στους μνηστήρες. Ακολουθεί μάχη και με την βοήθεια της Αθηνάς (χ 205-250, 297-309) όλοι οι μνηστήρες θανατώνονται. Μόνο στον αοιδό Φήμιο και τον κήρυκα Μέδοντα χαρίζεται η ζωή. Επιπλέον, τιμωρούνται υποδειγματικά οι υπηρέτριες που ακολούθησαν τους μνηστήρες και ο Μελάνθιος.
Ο Οδυσσέας δίνει εντολές στις υπηρέτριες να ετοιμάσουν το λουτρό. Αυτές τον υπακούν κι ενημερώνουν την Πηνελόπη για την άφιξη του συζύγου της, αλλά εκείνη αμφιβάλλει ότι ο Οδυσσέας έχει επιστρέψει (ψ 1-110). Χάρη και πάλι στην επέμβαση της Αθηνάς, εκείνος εμφανίζεται μετά το λουτρό του ακόμα πιο ωραίος και λαμπερός και διαλύει τις αμφιβολίες της Πηνελόπης, με ένα μυστικό που της αποκαλύπτει για την κατασκευή του συζυγικού τους κρεβατιού (ψ 183-204). Έτσι, περνούν το βράδυ αγκαλιασμένοι και διηγούνται ο ένας στον άλλο όλα όσα πέρασαν το διάστημα που ήταν χωριστά.
Η Οδύσσεια ολοκληρώνεται με τις ψυχές των μνηστήρων να οδηγούνται στον Άδη (ω1-18). To φάντασμα του Αγαμέμνονα μιλάει για τη διαφορά της Κλυταιμνήστρας από την Πηνελόπη. Ο Οδυσσέας συναντά τον πατέρα του Λαέρτη στα κτήματα. Εν τω μεταξύ οι συγγενείς των νεκρών μνηστήρων έχουν στασιάσει στην πόλη. Ξεσπάει μάχη, αλλά και πάλι η Αθηνά επεμβαίνει για μια τελευταία φορά χαρίζοντας ειρήνη και σταθερότητα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Heubeck A., West S., Hainsworth J.B., A commentary on Homer’ s Odyssey: vol. I Ιntroduction and books I- VIII , Oxford University Press, Oxford 1988.
Jacoby F., «Η πνευματική φυσιογνωμία της Οδύσσειας», στο Ιακώβ Δ., Καζάζης Ι., Ρεγκάκος Α. (επιμ.), Επιστροφή στην Οδύσσεια. Δέκα κλασικές μελέτες, Εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1999.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Κατά την συμφωνία Αθηνάς-Δία για το σχέδιο επιστροφής του Οδυσσέα, ο Ποσειδώνας έλειπε στους Αιθίοπες.
[2] Ο Jaeger με βάση το κριτήριο της πρόγνωσης διακρίνει τη μοίρα σε «μια θεόσταλτη, απροσδόκητη μοίρα και σε μια μοίρα που έχει προκληθεί συνειδητά από τους θνητούς, σύμφωνα με την οποία στους θεούς ανήκει μόνο η τιμωρία». Στην περίπτωση των εταίρων του Οδυσσέα, όπως παρακάτω και των μνηστήρων, φανερή είναι η δεύτερη πτυχή της μοίρας. Μοναδική εξαίρεση στην «ανταποδοτική» εμφάνιση της μοίρας αποτελεί ο κεντρικός ήρωας, ο οποίος εξαρχής μπαίνει σε περιπέτειες, αν και δεν έχει διαπράξει κάποιο αδίκημα (Βλ. Jacoby F. 1999: 54, 59, 61).
