της Ιωάννας Φάφκα
- φιλολόγου
Η ΠΗΝΕΛΟΠΗ
Η Πηνελόπη καταλαμβάνει έναν από τους πρωταγωνιστικούς ρόλους στην εξέλιξη του έπους. Χαρακτηριστικό είναι το αρχικό αδιέξοδο, και κατόπιν δίλημμα, με το οποίο έρχεται αντιμέτωπη και από το οποίο η θεϊκή παρέμβαση δεν εκλείπει.
Όσον αφορά τη θεϊκή παρέμβαση, αυτή δεν εντοπίζεται μόνο στο επίπεδο του αδιεξόδου και του διλήμματος της Πηνελόπης. Ο χαρακτήρας της τελευταίας βρίσκεται σε στενή σχέση με τη δράση της Αθηνάς, η οποία ως Μέδοντας την πληροφορεί για το ταξίδι του Τηλέμαχου και για τα σχέδια δολοφονίας του από τους μνηστήρες (δ 696-714), γεγονός που ήδη από τις πρώτες ραψωδίες αποκαλύπτει την ευμένεια της θεάς απέναντι στην ηρωίδα. Η Πηνελόπη καταλογίζει στους θεούς τα βάσανα του οίκου της (δ 722-723) και παρακαλά την Αθηνά να προστατέψει τον Τηλέμαχο ως ανταπόδοση της ευσέβειας που ο Οδυσσέας πάντοτε επιδείκνυε (δ 762-766). Μάλιστα, ιδιαίτερα έντονη για τον ψυχισμό της Πηνελόπης είναι η παρέμβαση της Αθηνάς με την μορφή της αδερφής της ηρωίδας, Ιφθίμης, η οποία εμφανίζεται στον ύπνο της για να της δώσει κουράγιο για τη λύπη της τόσο για τον Οδυσσέα όσο και για τον Τηλέμαχο (δ 795-847).
Αναφορικά με το αδιέξοδο[1] στο οποίο έχει επέλθει η Πηνελόπη, αυτό εντοπίζεται ήδη στην αρχή της Οδύσσειας (α 245-251), όσο και στη συνέχεια του έπους (π 122-128), όπου η ίδια ούτε αρνείται τον γάμο με κάποιον από τους μνηστήρες ούτε, όμως, μπορεί να τον πραγματοποιήσει. Από τις διατυπώσεις αυτές αποκρύπτεται ο υποχρεωτικός χαρακτήρας του γάμου αυτού[2], ο οποίος όμως γίνεται αντιληπτός μέσα από την συνολική προσέγγιση του έργου και τον κατ’ επανάληψη χαρακτηρισμό του ως στυγερού αλλά και από την έκδηλη σε όλο το έργο αγάπη της Πηνελόπης για τον Οδυσσέα με την ταυτόχρονη αποστροφή της για τους μνηστήρες. Κατ’ επέκταση, η τελευταία δεν αρνείται τον γάμο, όχι γιατί επιδιώκει να ξαναπαντρευτεί αλλά γιατί είναι υποχρεωμένη να το κάνει, δεν μπορεί όμως να προχωρήσει σ’ αυτόν, επειδή ακριβώς δεν το θέλει.
Ο υποχρεωτικός χαρακτήρας του γάμου με κάποιον από τους μνηστήρες και το επακόλουθο αδιέξοδο οδηγούν την Πηνελόπη στο τέχνασμα με την ύφανση του σαβάνου του Λαέρτη, προκειμένου να κερδίσει χρόνο με την ελπίδα ότι στο μεταξύ ο Οδυσσέας θα επιστρέψει. Ο ενδεχόμενος γάμος, πάντως, είναι για την ίδια κάτι το αναπόφευκτο αλλά παντελώς ανεπιθύμητο, αφού η καρδιά της «λιώνει» για τον Οδυσσέα (τ 136).
Το αδιέξοδο αυτό τρέπεται σε δίλημμα[3] (δίχα θυμὸς) έπειτα από την επιστροφή του Τηλέμαχου και του Οδυσσέα στην Ιθάκη (π 73-77, τα 524-529), καθώς τα χρονικά περιθώρια έχουν στενέψει και η Πηνελόπη καλείται να προχωρήσει σε νέο γάμο. Το υφαντό έχει ολοκληρωθεί «πρόσφατα» (ω146-150) αλλά η αδυναμία της Πηνελόπης να προχωρήσει σε νέο γάμο, παραμένει και τρέπεται σε ενδεχόμενο να μην παντρευτεί και να μείνει στο σπίτι του Οδυσσέα με τον γιο της (π 73, τα 524). Αυτή η μεταστροφή είναι που τρέπει το αρχικό αδιέξοδο, μια αντικειμενική κατάσταση, σε δίλημμα, που αφορά τον εσωτερικό, ψυχικό κόσμο της Πηνελόπης. Η μετάβαση από το αδιέξοδο στο δίλημμα συνιστά, δηλαδή, μια μεταστροφή από το πραγματιστικό στο ηθικό επίπεδο εισάγοντας έναν επιπλέον παράγοντα, την κοινή γνώμη (δήμοιος φῆμις) των Ιθακησίων, η οποία δεν αντιτίθεται στις ενέργειες των μνηστήρων.
Ο χαρακτήρας της Πηνελόπης, όπως όλοι οι θνητοί χαρακτήρες των επών, δεν μένει ανεπηρέαστος από τις θεϊκές παρεμβάσεις. Λίγο πριν την αναγνώριση του Οδυσσέα, η βασίλισσα της Ιθάκης εμφανίζεται πιο όμορφη από ποτέ μπροστά στους μνηστήρες, με παρέμβαση της Αθηνάς (281-283). Η θεά δεν έρχεται σε ρήξη με τις επιδιώξεις της Πηνελόπης αλλά διαπλέκεται με τους δικούς της προσανατολισμούς, προωθώντας το σχέδιο που έχει προαποφασίσει η ίδια μαζί με τον Οδυσσέα (ν365-439). Έτσι, η Πηνελόπη αφήνει κατάπληκτους τους μνηστήρες με την εκθαμβωτική της εμφάνιση και τους ζητά γαμήλια δώρα, πλανεύοντας τους κι έχοντας άλλα πράγματα στο νου της (σ 281-283).
Η Αθηνά επεμβαίνει άλλη μια φορά στα σχέδια της Πηνελόπης, όταν η τελευταία ανακοινώνει την διεξαγωγή αγώνα τοξοβολίας μεταξύ των μνηστήρων για την ανάδειξη του μελλοντικού της συζύγου (φ 1-5). Το γεγονός ότι η Πηνελόπη αποφασίζει να ορίσει τον αγώνα τοξοβολίας έπειτα από παρέμβαση της Αθηνάς φαίνεται παράδοξο, καθώς η ίδια η Πηνελόπη είχε ήδη ανακοινώσει τον αγώνα(τ 570-581). Πρόκειται για ένα διχοτομημένο παράδειγμα διπλής εκπόρευσης[5] με το οποίο υπογραμμίζεται η βαρύτητα της στιγμής κατά την οποία η Πηνελόπη φέρνει εις πέρας το σχέδιό της, αποδίδοντας το πλέον στην Αθηνά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το σχέδιο της δεν επιδοκιμάζεται μόνο από τον Οδυσσέα (στ. τ 582-587) αλλά εγκρίνεται και από μία θεά.
Η Πηνελόπη έχει συναίσθηση της παντοδυναμίας των θεών και συνομιλώντας με την Ευρύκλεια, λίγο πριν ξανασμίξει με τον Οδυσσέα, τους αποδίδει τη δυνατότητα επέμβασης όχι μόνο στις ανθρώπινες υποθέσεις αλλά και στον ψυχισμό και την νόηση των ανθρώπων (ψ 10-14), ενώ λίγο παρακάτω επισημαίνει πως για την ευτυχισμένη ζωή καθοριστική είναι η ευμένεια των θεών (ψ 287-288).
ΟΙ ΜΝΗΣΤΗΡΕΣ
Οι πολυάριθμοι μνηστήρες που έχουν συγκεντρωθεί στην Ιθάκη, για να διεκδικήσουν την Πηνελόπη, αποτελούν ευθύς εξ αρχής μια χαρακτηριστική περίπτωση που φέρνει στην επιφάνεια την τελεολογία των ανθρωπίνων πράξεων. Αυτή η τελεολογία στην περίπτωση των μνηστήρων εντοπίζεται στην κατάκτηση της βασιλείας της Ιθάκης, η οποία έχει διχάσει τους μελετητές σε εκείνους που την θεωρούν κληρονομική (και εν προκειμένω την διεκδίκηση της από τους μνηστήρες την ερμηνεύουν ως παρέκκλιση)[6] και σε άλλους που το αρνούνται εντοπίζοντας στο πρόσωπο της Πηνελόπης την δυνατότητα εκχώρησης της βασιλικής εξουσίας είτε λόγω της «περίεργης» κοινωνικής θέσης[7] που είχε αποκτήσει μέσα από διάφορες φάσεις[8] είτε με την υιοθέτηση της θεωρίας των J.J. Bachofen και L. Morgan περί αρχικής εμφάνισης της μητριαρχίας σε όλες τις κοινωνίες[9].
Πειστικότερη και από τις δύο αυτές εκδοχές εμφανίζεται η ερμηνεία που αποδίδει στην βασιλεία της Ιθάκης τον χαρακτηρισμό «θεϊκομαγική»[10] με τον αρχηγό-βασιλιά της να διασφαλίζει την ευημερία της κοινότητας προκαλώντας την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητα της φύσης: όσο έχει την συγκατάθεση των θεών, έχει και τη δυνατότητα να επιδρά θετικά στις εκδηλώσεις της φύσης.
Βέβαια, η ερμηνεία αυτή συνεπάγεται και την αντίθετη όψη[11], καθώς ο αρχηγός-βασιλιάς εκτός από πηγή ευλογίας, μπορούσε να διωχθεί ως κοινός εγκληματίας, όταν η ευημερία εξέλειπε (π.χ. Οιδίπους Τύραννος). Έτσι, στην περίπτωση του Οδυσσέα, ακόμα κι αν αυτός είναι ζωντανός, κρίνεται αναγκαία η αντικατάσταση του στο θρόνο, καθώς ο ίδιος υπήρξε επικεφαλής των Ιθακησίων πολεμιστών του Τρωικού πολέμου και κατά συνέπεια υπεύθυνος της άσχημης τύχης τους.
Εν πάση περιπτώσει, οι μνηστήρες εμφανίζονται στην Οδύσσεια να διεκδικούν αυτήν ακριβώς την «θεϊκομαγική» βασιλεία. Ο Δ.Ν. Μαρωνίτης επισημαίνει πως μεταξύ της μοίρας Οδυσσέα και Πηνελόπης υπάρχει όχι απλώς σύγκλιση αλλά και ταύτιση, με το κλέος του ενός να εξαρτάται από το κλέος του άλλου, όπως όμως και τα χαρίσματα τους, τα διανοητικά, ψυχικά και ηθικά τους χαρακτηριστικά[12]. Έτσι, η σχέση Πηνελόπης-Οδυσσέα, μια σχέση κοινωνική αλλά και φυσική, αφού περιλαμβάνει την αναπαραγωγική διαδικασία, οδηγεί σε μια μετωνυμική εμφάνιση της πρώτης στην βασιλική εξουσία της Ιθάκης. Αυτός είναι ο λόγος που οι μνηστήρες επιδιώκουν όχι απλώς την απόκτηση του βασιλείου της Ιθάκης αλλά μια βασιλεία όμοια με του Οδυσσέα, την οποία ο γάμος τους με την Πηνελόπη θα μπορούσε να επισφραγίσει. Η διεκδίκηση αυτής της βασιλείας είναι προσωπική τους επιλογή και μάλιστα δεν συναντά εμπόδια από τους κατοίκους της Ιθάκης. Εντούτοις, οι θεοί στέκονται απέναντί τους.
H μνηστεία της Πηνελόπης φαντάζει ευθύς εξαρχής παράδοξη, καθώς πρόκειται για μνηστεία μιας παντρεμένης γυναίκας[13]. Για τους μνηστήρες, όμως, αυτό δεν συνιστά πρόβλημα, καθώς ευελπιστούν πως ο Οδυσσέας έχει χαθεί μακριά για πάντα (β 182-183) κι επικαλούνται το χαμό του για να διευκολυνθούν στο στόχο τους. Μάλιστα, για τους ίδιους ο θάνατος του Οδυσσέα δεν φαίνεται να αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για ένα νέο γάμο της Πηνελόπης, αφού παρά τη σημασία που αποδίδουν οι χαρακτήρες των επών στις μαντείες, οι ίδιοι αδιαφορούν για τις μαντείες του Αλιθέρση, που προβλέπουν ότι ο Οδυσσέας δεν θα μείνει για καιρό ακόμη μακριά από τους δικούς του (β 163-164).
Χαρακτηριστικό κρίνεται επίσης το γεγονός ότι κανείς δεν έχει προκηρύξει τη μνηστεία της Πηνελόπης από την πλευρά της νύφης, όπως συνέβαινε πάντα με τις μνηστείες στη μυθική παράδοση αλλά οι μνηστήρες εμφανίστηκαν αυτόκλητοι (β 50 , τ 133). Οι τελευταίοι δεν ακολουθούν τους κανόνες που προβλέπει η παράδοση για τη διεκδίκηση μιας γυναίκας (σ 275), σύμφωνα με τους οποίους όφειλαν να φέρνουν δώρα στη νύφη και ζώα στους συγγενείς της, όπως εξάλλου παρατηρεί και η ίδια η Πηνελόπη (σ 275-280). Η μνηστεία έχει, γενικότερα εξαναγκαστικό χαρακτήρα (β 199), ενώ ο γάμος χαρακτηρίζεται στυγερός (α 249, π 129, σ 272, ω 126). Οι μνηστήρες έχουν καταλάβει κυριολεκτικά το παλάτι και καταναλώνουν την περιουσία του απόντος βασιλιά, γεγονός που υποχρεώνει τον Τηλέμαχο να τους πει πως δεν πρόκειται για δημόσιο οίκημα αλλά για το σπίτι του Οδυσσέα, που εκείνος άφησε στον ίδιο (υ 264-265)[14].
Μάλιστα, παρόλο που το συμφέρον κάθε μνηστήρα βρίσκεται σε αντίθεση με εκείνο όλων των άλλων, οι μνηστήρες δεν δρουν ατομικά και δεν φαίνεται να υπάρχει μεταξύ τους ανταγωνισμός. To μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να παντρευτούν την Πηνελόπη. Μ’ αυτόν τον στόχο κινούνται περιέργως κατά συλλογικό τρόπο δίνοντας την εικόνα μιας ενιαίας ομάδας (α 225, ο 328, π 29).
Οι μνηστήρες επιδίδονται σε ένα διαρκές «γλέντι» (α 144 κ. εξ., β 299-300, δ 624 κ.εξ., ρ 300 κ.εξ., σ 43 κ.εξ., υ 247 κ.εξ.), στο οποίο η υβριστική και βίαιη συμπεριφορά τους προς τα μέλη του οίκου του Οδυσσέα αλλά και των ξένων του (ρ 397 κ.εξ., 501 κ.εξ.) κυριαρχούν. Τα γλέντια των μνηστήρων καταλήγουν συχνά σε ερωτικές συνευρέσεις με ορισμένες από τις δούλες του Οδυσσέα, όσες δεν του είχαν μείνει πιστές (τα 325 και υ7). Άπρεπη είναι και η συμπεριφορά τους απέναντι στη γυναίκα που επιθυμούν να παντρευτούν, γυναίκα ήρωα και μάλιστα του βασιλιά. Ο πόθος για την Πηνελόπη τους συνέπαιρνε όλους και καθένας τους λαχταρούσε να κοιμηθεί μαζί της (σ 212-213), πόθο που οι ίδιοι εξέφραζαν φωναχτά, δημιουργώντας έντονη οχλοβοή (α 365-366)[15].
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Βλ. Τρικούκης Μ. 1998 : 233-247.
[2] Για τον υποχρεωτικό χαρακτήρα του γάμου Βλ. Heubeck Α., West S., Hainsworth J.B. 1988: 57.
[3] Ό.π. : 247-258.
[5] Βλ. De Jong I.J.F. 2011: 537.
[6] Βλ. Nilsson Μ. 1989 : 288-289, Βλάχος Γ. 1981 : 112.
[7] Θα εξηγηθεί παρακάτω με την έννοια της θεϊκομαγικής βασιλείας.
[8] Βλ. Finley M.I. 1966: 100-112, Codino F. 1981: 135.
[9] Βλ. Thomson G. 1965 : 306, Λεκατσάς Π. 1970: 43.
[10] Βλ. Τρικούκης M. 1998: 205-225.
[11] Ό.π. : 220-221.
[12] Βλ. Μαρωνίτης Δ.Ν. 1973: 216-219.
[13] Βλ. Τρικούκης Μ. 1999: 158-160.
[14] Ό.π. :161-164.
[15] Βλ. Τρικούκης Μ. 1999: 166-169.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βλάχος Γ.Κ., Πολιτικές Κοινωνίες στον Όμηρο, μτφρ. Παΐζη – Αποστολοπούλου Μ., Αποστολόπουλος Δ.Γ., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης , Αθήνα 1981.
Λεκατσάς Π., Φαιακία- Μητριαρχικά στοιχεία και μυητικές αφετηρίες της Οδύσσειας, Εκδ. Κείμενα, Αθήνα 1970.
Μαρωνίτης Δ. Ν., Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1973.
Τρικούκης Μ., Τα παράδοξα στην ομηρική Οδύσσεια, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1999.
Codino F., Εισαγωγή στον Όμηρο, μτφρ. Βανδώρος Γερ. Δ., Εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 1981.
De Jong I.J.F., Οδύσσεια: Ένα αφηγηματολογικό υπόμνημα, μτφρ. Δημοπούλου Κ., επιμ. Τσαγγάλης Χρ., University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011.
Finley M.I., Ο κόσμος του Οδυσσέα, μτφρ. Μαρκιανός Σ., Εκδ. Σιδερής, Αθήνα 1966.
Heubeck A., West S., Hainsworth J.B., A commentary on Homer’ s Odyssey: vol. Ι Ιntroduction and books I- VIII , Oxford University Press, Oxford 1988.
Nilsson M. P., Όμηρος και Μυκήνες, μτφρ. Μαζαράκης Αινιάν Κ. Ι., Εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1989.
Thomson G., Το προϊστορικό Αιγαίο, μτφρ.: Γιάννης Βιστάκης, Εκδοτικό Ινστιτούτο Αθηνών, Αθήνα 1965.
 |
| "Οι μνηστήρες παρακολουθούν την Πηνελόπη"-John William Waterhouse, 1912 |
Η Πηνελόπη καταλαμβάνει έναν από τους πρωταγωνιστικούς ρόλους στην εξέλιξη του έπους. Χαρακτηριστικό είναι το αρχικό αδιέξοδο, και κατόπιν δίλημμα, με το οποίο έρχεται αντιμέτωπη και από το οποίο η θεϊκή παρέμβαση δεν εκλείπει.
Όσον αφορά τη θεϊκή παρέμβαση, αυτή δεν εντοπίζεται μόνο στο επίπεδο του αδιεξόδου και του διλήμματος της Πηνελόπης. Ο χαρακτήρας της τελευταίας βρίσκεται σε στενή σχέση με τη δράση της Αθηνάς, η οποία ως Μέδοντας την πληροφορεί για το ταξίδι του Τηλέμαχου και για τα σχέδια δολοφονίας του από τους μνηστήρες (δ 696-714), γεγονός που ήδη από τις πρώτες ραψωδίες αποκαλύπτει την ευμένεια της θεάς απέναντι στην ηρωίδα. Η Πηνελόπη καταλογίζει στους θεούς τα βάσανα του οίκου της (δ 722-723) και παρακαλά την Αθηνά να προστατέψει τον Τηλέμαχο ως ανταπόδοση της ευσέβειας που ο Οδυσσέας πάντοτε επιδείκνυε (δ 762-766). Μάλιστα, ιδιαίτερα έντονη για τον ψυχισμό της Πηνελόπης είναι η παρέμβαση της Αθηνάς με την μορφή της αδερφής της ηρωίδας, Ιφθίμης, η οποία εμφανίζεται στον ύπνο της για να της δώσει κουράγιο για τη λύπη της τόσο για τον Οδυσσέα όσο και για τον Τηλέμαχο (δ 795-847).
Αναφορικά με το αδιέξοδο[1] στο οποίο έχει επέλθει η Πηνελόπη, αυτό εντοπίζεται ήδη στην αρχή της Οδύσσειας (α 245-251), όσο και στη συνέχεια του έπους (π 122-128), όπου η ίδια ούτε αρνείται τον γάμο με κάποιον από τους μνηστήρες ούτε, όμως, μπορεί να τον πραγματοποιήσει. Από τις διατυπώσεις αυτές αποκρύπτεται ο υποχρεωτικός χαρακτήρας του γάμου αυτού[2], ο οποίος όμως γίνεται αντιληπτός μέσα από την συνολική προσέγγιση του έργου και τον κατ’ επανάληψη χαρακτηρισμό του ως στυγερού αλλά και από την έκδηλη σε όλο το έργο αγάπη της Πηνελόπης για τον Οδυσσέα με την ταυτόχρονη αποστροφή της για τους μνηστήρες. Κατ’ επέκταση, η τελευταία δεν αρνείται τον γάμο, όχι γιατί επιδιώκει να ξαναπαντρευτεί αλλά γιατί είναι υποχρεωμένη να το κάνει, δεν μπορεί όμως να προχωρήσει σ’ αυτόν, επειδή ακριβώς δεν το θέλει.
Ο υποχρεωτικός χαρακτήρας του γάμου με κάποιον από τους μνηστήρες και το επακόλουθο αδιέξοδο οδηγούν την Πηνελόπη στο τέχνασμα με την ύφανση του σαβάνου του Λαέρτη, προκειμένου να κερδίσει χρόνο με την ελπίδα ότι στο μεταξύ ο Οδυσσέας θα επιστρέψει. Ο ενδεχόμενος γάμος, πάντως, είναι για την ίδια κάτι το αναπόφευκτο αλλά παντελώς ανεπιθύμητο, αφού η καρδιά της «λιώνει» για τον Οδυσσέα (τ 136).
Το αδιέξοδο αυτό τρέπεται σε δίλημμα[3] (δίχα θυμὸς) έπειτα από την επιστροφή του Τηλέμαχου και του Οδυσσέα στην Ιθάκη (π 73-77, τα 524-529), καθώς τα χρονικά περιθώρια έχουν στενέψει και η Πηνελόπη καλείται να προχωρήσει σε νέο γάμο. Το υφαντό έχει ολοκληρωθεί «πρόσφατα» (ω146-150) αλλά η αδυναμία της Πηνελόπης να προχωρήσει σε νέο γάμο, παραμένει και τρέπεται σε ενδεχόμενο να μην παντρευτεί και να μείνει στο σπίτι του Οδυσσέα με τον γιο της (π 73, τα 524). Αυτή η μεταστροφή είναι που τρέπει το αρχικό αδιέξοδο, μια αντικειμενική κατάσταση, σε δίλημμα, που αφορά τον εσωτερικό, ψυχικό κόσμο της Πηνελόπης. Η μετάβαση από το αδιέξοδο στο δίλημμα συνιστά, δηλαδή, μια μεταστροφή από το πραγματιστικό στο ηθικό επίπεδο εισάγοντας έναν επιπλέον παράγοντα, την κοινή γνώμη (δήμοιος φῆμις) των Ιθακησίων, η οποία δεν αντιτίθεται στις ενέργειες των μνηστήρων.
Ο χαρακτήρας της Πηνελόπης, όπως όλοι οι θνητοί χαρακτήρες των επών, δεν μένει ανεπηρέαστος από τις θεϊκές παρεμβάσεις. Λίγο πριν την αναγνώριση του Οδυσσέα, η βασίλισσα της Ιθάκης εμφανίζεται πιο όμορφη από ποτέ μπροστά στους μνηστήρες, με παρέμβαση της Αθηνάς (281-283). Η θεά δεν έρχεται σε ρήξη με τις επιδιώξεις της Πηνελόπης αλλά διαπλέκεται με τους δικούς της προσανατολισμούς, προωθώντας το σχέδιο που έχει προαποφασίσει η ίδια μαζί με τον Οδυσσέα (ν365-439). Έτσι, η Πηνελόπη αφήνει κατάπληκτους τους μνηστήρες με την εκθαμβωτική της εμφάνιση και τους ζητά γαμήλια δώρα, πλανεύοντας τους κι έχοντας άλλα πράγματα στο νου της (σ 281-283).
Η Αθηνά επεμβαίνει άλλη μια φορά στα σχέδια της Πηνελόπης, όταν η τελευταία ανακοινώνει την διεξαγωγή αγώνα τοξοβολίας μεταξύ των μνηστήρων για την ανάδειξη του μελλοντικού της συζύγου (φ 1-5). Το γεγονός ότι η Πηνελόπη αποφασίζει να ορίσει τον αγώνα τοξοβολίας έπειτα από παρέμβαση της Αθηνάς φαίνεται παράδοξο, καθώς η ίδια η Πηνελόπη είχε ήδη ανακοινώσει τον αγώνα(τ 570-581). Πρόκειται για ένα διχοτομημένο παράδειγμα διπλής εκπόρευσης[5] με το οποίο υπογραμμίζεται η βαρύτητα της στιγμής κατά την οποία η Πηνελόπη φέρνει εις πέρας το σχέδιό της, αποδίδοντας το πλέον στην Αθηνά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το σχέδιο της δεν επιδοκιμάζεται μόνο από τον Οδυσσέα (στ. τ 582-587) αλλά εγκρίνεται και από μία θεά.
Η Πηνελόπη έχει συναίσθηση της παντοδυναμίας των θεών και συνομιλώντας με την Ευρύκλεια, λίγο πριν ξανασμίξει με τον Οδυσσέα, τους αποδίδει τη δυνατότητα επέμβασης όχι μόνο στις ανθρώπινες υποθέσεις αλλά και στον ψυχισμό και την νόηση των ανθρώπων (ψ 10-14), ενώ λίγο παρακάτω επισημαίνει πως για την ευτυχισμένη ζωή καθοριστική είναι η ευμένεια των θεών (ψ 287-288).
ΟΙ ΜΝΗΣΤΗΡΕΣ
Οι πολυάριθμοι μνηστήρες που έχουν συγκεντρωθεί στην Ιθάκη, για να διεκδικήσουν την Πηνελόπη, αποτελούν ευθύς εξ αρχής μια χαρακτηριστική περίπτωση που φέρνει στην επιφάνεια την τελεολογία των ανθρωπίνων πράξεων. Αυτή η τελεολογία στην περίπτωση των μνηστήρων εντοπίζεται στην κατάκτηση της βασιλείας της Ιθάκης, η οποία έχει διχάσει τους μελετητές σε εκείνους που την θεωρούν κληρονομική (και εν προκειμένω την διεκδίκηση της από τους μνηστήρες την ερμηνεύουν ως παρέκκλιση)[6] και σε άλλους που το αρνούνται εντοπίζοντας στο πρόσωπο της Πηνελόπης την δυνατότητα εκχώρησης της βασιλικής εξουσίας είτε λόγω της «περίεργης» κοινωνικής θέσης[7] που είχε αποκτήσει μέσα από διάφορες φάσεις[8] είτε με την υιοθέτηση της θεωρίας των J.J. Bachofen και L. Morgan περί αρχικής εμφάνισης της μητριαρχίας σε όλες τις κοινωνίες[9].
Πειστικότερη και από τις δύο αυτές εκδοχές εμφανίζεται η ερμηνεία που αποδίδει στην βασιλεία της Ιθάκης τον χαρακτηρισμό «θεϊκομαγική»[10] με τον αρχηγό-βασιλιά της να διασφαλίζει την ευημερία της κοινότητας προκαλώντας την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητα της φύσης: όσο έχει την συγκατάθεση των θεών, έχει και τη δυνατότητα να επιδρά θετικά στις εκδηλώσεις της φύσης.
Βέβαια, η ερμηνεία αυτή συνεπάγεται και την αντίθετη όψη[11], καθώς ο αρχηγός-βασιλιάς εκτός από πηγή ευλογίας, μπορούσε να διωχθεί ως κοινός εγκληματίας, όταν η ευημερία εξέλειπε (π.χ. Οιδίπους Τύραννος). Έτσι, στην περίπτωση του Οδυσσέα, ακόμα κι αν αυτός είναι ζωντανός, κρίνεται αναγκαία η αντικατάσταση του στο θρόνο, καθώς ο ίδιος υπήρξε επικεφαλής των Ιθακησίων πολεμιστών του Τρωικού πολέμου και κατά συνέπεια υπεύθυνος της άσχημης τύχης τους.
Εν πάση περιπτώσει, οι μνηστήρες εμφανίζονται στην Οδύσσεια να διεκδικούν αυτήν ακριβώς την «θεϊκομαγική» βασιλεία. Ο Δ.Ν. Μαρωνίτης επισημαίνει πως μεταξύ της μοίρας Οδυσσέα και Πηνελόπης υπάρχει όχι απλώς σύγκλιση αλλά και ταύτιση, με το κλέος του ενός να εξαρτάται από το κλέος του άλλου, όπως όμως και τα χαρίσματα τους, τα διανοητικά, ψυχικά και ηθικά τους χαρακτηριστικά[12]. Έτσι, η σχέση Πηνελόπης-Οδυσσέα, μια σχέση κοινωνική αλλά και φυσική, αφού περιλαμβάνει την αναπαραγωγική διαδικασία, οδηγεί σε μια μετωνυμική εμφάνιση της πρώτης στην βασιλική εξουσία της Ιθάκης. Αυτός είναι ο λόγος που οι μνηστήρες επιδιώκουν όχι απλώς την απόκτηση του βασιλείου της Ιθάκης αλλά μια βασιλεία όμοια με του Οδυσσέα, την οποία ο γάμος τους με την Πηνελόπη θα μπορούσε να επισφραγίσει. Η διεκδίκηση αυτής της βασιλείας είναι προσωπική τους επιλογή και μάλιστα δεν συναντά εμπόδια από τους κατοίκους της Ιθάκης. Εντούτοις, οι θεοί στέκονται απέναντί τους.
H μνηστεία της Πηνελόπης φαντάζει ευθύς εξαρχής παράδοξη, καθώς πρόκειται για μνηστεία μιας παντρεμένης γυναίκας[13]. Για τους μνηστήρες, όμως, αυτό δεν συνιστά πρόβλημα, καθώς ευελπιστούν πως ο Οδυσσέας έχει χαθεί μακριά για πάντα (β 182-183) κι επικαλούνται το χαμό του για να διευκολυνθούν στο στόχο τους. Μάλιστα, για τους ίδιους ο θάνατος του Οδυσσέα δεν φαίνεται να αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για ένα νέο γάμο της Πηνελόπης, αφού παρά τη σημασία που αποδίδουν οι χαρακτήρες των επών στις μαντείες, οι ίδιοι αδιαφορούν για τις μαντείες του Αλιθέρση, που προβλέπουν ότι ο Οδυσσέας δεν θα μείνει για καιρό ακόμη μακριά από τους δικούς του (β 163-164).
Χαρακτηριστικό κρίνεται επίσης το γεγονός ότι κανείς δεν έχει προκηρύξει τη μνηστεία της Πηνελόπης από την πλευρά της νύφης, όπως συνέβαινε πάντα με τις μνηστείες στη μυθική παράδοση αλλά οι μνηστήρες εμφανίστηκαν αυτόκλητοι (β 50 , τ 133). Οι τελευταίοι δεν ακολουθούν τους κανόνες που προβλέπει η παράδοση για τη διεκδίκηση μιας γυναίκας (σ 275), σύμφωνα με τους οποίους όφειλαν να φέρνουν δώρα στη νύφη και ζώα στους συγγενείς της, όπως εξάλλου παρατηρεί και η ίδια η Πηνελόπη (σ 275-280). Η μνηστεία έχει, γενικότερα εξαναγκαστικό χαρακτήρα (β 199), ενώ ο γάμος χαρακτηρίζεται στυγερός (α 249, π 129, σ 272, ω 126). Οι μνηστήρες έχουν καταλάβει κυριολεκτικά το παλάτι και καταναλώνουν την περιουσία του απόντος βασιλιά, γεγονός που υποχρεώνει τον Τηλέμαχο να τους πει πως δεν πρόκειται για δημόσιο οίκημα αλλά για το σπίτι του Οδυσσέα, που εκείνος άφησε στον ίδιο (υ 264-265)[14].
Μάλιστα, παρόλο που το συμφέρον κάθε μνηστήρα βρίσκεται σε αντίθεση με εκείνο όλων των άλλων, οι μνηστήρες δεν δρουν ατομικά και δεν φαίνεται να υπάρχει μεταξύ τους ανταγωνισμός. To μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να παντρευτούν την Πηνελόπη. Μ’ αυτόν τον στόχο κινούνται περιέργως κατά συλλογικό τρόπο δίνοντας την εικόνα μιας ενιαίας ομάδας (α 225, ο 328, π 29).
Οι μνηστήρες επιδίδονται σε ένα διαρκές «γλέντι» (α 144 κ. εξ., β 299-300, δ 624 κ.εξ., ρ 300 κ.εξ., σ 43 κ.εξ., υ 247 κ.εξ.), στο οποίο η υβριστική και βίαιη συμπεριφορά τους προς τα μέλη του οίκου του Οδυσσέα αλλά και των ξένων του (ρ 397 κ.εξ., 501 κ.εξ.) κυριαρχούν. Τα γλέντια των μνηστήρων καταλήγουν συχνά σε ερωτικές συνευρέσεις με ορισμένες από τις δούλες του Οδυσσέα, όσες δεν του είχαν μείνει πιστές (τα 325 και υ7). Άπρεπη είναι και η συμπεριφορά τους απέναντι στη γυναίκα που επιθυμούν να παντρευτούν, γυναίκα ήρωα και μάλιστα του βασιλιά. Ο πόθος για την Πηνελόπη τους συνέπαιρνε όλους και καθένας τους λαχταρούσε να κοιμηθεί μαζί της (σ 212-213), πόθο που οι ίδιοι εξέφραζαν φωναχτά, δημιουργώντας έντονη οχλοβοή (α 365-366)[15].
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Βλ. Τρικούκης Μ. 1998 : 233-247.
[2] Για τον υποχρεωτικό χαρακτήρα του γάμου Βλ. Heubeck Α., West S., Hainsworth J.B. 1988: 57.
[3] Ό.π. : 247-258.
[5] Βλ. De Jong I.J.F. 2011: 537.
[6] Βλ. Nilsson Μ. 1989 : 288-289, Βλάχος Γ. 1981 : 112.
[7] Θα εξηγηθεί παρακάτω με την έννοια της θεϊκομαγικής βασιλείας.
[8] Βλ. Finley M.I. 1966: 100-112, Codino F. 1981: 135.
[9] Βλ. Thomson G. 1965 : 306, Λεκατσάς Π. 1970: 43.
[10] Βλ. Τρικούκης M. 1998: 205-225.
[11] Ό.π. : 220-221.
[12] Βλ. Μαρωνίτης Δ.Ν. 1973: 216-219.
[13] Βλ. Τρικούκης Μ. 1999: 158-160.
[14] Ό.π. :161-164.
[15] Βλ. Τρικούκης Μ. 1999: 166-169.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βλάχος Γ.Κ., Πολιτικές Κοινωνίες στον Όμηρο, μτφρ. Παΐζη – Αποστολοπούλου Μ., Αποστολόπουλος Δ.Γ., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης , Αθήνα 1981.
Λεκατσάς Π., Φαιακία- Μητριαρχικά στοιχεία και μυητικές αφετηρίες της Οδύσσειας, Εκδ. Κείμενα, Αθήνα 1970.
Μαρωνίτης Δ. Ν., Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1973.
Τρικούκης Μ., Τα παράδοξα στην ομηρική Οδύσσεια, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1999.
Codino F., Εισαγωγή στον Όμηρο, μτφρ. Βανδώρος Γερ. Δ., Εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 1981.
De Jong I.J.F., Οδύσσεια: Ένα αφηγηματολογικό υπόμνημα, μτφρ. Δημοπούλου Κ., επιμ. Τσαγγάλης Χρ., University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011.
Finley M.I., Ο κόσμος του Οδυσσέα, μτφρ. Μαρκιανός Σ., Εκδ. Σιδερής, Αθήνα 1966.
Heubeck A., West S., Hainsworth J.B., A commentary on Homer’ s Odyssey: vol. Ι Ιntroduction and books I- VIII , Oxford University Press, Oxford 1988.
Nilsson M. P., Όμηρος και Μυκήνες, μτφρ. Μαζαράκης Αινιάν Κ. Ι., Εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1989.
Thomson G., Το προϊστορικό Αιγαίο, μτφρ.: Γιάννης Βιστάκης, Εκδοτικό Ινστιτούτο Αθηνών, Αθήνα 1965.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου