Όταν το ψυχολογικό παραμύθι συναντάει την Εικαστική θεραπεία

Δρ Αριστονίκη Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου
Ψυχολόγος Σχολικής-Εξελικτικής κατεύθυνσης
Εικαστική ψυχοθεραπεύτρια

"Κι αν σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές, είναι γιατί τ'ακούς γλυκύτερα και η φρίκη δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή γιατί είναι αμίλητη και προχωράει" Σεφέρης

Διαβάζοντας ένα παραμύθι με το παιδί μας και κοιτώντας τις εικόνες δεν διαισθανόμαστε πολλές φορές πόσες εικόνες και μηνύματα -συμβολικά, μεταφορικά- μεταφέρονται στο παιδί. Η εικόνα του κακού και του καλού, του αθώου και του ένοχου, η ταύτιση συγκεκριμένων ζώων με το κακό ή το καλό, το καλό τέλος. Όλα αυτά συνθέτουν αντιλήψεις, στερεότυπα, εικόνες για πράγματα και καταστάσεις. Τα τελευταία χρόνια γίνεται μια πολύ καλή προσπάθεια να εκσυγχρονιστούν τα παραμύθια. Τα παραμύθια είναι διαδραστικά και πολλές φορές πιο ρεαλιστικά. Σε κάθε περίπτωση όμως, είναι καλό να έχουμε όλοι υπόψη μας ότι πίσω από ένα παραμύθι, μια εικόνα, μια σειρά στην τηλεόραση κρύβονται πολλαπλά μηνύματα που ανάλογα με την αντιληπτική δεινότητα των παιδιών μας συμβάλουν στο σχηματισμό αντιδράσεων και εντυπώσεων.

Όπως θα έλεγε πιθανότατα ο Winnicott, μέσω του παραμυθιού δημιουργείται ένα μεταβατικό τοπίο που δεν είναι ακριβώς προϊόν μοναχά της φαντασίας του παιδιού αλλά ούτε και αποκλειστικά προϊόν της πραγματικότητας. Είναι ένα τοπίο στο οποίο μπορεί να λάβει χώρα ο συναιθηματικός πειραματισμός χωρίς την απειλή των κυρώσεων για τα αρνητικά σενάρια, ούτε και της κοροϊδίας για τα ευφάνταστα. Το παιδί μπορεί να είναι και να κάνει ό, τι θέλει μέσα σε ένα παραμύθι, αλλά, το κυριότερο, να συνδεθεί και να «παίξει» με τον αφηγητή του.

Ο Jung επίσης ανέφερε πως μέσα από τα παραμύθια το παιδί γνωρίζει αναλυτικότερα και πάλι σε ένα περιβάλλον ασφάλειας τα «αρχέτυπα» σχήματα που κουβαλάει εν αγνοία του στην ψυχή του, όπως την κακιά μάγισσα που ισοδυναμεί με την απειλητική μητέρα, τον δράκο, που μπορεί να εκφράζει έναν ευνουχίστηκα πατέρα. Ο Φρόυντ μίλησε επί μακρόν για την ανάγκη και χρησιμότητα των συναισθημάτων μέσα από ιστορίες, θρησκείες, σχήματα και αντικείμενα. Εξάλλου ο ίδιος ήταν φανατικός συλλέκτης αγαλματιδίων τα οποία συμβόλιζαν γι’ αυτόν πράγματα του εσωτερικού του κόσμου.

Σύμφωνα με τον Χανς Ντίκμαν, τον πιο γνωστό υποστηρικτή της ιδέας πώς για να βοηθήσουν τους ενηλίκους να ξεπεράσουν κάποια ψυχολογικά προβλήματα, ένας αποτελεσματικός τρόπος ψυχοθεραπείας είναι να διηγηθεί το άτομο το αγαπημένο του παραμύθι. Σύμφωνα με τη θεωρία του, το αγαπημένο μας παραμύθι δεν έχει αποτυπωθεί στη μνήμη μας τυχαία, αλλά λόγω της σημαντικής ψυχολογικής βαρύτητας που έχει για την ίδια την ύπαρξή μας και τα προβλήματα που μας απασχολούν. Όταν συνειδητοποιήσουμε τη βαθύτερη σημασία του νοήματος του παραμυθιού, τότε μπορούμε να μεταφράσουμε ασυνείδητες σκέψεις και φόβους μας και να τα αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικότερα.

Τι είναι το Ψυχολογικό παραμύθι;
Είναι μια θεραπευτική προσέγγιση, που αποσκοπεί στην αντιμετώπιση ψυχικών και σωματικών διαταραχών, αλλά και στη συνειδητοποίηση, έκφραση και ανάπτυξη της δημιουργικής πλευράς του παιδιού. Το θεραπευτικό παραμύθι χρησιμοποιείται εξελικτικά, διαγνωστικά, προληπτικά και θεραπευτικά από ψυχολόγους, ψυχιάτρους ψυχοθεραπευτές, ειδικούς θεραπευτές και εφαρμόζεται σε ιατροπαιδαγωγικά κέντρα, νοσοκομεία και ιδιωτικά κέντρα.

Το ψυχολογικό ή θεραπευτικό παραμύθι στην ουσία: 

· Πραγματεύεται ένα ψυχολογικό πρόβλημα ή θέμα
· Απευθύνεται στο επίπεδο σκέψης που έχει το παιδί ανάλογα με την  ηλικία του
· Του παραθέτει το πρόβλημα που αντιμετωπίζει με μιαν άλλη οπτική
· Του δείχνει τους τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος
· Λαμβάνει υπόψη τη γνώμη του παιδιού μέσω των βιωματικών ασκήσεων που περιέχει
· Το θέμα αναπαρίσταται μέσα από την εικαστική γραφή του παιδιού
· Λόγω του ότι το ζωγραφίζουν παιδιά της ηλικίας του, που βιώνουν το ίδιο πρόβλημα με το ίδιο, κάτι τέτοιο διευκολύνει το παιδί να ταυτιστεί, αλλά και να νιώσει πως δεν είναι το μόνο που αντιμετωπίζει αυτό το πρόβλημα

Πώς μπορεί λοιπόν το ψυχολογικό παραμύθι να συναντήσει την Εικαστική θεραπεία;
Η ερευνητική μου πρόταση περιλαμβάνει μια σειρά παραμυθιών που διαπραγματεύονται ψυχολογικά θέματα σε παιδιά σχολικής και προσχολικής ηλικίας όπως παιδί και φοβίες, παιδί και κακοποίηση και παιδί και άγχος, παιδί και ασθένεια, παιδι και θάνατος, παιδί και εκφοβισμός. Στο τέλος των παραμυθιών υπάρχουν ασκήσεις κατανόησης και αυτοσυναίσθησης.Τα παραμύθια αυτά έχουν διττό χαρακτήρα: διαγνωστικό αλλά και θεραπευτικό. Ο διαγνωστικός τους χαρακτήρας θα εντοπίζεται στις ερωτήσεις και ο θεραπευτικός τους χαρακτήρας θα εντοπίζεται στην ίδια την ιστορία.Τα παραμύθια έχουν γραφτεί με γνώμονα το πώς μπορεί ένα παιδί προσχολικής και σχολικής ηλικίας να αντιληφθεί μια ψυχολογική κατάσταση και να την κατανοήσει ως μέρος μιας ιστορίας όπου αίτια και αιτιατά συνθέτουν το πλαίσιο εκδήλωσης της. Κατόπιν τα παραμύθια αυτά ζωγραφίστηκαν από τα ίδια τα παιδιά. Τα παιδιά ζωγράφισαν μετά το συζήτηση των θεματικών κατόπιν μίλησαν για τις ζωγραφιές τους. Από τα λεχθέντα τους προέκυψαν θεματικές σε σχέση με το θέμα και προέκυψε το ψυχολογικό παραμύθι.

Απώτερος και ευκταίος σκοπός αυτής της σειράς παραμυθιών είναι η δημιουργία ενός καινούργιου διαγνωστικού μέσου μέτρησης ψυχολογικών θεμάτων, που συναντούν αρκετά παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας, που θα είναι άμεσος, δημιουργικός και προσφιλής για τα παιδιά. Το παραμύθι μάς βοηθά να αντικρίσουμε αυτό που μας ανησυχεί ολιστικά, να το φιλοσοφήσουμε ή να γελάσουμε μαζί του. Οι μεγαλύτερες αλήθειες της ζωής ειπώθηκαν με παραβολές, μύθους και έπη. Τι χρειάζεται ένα πρόβλημα για να λυθεί; Νοηματοδότηση, αλλαγή πλαισίου ή συνθήκης, ή να ειπωθεί πιο γλυκά και φιλοσοφημένα για να γίνει αποδεκτό.