Τι ήταν οι ομηρικές Εκατόμβες;

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ
D.Phil res. Φιλολόγου

Το σπάνιο νόμισμα του 6ου π.Χ. αιώνα από ήλεκτρο με παράσταση κεφαλής ταύρου

Στην αρχαιότητα και ιδίως στον Όμηρο απαντάται συχνότατα η λέξη «εκατόμβη». Για την λέξη γνωρίζουμε τα εξής:

«Η Εκατόμβη (από το εκατόν βόες) είναι μία μεγαλόπρεπη θυσία, αρχικά εκατό βοδιών, αλλά αργότερα και άλλων θυμάτων αντίστοιχης αξίας. Προσφερόταν κατά τους αρχαίους χρόνους στην Ελλάδα προπάντων προς τιμήν του Δία και του Απόλλωνα (απ' αυτό και το επίθετο των δύο θεών «εκατομβαίοι») με σκοπό εξιλασμού, αλλά και σαν ευκαιρία για να προσφερθεί στο λαό πλούσιο συμπόσιο. Εκατομβαιώνα επίσης ονόμαζαν ένα μήνα του ελληνικού ημερολογίου (Ιούνιο - Ιούλιο περίπου) επειδή τότε συνήθως θυσίαζαν εκατόμβες.» [1]

Με άλλα λόγια θεωρούμε εκατόμβη την θυσία εκατό βοών. «Βοῦς» ωστόσο εκαλείτο κατά πάσαν πιθανότητα και ένα αρχαίο αθηναϊκό νόμισμα. Κατ’ αρχάς είχε την αξίαν ενός βοδιού, του οποίου και την ανταλλακτική αξία αντικατέστησε αλλά και την απεικόνιση αυτού προσέλαβε και την ονομασίαν. Διότι η νομισματική μονάδα των Αθηναίων πολύ πριν εφεύρουν αυτοί το νόμισμα φαίνεται πως ήταν το βόδι και άρα πολύ λογικό σαν εφηύραν το νόμισμα να δώσουν σε αυτό και την ονομασία και την εικόνα αυτού. Ο Αριστοτέλης λέγει χαρακτηριστικά για το τί είδους απεικονίσεις λαμβάνουν τα νομίσματα... «ὁ γάρ χαρακτήρ ἐτέθη τοῦ ποσοῦ σημεῖον[2]»

Πολλοί δεν αποδέχονται ότι υπήρχε νόμισμα «βοῦς». Ο Πλούταρχος ωστόσο είναι κατηγορηματικός στον βίον του Θησέως (Plutarch Theseus 25,3) 

 

«ἔκοψε δὲ καὶ νόμισμα, βοῦν ἐγχαράξας ἢ διὰ τὸν Μαραθώνιον ταῦρον ἢ διὰ τὸν Μίνω στρατηγόν, ἢ πρὸς γεωργίαν τοὺς πολίτας παρακαλῶν. ἀπ' ἐκείνου δέ φασι τὸ ἑκατόμβοιον καὶ τὸ δεκάβοιον ὀνομασθῆναι.» 

 

Ο Πλούταρχος θέλοντας βέβαια να δικαιολογήση την ονομασία «βοῦν» του νομίσματος και απέχοντας πολύ από την εποχή κατά την οποίαν προφανώς το νόμισμα εκείνο εκόπη, προφανώς απατάται στις υποθέσεις του αυτές, τις οποίες δεν φαίνεται όμως διατεθειμένος να υποστηρίξειέως τέλους.

Εμάς μας ενδιαφέρει ωστόσο η εξής υπόθεσις. Εφόσον υπήρχε όπως φαίνεται νόμισμα «βοῦς», γιατί να μην παραδεχθούμε οριστικώς ότι «ἑκατόμβη» σημαίνει θυσίαν διαφόρων ζώων αορίστου αριθμού αξίας εκατό βοών νομισμάτων; Υπέρ αυτής της υποθέσεώς μας συνηγορεί το γεγονός, ότι εν τέλει ουδέποτε η εκατόμβη υπήρξε θυσία αποκλειστικά και κυριολεκτικά εκατό βοών, αλλά μόνον θυσία αορίστου αριθμού και φυσικά ουχί μονον βοών. Για παράδειγμα στο Α της Ιλιάδος κατά διαταγή του Ατρείδη (315 κ.ε) τελείται θυσία προς γενικό καθαρμό και έλεος…

ἕρδον δ᾿ Ἀπόλλωνι τεληέσσας ἑκατόμϐας, ταύρων ἠδ᾿ αἰγῶν παρὰ θῖν᾿ ἁλὸς ἀτρυγέτοιο· κνίση δ᾿ οὐρανὸν ἷκεν ἑλισσομένη περὶ καπνῷ.

ο Ατρείδης να καθαρισθούν παράγγειλε τα πλήθη. Κι εκείνοι εκαθαρίζονταν και τ’ αποπλύματ’ όλα έριχναν μες στην θάλασσαν, και τέλειες εκατόμβες ταύρων κι ερίφων έκαιαν ακρόγιαλα του Φοίβου και ανέβαιν’ ως τον ουρανόν καπνός ευωδιασμένος.

Στο Δ της Ιλιάδος (100 κ.ε) η Αθηνά προτρέπει τον υιόν του Λυκάονα να προσφέρη εκατόμβη…

Ἀλλ᾽ ἄγ᾽ ὀΐστευσον Μενελάου κυδαλίμοιο, εὔχεο δ᾽ Ἀπόλλωνι Λυκηγενέϊ κλυτοτόξῳ ἀρνῶν πρωτογόνων ῥέξειν κλειτὴν ἑκατόμβην οἴκαδε νοστήσας ἱερῆς εἰς ἄστυ Ζελείης

Εμπρός, λοιπόν, ακόντισε τον ένδοξον Ατρείδην, αφού στον φωτογέννητον Απόλλωνα τοξότην αρνιών πρωτόγονων ταχθής να σφάξης εκατόμβην, άμα στην θείαν Ζέλειαν, στο σπίτι σου, γυρίσης.

Και δεν είναι μόνον αυτά τα χωρία αλλά πολλά π.χ το της Ιλιάδος (Ψ, 864) και το της Οδύσσειας (α, 23). Φαίνεται λοιπόν πως οι φιλόλογοι στην αρχή εξήγησαν την λέξη «ἑκατόμβη» κατά λέξη, ως θυσία δηλαδή εκατό βοών. Βλέποντας όμως, ότι η θυσία αυτή αποτελείτο και από αρνιά και ερίφια και άλλα ζώα, είπαν πως η θυσία αυτή σημαίνει εν τέλει θυσία εκατό ζώων, ή εκατό θυμάτων.

Πώς να εξηγήσουμε με αυτήν την σημασίαν την λέξη όμως, όταν γίνεται από διάφορα άλλα χωρία κατανοητό, ότι δεν πρόκειται για θυσία ούτε για εκατόμβη; Στο χ της Οδύσσειας ένας από τους μνηστήρες, ο Ευρύμαχος για να καθησυχάσει τον Οδυσσέα συνάμα δε και για να τον κατευνάσει για την περιουσία που εκείνοι ως μνηστήρες της γυναίκας του σπαταλήσαν και φάγαν στανικώς προτείνει στους συντρόφους του να προσφέρουν στον επιστρέψαντα νόμιμο βασιλέα …

«τιμήν ἀμφίς ἂγοντες έεικοσάβοιον ἓκαστος χαλκόν τε χρυσόν τ΄ ἀποδώσομεν»

Στο Α της Ιλιάδας αναφέρεται ότι ο Αχιλλέας επώλησε στην Λήμνο τον υιό του Πριάμου Λυκάωνα αντί εκατόμβης. Γιατί να μην πιστεύσουμε εδώ λοιπόν ότι τον πούλησε όχι για εκατό βόδια, εκατό ζώα, αλλά για εκατό βόδια νομίσματα, τα οποία και ασφαλώς θα μπορούσε εύκολα να τα φέρει μαζί του συνεχίζοντας το ταξίδι του ενώ αν επρόκειτο για εκατό ζωντανά βόδια θα έπρεπε να ναυλώσει και μεταγωγικό πλοιάριο για να τα μεταφέρει καθώς και να εύρει ζωοοτροφές για να τα τρέφει; 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Από τη Βικιπαίδεια
[2] Πολιτικῶν α΄, 40