Σχολικός εκφοβισμός. Μπορούμε να τον αντιμετωπίσουμε, θέλουμε;

6 Μαρτίου:Πανελλήνια Ημέρα κατά της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού

Δρ Αριστονίκη Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου
Ψυχολόγος Σχολικής-Εξελικτικής κατεύθυνσης

Οι διαπληκτισμοί, οι διενέξεις, οι συγκρούσεις και οι υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί είναι από τα πιο συνηθισμένα προβλήματα στην παιδική και εφηβική ηλικία. Τα παιδιά παραμένουν στο σχολείο πολλές ώρες, εκεί στην αυλή του σχολείου συγχρωτίζονται και διαδρούν χωρίς να υπάρχει πάντοτε επιτήρηση. Ενώ λοιπόν αυτές οι επιθετικές ενέργειες είναι συνηθισμένες για κάποια παιδιά συχνά μπορεί να γίνονται επώδυνες και τραυματικές. Σε αυτές τις επιθετικές ενέργειες λαμβάνει χώρα το δίπολο φαινόμενο: οι θύτες και τα θύματα.

Υπάρχουν δύο μορφές ενδοσχολικής θυματοποίησης: τα σκωπτικά πειράγματα και οι εκφοβιστικοί παλικαρισμοί. Τα σκωπτικά πειράγματα είναι μορφές λεκτικής επιθετικότητας π.χ υποτιμητικά σχόλια που γίνονται με κακεντρέχεια, παρατσούκλια που φαίνεται να εκνευρίζουν το θύμα. Οι εκφοβιστικοί παλικαρισμοί είναι οι επαναλαμβανόμενες επιθετικές πράξεις προς κάποιο άτομο το οποίο δεν μπορεί εύκολα να υπερασπιστεί τον εαυτό του.

Για να χαρακτηριστεί μια ενδο-μαθητική διένεξη ως <σχολικός εκφοβισμός> θα πρέπει να συνυπάρχουν τα παρακάτω:

1. έκδηλη επιθυμία από τον θύτη να προκαλέσει στο θύμα σωματικό ή ψυχολογικό πόνο
2. η άσκηση βίας γίνεται κατ'επανάληψη με σταθερή συχνότητα
3. ενυπάρχει ασυμμετρία δυνάμεων
4. το θύμα έχει υποστεί έκδηλες αρνητικές επιπτώσεις

Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω εξάγεται το εξής συμπέρασμα: Αν δύο παιδιά παλεύουν και κτυπιούνται μεταξύ τους στην αυλή του σχολείου και είναι ισοδύναμα-υπάρχει συμμετρία δυνάμεων- αυτό είναι ενδο-σχολική βία αλλά όχι σχολικός εκφοβισμός.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του θύτη και του θύματος:

1. ο θύτης είναι συνήθως εύσωμος ενώ το θύμα σωματικά αδύναμο
2. ο θύτης είναι άτομο εξωστρεφές και κοινωνικά δραστήριο ενώ το θύμα είναι άτομο εσωστρεφές και μοναχικό
3. ο θύτης έχει μειωμένο αυτοέλεγχο, είναι επιρρεπής στις παραβάσεις κανόνων ενώ η ηθική του σκέψη είναι ανώριμη ενώ το θύμα έχει υπερβολικές αναστολές και είναι ενοχικό άτομο.
4. ο θύτης είναι άτομο αυθόρμητο, παρορμητικό, δείχνει να πιστεύει στον εαυτό του ενώ το θύμα είναι άτομο παθητικό και άτολμο.

Τα θύματα έχουν συχνά εμπειρίες ανασφαλούς δεσμού, κακομεταχείρισης και αρνητικών σχέσεων μέσα στην οικογένεια. Ορισμένα θύματα προέρχονται από υπερπροστατευτικές οικογένειες. Τα προσωπικά χαρακτηριστικά του θύτη περιλαμβάνουν ιδιοσυγκρασιακούς παράγοντες, εύκολη απόδοση εχθρικών κινήτρων και τον αμυντικό εγωκεντρισμό ενώ είναι επιδέξιοι στη χειραγώγηση. Οι θύτες είναι πιθανόν να προέρχονται από οικογένειες που τους λείπει η ζεστασιά, οι γονείς τους μπορεί είναι ασυνεπείς στην πειθαρχία και είναι βίαιοι και οι ίδιοι. Ωστόσο, θύτης και θύμα, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα, είναι εσωτερικά ανασφαλείς.

Τα αγόρια και τα κορίτσια κατανοουν με παρόμοιο τρόπο το τι είναι εκφοβισμός, αλλά τα δύο φύλα διαφοροποιούνται ως προς τις μορφές του εκφοβισμού που χρησιμοποιούν και βιώνουν ή δέχονται από τους άλλους. Τα αγόρια χρησιμοποιούν περισσότερο σωματικές μορφές ενώ τα κορίτσια χρησιμοποιούν περισσότερο έμμεσες μορφές εκφοβισμού, κοινωνικού αποκλεισμού και άλλες μορφές που σχετίζονται με σχέσεις.

Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός, από την άλλη πλευρά, αφορά τον εκφοβισμό μέσω της χρήσης ηλεκτρονικών συσκευών. Τα ποσοστά ηλεκτρονικού εκφοβισμού είναι πιο ψηλά εκτός σχολείου. Τα περισσότερα περιστατικά ηλεκτρονικού εκφοβισμού, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, είχαν διάρκεια περίπου μίας βδομάδας.Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μπορεί να φτάσει σε μεγάλα ακροατήρια και ακόμη οι θύτες διατηρούν πιο εύκολα την ανωνυμία τους σε σύγκριση με τους δράστες σωματικού ή λεκτικού εκφοβισμού.Τα παιδια σήμερα είναι η πρωτη γενιά που μεγαλώνει σε μια κοινωνία στην οποία ο τεχνολογικός αλφαβητισμός είναι ουσιώδης για την αποτελεσματική διαβίωση. Ένας από τους βασικούς λόγους οι οποιοι αναφέρονται από τους νέους για την επιλογή της κατοχής του κινητού τηλεφώνου ειναι ο συντονισμός της κοινωνικής τους ζωής. Η πιο σημαντική λειτουργία του κινητού συνδεεται με τη σχεσιακη του χρήση.

Τα αίτια του εκφοβισμού σε κοινωνικό επίπεδο είναι η κατάχρηση δύναμης και εξουσίας ενώ σε σχολικό επίπεδο σχετίζεται με το σχολικό κλίμα, την ποιότητα της σχέσης εκπαιδευτικών-μαθητών, την πολιτική του σχολείου και τις κυρώσεις κατά του σχολικού εκφοβισμού.

Η θυματοποίηση σχετίζεται υψηλά με την κατάθλιψη και την τάση για απομόνωση και σχετίζεται μέτρια με την αυτοεκτίμηση. Το να χεις λίγους φίλους ή φίλους που δεν μπορείς να εμπιστευτείς αποτελούν παράγοντες κινδύνου για θυματοποίηση. Η κακοποίηση και η παραμέληση στην οικογένεια συνδέεται με τον εκφοβισμό καθώς οδηγεί σε συναισθηματική απορρύθμιση η οποία μεταφέρεται στη συνέχεια στις σχέσεις των παιδιών με τους συνομηλικους τους.

Πώς μπορεί να προληφθεί το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού:

Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού μπορεί να προληφθεί. Στα παιδιά είναι καλό να δίνονται ευκαιρίες για να αποκτήσουν διαπροσωπικές δεξιότητες. Ακόμη να βοηθηθούν τα παιδιά στην εξάσκηση διαπροσωπικών τεχνικών ούτως ώστε να μπορούν να επιλύουν τις διενέξεις τους, να μπορούν να διαβουλεύονται. Το σχολικό κλίμα να είναι ευχάριστο, ήρεμο και ελκυστικό για τα παιδιά. Να υπάρχουν κανόνες καλής διαπροσωπικής επικοινωνίας οι οποίοι να γνωστοποιούνται σε όλους τους μαθητές και εκπαιδευτικούς και να τηρούνται από όλους. Άρα χρειάζεται το ύφος του σχολικού περιβάλλοντος να είναι θετικό. Σε αυτή την προσπάθεια, για την καλλιέργεια θετικού σχολικού κλίματος, βοηθά καταλυτικά το αν οι εκπαιδευτικοί είναι σε θέση να συνεκτιμούν τα συναισθήματα των μαθητών τους και να μην είναι αποκλειστικά προσηλωμένοι στο εκπαιδευτικό τους έργο. Επίσης σε αυτή την κατεύθυνση θα βοηθήσει αν ενθαρρύνονται οι μαθητές στο να οργανώνουν εκδηλώσεις που απαιτείται η συνεργασία μεταξύ τους, να διδάσκονται τη μέθοδο της διαμεσολάβησης συνομηλίκων, να επιβραβεύονται οι θετικές συμπεριφορές των μαθητών, να χρησιμοποιούνται ήπιες τιμωρίες-συνέπειες- όταν οι μαθητές παραβαίνουν τους σχολικούς κανόνες με αποκλειστικό σκοπό την αναμόρφωση. Οι πολύ αυστηρές τιμωρίες εκτρέφουν εχθρότητα και εξοστρακίζουν τον μαθητή όχι την πράξη του. Ακόμη συνεχής και υποχρεωτική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και των γονέων και υποχρεωτική τακτική επικοινωνία του σχολείου με την οικογένεια. Η τακτική επικοινωνία μεταξύ σχολείου και οικογένειας διευκολύνεται μέσω των νέων τεχνολογιών. Επίσης, ο θεσμός του σχολικού ψυχολόγου στα σχολεία θα λειτουργήσει θετικά, αν επιτέλους θεσπιστεί- στην πρόληψη φαινομένων ενδο-σχολικής βίας αλλά και στην άμεση αντιμετώπιση τους. Για τις περιπτώσεις μαθητών θυτών ή και θυμάτων που οι γονείς αδυνατούν ή αρνούνται να συνεργαστούν με το σχολείο ίσως να βοηθούσε αν ήταν υποχρεωτική η συνεργασία με εκπαιδευτικό-σχολικό ψυχολόγο. Τέλος, πολύ σημαντική είναι και η παρακίνηση για θετική συμπεριφορά. Σε αυτή την κατεύθυνση θα βοηθούσε αν υπήρχε πρόνοια βράβευσης των σχολείων που κατάφεραν να πατάξουν τον σχολικό εκφοβισμό ή που κατάφεραν να μην έχουν ούτε ένα θύμα σχολικού εκφοβισμού.