"Καισαρίων" του Κ. Π. Καβάφη. Ανάλυση και Σχόλια

της Ιωάννας Π. Αρβανιτίδου

Κ. Π. Καβάφης

ΚΑΙΣΑΡΙΩΝ

Ο τίτλος του ποιήματος δηλώνει το θέμα, το οποίο είναι ο γιος του Ιουλίου Καίσαρα και της Κλεοπάτρας, Καισαρίων, ο οποίος γεννήθηκε το 47 π.Χ. και σε ηλικία 3 ετών ανακηρύχθηκε βασιλιάς από την Κλεοπάτρα και αναγνωρίστηκε από το αιγυπτιακό ιερατείο και από τη Ρωμαϊκή Τριανδρία. Ο Καισαρίων θανατώθηκε σε ηλικία 17 ετών, το 30 π.Χ., μετά την ήττα του Αντωνίου, από τον Καίσαρα Οκτάβιο, γιατί θεωρήθηκε απειλή η ύπαρξη πολλών καισάρων.

Στους τέσσερις πρώτους στίχους του της ενότητας, με άκρως πεζολογικό τόνο και αφηγηματικό ύφος, ο ποιητής μας πληροφορεί για την αφορμή της ποιητικής του έμπνευσης, τον λόγο που τον ώθησε να διαβάσει τις επιγραφές των Πτολεμαίων.

Στους επόμενους στίχους, όλοι οι άνδρες και οι γυναίκες εμφανίζονται τέλειοι, ωστόσο, πίσω από τα υπερβολικά και στερεότυπα επίθετα "λαμπροί", "ένδοξοι", "κραταιοί", "αγαθοεργοί" και "σοφοτάτη", που αποδίδονται στους Πτολεμαίους, υπονοείται μια παρακμή, όπου κυριαρχεί η ψυχρή, εθιμοτυπική αυλοκολακεία.

Ο Πτολεμαίος ήταν στρατηγός του Μεγάλου Αλεξάνδρου και κυβερνήτης της Αιγύπτου μετά τον θάνατο του Μακεδόνα στρατηλάτη. Η δυναστεία των Πτολεμαίων ξεκίνησε το 305 π.Χ., όταν ο Πτολεμαίος αυτοανακηρύχθηκε βασιλέας, και κυβέρνησε την Αίγυπτο μέχρι την ρωμαϊκή κατάκτηση,το 30 π.Χ.

Η Βερενίκη και η Κλεοπάτρα είναι οι πιο γνωστές γυναίκες της γενιάς των Πτολεμαίων. Ωστόσο, οι όροι χρησιμοποιούνται στον πληθυντικό γενικεύοντας την αναφορά σε όλες τις γυναίκες της δυναστείας. Η Βερενίκη ήταν κόρη του διοικητή της Κυρήνης, Μάγα, και εγγονή του βασιλιά της Συρίας, Αντιόχου του Α΄. Παντρεύτηκε στην Αίγυπτο, τον Πτολεμαίο Γ', τον επονομαζόμενο Ευεργέτη. Η Κλεοπάτρα Ζ΄ η Φιλοπάτωρ, ήταν περίφημη για την ομορφιά της και το πνεύμα της, καθώς ήταν απίστευτα μορφωμένη, πολύγλωσση και πνευματώδης. Γεννήθηκε το 69 π.Χ. και ανέβηκε στο θρόνο της Αιγύπτου σε ηλικία 17 ετών, μετά το θάνατο του πατέρα της Πτολεμαίου ΙΑ'. Ο Καισαρίων ήταν ο τελευταίος της γιος, στον οποίο έδωσε το όνομα του πατέρα του, αλλά οι Αλεξανδρινοί τον αποκαλούσαν Καισαρίωνα.

Η πρώτη ενότητα του ποιήματος είναι το άνοιγμα που χώρου και του χρόνου, που εισάγει τον αναγνώστη στην πνευματική και ηθική ατμόσφαιρα της εποχής.

Η στροφή λειτουργεί συνδετικά ανάμεσα στις δύο μεγάλες ενότητες. Ο ποιητής εμφανίζεται ικανοποιημένος που κατόρθωσε να εξακριβώσει την εποχή των επιγραφών και μας γνωστοποιεί ότι θα άφηνε το βιβλίο αν δεν του τραβούσε την προσοχή το όνομα του Καισαρίωνα. Χαρακτηρίζει την μνεία του Καισαρίωνα ¨μικρή¨ και ¨ασήμαντη¨, προκειμένου να γίνει αντιληπτή η θέση του στην ιστορία, σε σύγκριση με την ρητορική έξαρση για τους άλλους Πτολεμαίους.

Σε αυτούς του στίχους τονίζεται η ανυπαρξία του προσώπου από άποψη ιστορικής αξίας, για να ακολουθήσει το δεύτερο μέρος με μια νέα αντίθεση, που εξαίρει αυτό το ¨αποτυχημένο¨ πρόσωπο και το υψώνει σε ποθητό και θαυμαστό όραμα.

Το ύφος του ποιητή αλλάζει και γράφει σε δεύτερο πρόσωπο ενικού, προκειμένου να επιτύχει αμεσότητα λόγου, παραστατικότητα και ζωντανό ύφος. Το δεύτερο ενικό πρόσωπο δείχνει την συναισθηματική έξαρση, την έκσταση του ποιητή και προσδίδει θεατρικότητα, καθώς στο σκηνικό κινούνται δύο πρόσωπα, έστω κι αν το ένα είναι βουβό, δημιούργημα της φαντασίας.

Η απροσδιόριστη μορφή του Καισαρίωνα γοήτευσε τον ποιητή, γιατί δεν υπάρχουν πολλά ιστορικά στοιχεία για το παρουσιαστικό του και τον χαρακτήρα του. Έτσι, ο ποιητής διατηρεί την ελευθερία να πλάσει το πορτραίτο του Καισαρίωνα κατά βούληση. Οι λέξεις δείχνουν την ζωντάνια και τη ζωηρότητα που ο ίδιος έδωσε με την φαντασία του και την τέχνη του στο δημιούργημα του.

Το Πορτραίτο, που δημιούργησε ο ποιητής, απεικονίζει έναν δυνατό άνθρωπο και μια ακέραιη προσωπικότητα, η οποία δεν κλονίζεται παρόλο τον πόνο και τη λύπη του. Ο ποιητής είναι φειδωλός σχετικά με τις πληροφορίες που μοιράζεται αναφορικά με την μορφή του Καισαρίωνα. Ουσιαστικά, δεν θέλει να στερήσει την χαρά και να δεσμεύσει την φαντασία των αναγνωστών.

Ο ποιητής εμπιστεύεται τον Καισαρίωνα και του αποκαλύπτει τα μυστικά της Τέχνης του. Η ποίηση δρα επανορθωτικά, αποκαθιστώντας την αδικία της ιστορίας εις βάρος του μικρού βασιλιά. Ο ποιητής γοητεύτηκε από την ιστορία του μικρότερου γιου της Κλεοπάτρας, ο οποίος έγινε βασιλέα σε πολύ μικρή ηλικία, ωστόσο, αυτός ο τίτλος όχι μόνο δεν είχε αντίκρισμα, αλλά τον οδήγησε στο θάνατο στα 17 του χρόνια. Μέσω του ποιήματος, ένα ιστορικό πρόσωπο διασώζεται από την αφάνεια και προβάλλεται ως ολοκληρωμένος χαρακτήρας στην ποιητική αιωνιότητα.

Η πληρότητα του δημιουργήματος τονίζει την δύναμη της ποίησης, η οποία προβάλει σαν αισθητή πραγματικότητα την μορφή του Καισαρίωνα. Ο καλλιτέχνης έρχεται αντιμέτωπος με το τέλειο ποιητικό του δημιούργημα. Το σβήσιμο της λάμπας δημιουργεί μια αισθησιακή ατμόσφαιρα που βοηθά την εμφάνιση της οπτασίας.

Η οπτασία μπροστά του είναι χλωμή και κουρασμένη, έτσι όπως θα ήταν ο μικρός βασιλιάς στην κατακτημένη Αλεξάνδρεια, λίγο πριν τον σκοτώσουν. Ωστόσο, ο ποιητής τον ονειρεύεται ιδεώδη, γιατί ενώ γνωρίζει ότι θα πεθάνει δεν έχει επέλθει πλήρως η ψυχική κατάπτωση, καθώς ελπίζει ακόμη ότι θα λυπηθούν το νεαρό της ηλικίας του και θα του χαρίσουν τη ζωή, αυτοί που φοβούνται την ύπαρξη περισσοτέρων του ενός ηγεμόνων.

Το ποίημα  "Καισαρίων" γράφτηκε το 1914 και δημοσιεύτηκε το 1918. Το συγκεκριμένο έργο θεωρείται ποίημα-κλειδί για την τεχνική έμπνευσης του Καβάφη και δείχνει την δύναμη της ποίησης. Είναι ένα δείγμα της προτίμησης του ποιητή στα περιφερειακά ιστορικά πρόσωπα, τα οποία μπορεί να πλάσει με μεγαλύτερη ελευθερία. Μια "ασήμαντη" στιγμή της πραγματικότητας, μπορεί να την αναγάγει σε υψηλή έμπνευση. Το ποίημα επαληθεύει τη θέση ότι η ποίηση για τον Καβάφη είναι το αντίδοτο κατά της φθοράς.

Στο πρώτο μέρος, παρά την ύπαρξη ομοιοκαταληξίας, είναι αφηγηματικό. Το δεύτερο μέρος, που αναπτύσσεται μετά την μεταβατική στροφή, είναι ποιητικό, παραστατικό, ζωντανό και λυρικό. Το ύφος του ποιήματος διακρίνεται από σαφήνεια, λιτότητα, διαύγεια και υποβλητικότητα. Άν και ο Καβάφης είναι μοντέρνος ποιητής και δεν έχει παραδοσιακές φόρμουλες, η ποίηση του διαθέτει αρμονία και ρυθμό.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Μ. Πιερής, Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, Αθήνα 1993.
Μ. Πιερής, Φως - Σκοτάδι, Αθήνα 1993.
Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Μαρία Στασινοπούλου, Ο βίος και το έργο του Κ.Π. Καβάφη, Αθήνα 2001.
ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΙΒΛΙΟΥ