Είμαστε μάζα ή κοινό;

«Όρθιοι και μόνοι μες στη φοβερή ερημιά του πλήθους».

Μανώλης Αναγνωστάκης

(Ναυρίδης, 2005)

Δρ Αριστονίκη Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου

Το ερώτημα μάζα ή κοινό έχει απασχολήσει πάρα πολλές φορές τους αναλυτές των τηλεοπτικών προτιμήσεων του κοινού, τους διαφημιστές, τους κοινωνιολόγους, τους ψυχολόγους και άλλους επιστήμονες. Το κοινωνικό status, η ψυχολογία της στιγμής, το οικονομικό υπόβαθρο και το μορφωτικό επίπεδο των τηλεθεατών παίζει ένα μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της τηλεοπτικής πραγματικότητας. Το ποσοστό του λαού που παρακολουθεί συγκεκριμένου είδους προγράμματα και γιατί –υπό ποιες συνθήκες- καθώς και το πώς χαρακτηρίζεται η συγκεκριμένη ομάδα των τηλεθεατών «μάζα ή κοινό» σκιαγραφεί μια πραγματικότητα.

Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός. Ο χαρακτηρισμός «μάζα» δεν συνάδει με τη μοναδικότητα του ανθρώπου. Ένα από τα γνωρίσματα της εποχής μας είναι ότι η ζωή του ανθρώπου κινείται με πολύ μεγάλη ταχύτητα από άλλοτε. Το γεγονός αυτό μείωσε πολύ τη σταθερότητα των κοινωνικών και ψυχικών καταστάσεων της ανθρώπινης ζωής. Ακόμη και τη ζωή των αγροτικών πληθυσμών, η οποία άλλοτε παρά τις μεταβολές και τις ανατροπές της αστικής ζωής, δεν έχανε τη σταθερότητα των ψυχικών και κοινωνικών μορφών της, σήμερα κινείται και αυτή με την ίδια σχεδόν ταχύτητα.

Οι αλλαγές των κοινωνικών καταστάσεων άλλοτε έθιγαν ορισμένα μόνο στρώματα της κοινωνίας, ενώ σήμερα εκτείνονται στο σύνολο της. Ότι ονομάζουμε «αντικειμενικό», κοινωνικό πνεύμα, το οποίο είναι ενσωματωμένο μέσα σε θεσμούς, ήθη, έθιμα και γενικά στην παράδοση, παλιότερα ήταν καθολικός κανόνας που δέσμευε τους ανθρώπους. Μεταβολές υπήρχαν και τότε αλλά δεν κλόνιζαν το αντικειμενικό, κοινωνικό πνεύμα. Αντίθετα, σήμερα, όλος ο κόσμος, όλοι οι άνθρωποι μετακινούνται από τις παλαιές δόκιμες μορφές της ζωής προς τρόπους ζωής ρευστούς και διαρκώς κινητούς.

Σήμερα συντελείται μια ψυχική και πνευματική μετανάστευση, η οποία απειλεί να ξεριζώσει όλα τα καθιερωμένα. Το γεγονός αυτό δημιουργεί ότι ονομάζουμε «μάζα», δηλαδή μεγάλα πλήθη ανθρώπων αποχωρισμένα από την παράδοση και από το δόκιμο πνεύμα του λαού, πλήθη δίχως εσωτερικότητα και πνευματικότητα, τα οποία είναι έκθετα σε κάθε επίδραση ή και ψυχική και πνευματική αποπλάνηση. Η μάζα είναι το αντίθετο του λαού. Ο λαός είναι συντεταγμένος, έχει τρόπους ζωής και ορισμένους τρόπους σκέψης και πνευματική ατμόσφαιρα.

Αντίθετα, η μάζα είναι ασύντακτη, αδιαφοροποίητη και δίχως αυτοσυνείδηση. Η μάζα είναι δημιούργημα και θύμα της προπαγάνδας. Το κάθε άτομο είναι σήμερα ταυτόχρονα και λαός και μάζα. Ως λαός το άτομο γυρίζει προς το παρελθόν, προς τα αντικειμενικά φανερώματα της παράδοσης προς την εσωτερικότητα, την πνευματικότητα. Ως μάζα, το άτομο τείνει προς την ομοιομορφία, προς το συρμό, προς την εφημερότητα της τηλεόρασης. Ως λαός το άτομο γίνεται πρόσωπο, ως μάζα αποχρωματίζεται και χάνει την ατομικότητα του (Παπαστάμος, 2006).

Μεταξύ όμως λαού και μάζας υπάρχει ακόμη και μια τρίτη κατηγορία ανθρώπων, υπάρχει το κοινό. Το κοινό έχει ενδιαφέροντα. Το κοινό είναι ο άνθρωπος, ο οποίος καταναλώνει καινούρια πράγματα, διανοητική τροφή και ζητά κάτι νέο. Το κοινό σήμερα αυξάνεται λόγο της διάδοσης των γραμμάτων. Από την άλλη πλευρά όμως το μεταφυσικό βάθος της ζωής του κοινού έχει πάρα πολύ μειωθεί (Θεοδωρακόπουλος, 1952).

Η δημιουργία ενός νέου είδους ανθρώπου –άνθρωπος μάζα- ο οποίος, χαμένος μέσα στις μεγαλουπόλεις, έρχεται αντιμέτωπος με μια επιβεβλημένη συλλογικότητα σε όλους τους τομείς της ζωής του, είναι γεγονός. Η τυποποίηση των σκέψεων, των συναισθημάτων και των πράξεων είναι η ολοένα και εντονότερη μαζικοποίηση του ατόμου, η διεύρυνση της ανωνυμίας του, η διάχυση του στο πλήθος, η ολοκληρωτική εξάρτηση από τον τύπο.

Αυτός ο άνθρωπος μάζα, αυτή η ανθρωπομάζα αποτελεί, την πρώτη ύλη από την οποία φτιάχνονται οι μάζες και τα πλήθη που χαρακτηρίζονται από μια πρωτόγνωρη και απροσδόκητη παντοδυναμία, ικανή να αμαυρώσει συνειδήσεις, να ρίξει κυβερνήσεις και να υλοποιήσει τις πιο ακραίες επικίνδυνες και παράλογες αποφάσεις (Παπαστάμου, 2006).

Για να μην καταντήσει άνθρωπος πραμάτεια, όπως είπε ο Σεφέρης θα πρέπει να αφήνεται να πετάξει ψηλά!