Ποια Σχολή Ἀπηχεί τας Ἀπόψεις τοῦ Σωκράτους;

τοῦ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-Πτυχιούχου Κλασσικῆς Φιλολογίας
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-Μεταπτυχιακοῦ(Med) Ἐφηρμοσμένης Παιδαγωγικῆς
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-Ὑποψηφίου Διδάκτορος(Dphil) Κλασσικῆς Φιλολογίας
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Μετά την καταδίκη και τον θάνατον του Σωκράτους, ο Πλάτων αηδιασμένος και αγανακτισμένος, όπως και άλλοι μαθηταί του μεγάλου διδασκάλου, απεσύρθησαν πικραμένοι όλοι στα Μέγαρα. Εκεί κυρίως έμειναν στο σπίτι του συμμαθητού των του Ευκλείδου, του ιδρυτού της Μεγαρικής σχολής(1). Λένε ότι η διαμονή εκεί του Πλάτωνος υπήρξεν πολλαπλά καρποφόρος, αφ’ ού ο Μεγαρισμός επέδρασεν εξαιρετικά στον σχηματισμό και την θεμελίωσιν της πλατωνικής θεωρίας των Ιδεών.

Η υπόθεσις έχει ούτως. Ο «Φαίδων»(2), αριστούργημα του δαιμονίου της αρχαιότητος φιλοσόφου Πλάτωνος, παριστά τον νεαρόν του Σωκράτους μαθητήν Φαίδωνα, ο οποίος παρευρέθη εν τη φυλακή κατά την τελευταίαν της ζωής του διδασκάλου του ημέραν υπό το κράτος ακόμη βαθείας συγκινήσεως αφηγούμενον εις τον εκ Φλιούντος μη παραγενόμενον κατά την ημέραν εκείνην έτερον μαθητήν του Σωκράτους Εχεκράτην(3) παν ό,τι εγένετο και ελέχθη κατά την αλησμόνητον εκείνην ημέραν παρ' αυτού και των παρευρεθέντων πιστών αυτώ μαθητών, τα κατά τας τελευταίας αυτού στιγμάς και την ατάραχον και γαλήνιον του βίου του τελευτήν.

Τίνες όμως ήσαν οι μαθηταί του Σωκράτους που κατά τας τελευταίας ώρας της ζωής του ήσαν πλησίον του; Ο ίδιος ο Φαίδων τους απαριθμεί. Ας δούμε τον σχετικόν διάλογον:

Εχεκράτης.
Και ποίοι, Φαίδων, έτυχε να παρευρίσκωνται εκεί;

Φαίδων.

Από τους εντοπίους παρευρίσκετο και αυτός δα ο Απολλόδωρος, και ο Κριτόβουλος και ο πατήρ του ο Κρίτων· και προσέτι ο Ερμογένης, και ο Επιγένης, και ο Αισχίνης, και ο Αντισθένης· ήτο δε και ο Κτήσιππος ο Παιανιεύς, και ο Μενέξενος, και μερικοί άλλοι εντόπιοι· ο δε Πλάτων, νομίζω, ήτο ασθενής.

Εχεκράτης.

Παρευρίσκοντο δε και τίποτε ξένοι;

Φαίδων.

Ναι· και ο Σιμμίας, ο Θηβαίος, και ο Κέβης, και ο Φαιδώνδας· και από τα Μέγαρα ο Ευκλείδης και ο Τερψίων.

Εχεκράτης.

Αλλά τι; Ο Αρίστιππος και ο Κλεόμβροτος δεν παρευρέθησαν;

Φαίδων.

Όχι βέβαια· διότι έλεγαν ότι ευρίσκοντο εις την Αίγιναν.

Εχεκράτης.

Παρευρίσκετο και κανείς άλλος;

Φαίδων.

Νομίζω ότι αυτοί περίπου, τους οποίους ανέφερα, παρευρέθησαν.

Πολύ χρήσιμη η πληροφορία των παρόντων εις αυτήν την τελευταία διδασκαλία του αρχαίου σοφού. Και ξέρετε διατί; Διότι εκ των παρευρεθέντων κατά τας τελευταίας του Σωκράτους στιγμάς πολλοί εγένοντο ιδρυταί Φιλοσοφικών σχολών. Μας ενδιαφέρουν κυρίως τα εξής ονόματα. Πρώτον αυτό του Αντισθένη, δέυτερον αυτό του Ευκλείδου, στο σπίτι του οποίου μαζεύτηκαν μετά θάνατον οι μαθηταί του Σωκράτους ως προείπα και τέλος αυτό του Αριστίππου(4). Διατί; Διότι ο μεν Αντισθένης εγένετο ιδρυτής της σχολής των Κυνικών(5). Ο δε Ευκλείδης μετά τον θάνατον του Σωκράτους την εριστικήν καλουμένην φιλοσοφικήν σχολήν του Ξενοφάνους μετωνόμασε Μεγαρικήν. Είχε μάλιστα τόσον δε πόθον λένε ν' ακροάται, της διδασκαλίας του Σωκράτους, ώστε καταδικαζομένου εις θάνατον παντός Μεγαρέως τολμώντος να έλθη εις Αθήνας διά νόμου, αυτός ήρχετο ενδυμένος γυναικεία, ίνα μη τον αναγνωρίζουν. Ο Αρίστιππος τέλος εγένετο αρχηγός της Κυρηναϊκής φιλοσοφικής Σχολής. Είναι μάλιστα ο πρώτος εκ των Σωκρατικών, όστις απήτει δίδακτρα παρά των ακροατών της διδασκαλίας αυτού, κατηγορήθη δ' ως φιλήδονος και χαμερπής κόλαξ εν τη αυλή του τυράννου της Σικελίας Διονυσίου. Ο Πλάτων ομιλεί στον διάλογον του τον «Φαίδωνα» δηκτικώς περί αυτού και του εξ Αμβρακίας Κλεομβρότου, διότι ενώ διέμενον πλησίον των Αθηνών, δεν έσπευσαν κατά την τελευταίαν και κρίσιμον στιγμήν, ως είχον καθήκον, προς τον διδάσκαλον αυτών. Λέγουσι μάλιστα, ότι ο Κλεόμβροτος αναγνούς τον Φαίδωνα ερρίφθη αφ' υψηλού εις την θάλασσαν και επνίγη(6).

Και είναι τόσον σημαντικόν τούτο θα μου πείτε; Αν σκεφτή κανείς, ότι οι τρείς προαναφερθέντες, τους ξαναλέγω, Αντισθένης, Ευκλείδης και Αρίστιππος ήσαν οι αρχηγέται φιλοσοφικών θεωριών που θα εδραιωθούν στην σκέψιν των ανθρώπων και την φιλοσοφίαν για αιώνες, θα καταλάβη πόσον σημαντικόν είναι. Αυτοί οι τρείς γράφει ο Ζαίρεν Κίρκεγκωρ κατέβαλον «θορυβώδεις προσπάθειες… επιμένοντας να έλξουν την πρωταρχή των από την κρυμμένη και μυστηριώδη πηγή που λέγεται Σωκράτης». Η σκέψις από τους κυνικούς του Αντισθένους μετέβη στον στωικισμόν. Αντιθέτως η σκέψις της Μεγαρικής σχολής και της Κυρηναϊκής μετέβη στον Επικουρισμό και Σκεπτικισμό αντίστοιχα.

Για μένα υπάρχει και άλλος ένας λόγος σοβαρότερος να γνωρίζη κανείς ποιοι ήσαν πλησίον του Σωκράτους στην τελευταία μεγάλη αυτή διδασκαλία του. Είδαμε τον Πλάτωνα να απουσιάζη. Όσο και να ρωτούσε μετά να μάθη την τελευταία αυτήν διδαχήν του Σωκράτους σίγουρα την έμαθε από τρίτο ή δεύτερο χέρι. Πηγή του προφανώς ο Εχεκράτης, όπως αυτός την άκουσε από τον Φαίδωνα, ή όπως θα του τα διηγήθηκε ο Ευκλείδης στο σπίτι του μετά στα Μέγαρα. Ο Ευκλείδης όμως ο Μεγαρεύς για παράδειγμα, καίτοι πιστός του Σωκράτους θαυμαστής – και είδαμε μέχρι που έφθασε για να ακούη την διδασκαλία του – είχεν λάβη γνώσιν πριν οικειωθή προς αυτόν των δογμάτων της Ελεατικής Φιλοσοφίας(7).

Τι επίπτωσιν είχεν τούτο; Κρίνουν την φιλοσοφία του Ευκλείδου ως μίαν σύνθεσιν της ελεατικής και σωκρατικής αρχής, ως μία μεταποίησιν επί του σωκρατικώτερον της ελεατικής διδασκαλίας. Δηλαδή λογικόν είναι οι μαθηταί του Σωκράτους να κατενόουν διαφορετικώς ο καθείς τας διδαχάς του δασκάλου των. Και είδαμε ότι ο Πλάτων επηρεάστηκε από τον Ευκλείδη κατά την παραμονή του εις το σπίτι του. Πόσον λοιπόν πιστώς μετέφερεν την τελευταίαν διδαχήν του Σωκράτους ο Ευκλείδης στον Πλάτωνα; Και γιατί ο Πλάτων δεν διηγείται την τελευταίαν αυτήν διδαχήν του Σωκράτους με τα λόγια του Ευκλείδου, στο σπίτι του οποίου ζών υστέρως ασφαλώς θα τον έβαλε να του την διηγηθή, αλλά εμάς μας άφησε την διήγησιν του Φαίδωνος; Ήτο και ο Φαίδων στο σπίτι του Ευκλείδη στα Μέγαρα; Πιθανόν. Αλλά στον κρίσιμον αυτόν διάλογον ο Ευκλείδης δεν μιλάει καν. Ίσως λοιπόν ο ίδιος ο Πλάτων είχεν περισσοτέραν εμπιστοσύνην στον Φαίδωνα κι όχι στον προκατειλημμένο από τους Ελεάτας Ευκλείδην.

Και βλέπομεν, για να επανέλθωμεν στο θέμα μας ότι και ο τρίτος μεγάλος και μετέπειτα αρχηγέτης της φιλοσοφικής σκέψης, της σκέψης που αντλεί απευθείας στοιχεία από την διδασκαλία του Σωκράτους, ο Αρίστιππος, έλειπε. Ο φίλος του επίσης ηδονιστής Κλεόμβροτος είδαμε ότι αυτεκτόνησε επειδή ο Πλάτων τον ψέγη στον διάλογο του ως απόντα. Ασφαλώς για να θιχθή εκείνος τοσούτως, είχεν αλήθειαν τινά ο ψόγος του Πλάτωνος. Ίσως αυτοί οι δύο ηδονιστές -κυρίως ο πρώτος, διότι ο δεύτερος με την αυτοκτονία του εκ των υστέρων απέδειξεν αληθήν μετανοίαν - εσκεμμένα να έλειπαν, επειδή η τελευταία αυτή διδαχή του Σωκράτους δεν φαίνεται πως ενέπιπτε εις τας φιλοσοφικάς προτιμήσεις των. Και αυτό θα το είχον καταλάβει ασφαλώς αρκετόν χρόνον πιο πρίν.

Άρα ο Ευκλείδης και οι μετέπειτα Σκεπτικιστές, μάλλον νοθευμένην σωκρατικήν φιλοσοφικήν αντίληψιν περί του κόσμου παρουσιάζουν, ως μη εμπιστευμένη και από αυτόν τον Πλάτωνα. Ο Αρίστιππος και οι επικούρειοι αργότερα, ήδη ακόμα του Σωκράτους ζώντος θεωρούνταν παραδεδομένοι εις την ηδονήν και άρα αιρεσιάρχες της σωκρατικής φιλοσοφίας. Τι απομένει ρωτώ; Ο Αντισθένης φίλοι μου και οι κυνικοί, ως οι πλησιέστεροι και γνησιότεροι εκπρόσωποι του Σωκρατικού ιδεώδους. Η Στόα ως συνέχεια των είναι ότι καλύτερο και αληθινότερο απομεινάρι της διδασκαλίας του Σωκράτους




ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:


(1) Η Μεγαρική Φιλοσοφική Σχολή, η οποία άνθισε τον 4ο αιώνα π.Χ., ιδρύθηκε από τον Ευκλείδη, μαθητή του Σωκράτη από τα Μέγαρα. Ο Ευκλείδης, αποτολμά, με βάση τον Παρμενίδη, μία μονιστική διατύπωση περί «Αγαθού», το οποίο, σύμφωνα με εκείνον, «είναι ένα μόνον πράγμα που του δίνουμε πολλά ονόματα». Επιπροσθέτως, αρνείται την ύπαρξη αυτού που είναι αντίθετο προς το «Αγαθόν». Ορισμένοι από τους διαδόχους του Ευκλείδη ανέπτυξαν τη Λογική σε τέτοιο βαθμό, ώστε να προκύψει μια νέα σχολή, γνωστή ως «Διαλεκτική Σχολή». (ΠΗΓΗ)


(2) Ο Φαίδων είναι άλλο ένα έργο του Πλάτωνα που εντάσσεται στην τετραλογία (Ευθύφρων, Κρίτων, Απολογία, Φαίδων) των διαλόγων που αναφέρονται στη δίκη και εκτέλεση του Σωκράτη

(3) Ο Εχεκράτης ο Φλιούντιος ήταν Πυθαγόρειος φιλόσοφος. Μαθητής του Αρχύτου και του Ευρύτου. Τον αναφέρει ο Πλάτων που είχε ακούσει ομιλία του στην Ιταλία. Ανήκει στους τελευταίους Πυθαγορείους.Τον αναφέρουν οι: Διόδωρος, Διογένης, Ιάμβλιχος, Κικέρων. Το έργο του περΙλαμβάνει διάφορα συγγράμματα σχετικά με τα μαθηματικά και την αστρονομία. Σώζονται αποσμάσματα.

(4) Ο Αρίστιππος ο πρεσβύτερος ήταν φιλόσοφος, μαθητής του Σωκράτη και ιδρυτής της Κυρηναϊκής Σχολής ή Ηδονιστικής Σχολής (435 – 355 π.Χ.) Κατά τον Αρίστιππο: “η ηδονή δι’ αυτήν αιρετή και αγαθόν”. Ο άνθρωπος, πίστευε, πρέπει να απολαμβάνει την ηδονή, χωρίς να κυριαρχείται από αυτήν. Έλεγε: “έχω και ουκ έχομαι”. Η ηδονή προηγείται από τους ηθικούς κανόνες, οι οποίοι πρέπει να παραμερίζουν όταν την εμποδίζουν. 

(5) Οι Κυνικοί ήταν μία από τις μακροβιότερες Φιλοσοφικές Σχολές στην αρχαιότητα η οποία ιδρύθηκε από τον Αντισθένη (445 - 360 ή 444 - 368) στο Κυνόσαργες των Αθηνών, το μόνο γυμνάσιο της πόλεως που δεχόταν μη Αθηναίους πολίτες και ταυτοχρόνως αποτελούσε Ιερό άλσος του Ηρακλέους (από το οποίο άλσος και μετονομάστηκαν άλλωστε τα μέλη σε «Κυνικούς» από «Αντισθενικοί» που λέγονταν αρχικώς). (ΠΗΓΗ)

(6) Ο Κλεόμβροτος από την Αμβρακία λένε ότι αυτοκτόνησε πηδώντας από τα τείχη της πόλης για να βρεθεί πιο κοντά στους θεούς και στους ενάρετους ανθρώπους. Είχε μόλις διαβάσει ένα σύγγραμμα του Πλάτωνα το οποίο μιλούσε για την αθανασία της ψυχής. Τα τελευταία του λόγια ήταν: «Ήλιε, χαίρε». Η αρχαία πηγή αναφέρει το εξής: "Κλεόμβροτος Ἀμβρακιώτης τὸ γένος (πόλις δὲ αὕτη τῆς παλαιᾶς Ἠπείρου) ἐντυχὼν οὗτος τῷ Φαίδωνι, τῷ περὶ ψυχῆς διαλόγῳ Πλάτωνος, καὶ μαθὼν ὡς ἄμεινόν ἐστι τῇ ψυχῇ ὁ χωρισμὸς τοῦ σώματος, ἔρριψεν ἑαυτὸν ἀπὸ τοῦ τείχους καὶ τέθνηκεν, ἵνα δῆθεν ἡ ψυχὴ αὐτοῦ ἐξελθοῦσα τοῦ σώματος χωρισθῇ". Ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος έγραψε δια αυτόν κι ένα επίγραμμα (Παλατινή Ανθολογία, VΙΙ 471) ατο οποίο καταγράφονται και τα ανωτέρω τελευταία λόγια του: "Εἴπας· «῞Ηλιε χαῖρε» Κλεόμβροτος ὡμβρακιώτης ἥλατ᾽ ἀφ᾽ ὑψηλοῦ τείχεος εἰς Ἀΐδην, ἄξιον οὐδὲν ἰδὼν θανάτου κακόν, ἀλλὰ Πλάτωνος ἓν τὸ περὶ ψυχῆς γράμμ᾽ ἀναλεξάμενος." (= Λέγοντας· «Ήλιε Γειά Χαρά!» ο Κλεόμβροτος απ' την Αμβρακία πήδησε από τείχος υψηλό στου Άδη την κατοικία όχι επειδή είδε θανάτου κακό αλλά του Πλάτωνα ένα το περί ψυχής σαν διάβασε γραφτό.)

(7) Η Ελεατική Φιλοσοφία, πήρε την ονομασία της από την καταγωγή των ιδρυτών της, Παρμενίδη, Ζήνωνα (490-430 π.Χ.) και του Μέλισσου του Σάμιου, που ακολουθούσαν πιστά τα διδάγματα του Ξενοφάνη. Οι Ελεάτες φιλόσοφοι πίστευαν ότι το παν, αποτελείται από ένα όν και πως αυτό μόνο με το νου το αντιλαμβανόμαστε και το γνωρίζουμε και όχι με την αίσθηση. Ότι κάθε κίνηση και κάθε αλλοίωση είναι φαινομενική και ότι το όν είναι ένα και αμετάβλητο. Δεν γνώρισε τη διάδοση, που είχαν οι θεωρίες των άλλων σχολών. Άφησε όμως κάτι σημαντικό, την επίδρασή της στη διαλεκτική, που στη συνέχεια εγκολπώθηκε η Σωκρατική και Πλατωνική φιλοσοφία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1) ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΦΕΞΗ, ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ, ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΦΑΙΔΩΝ, ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΕΞΗ, 1910.
2) Γρηγορίου Κωσταρά, Φιλοσοφική Προπαιδεία, Αθήνα, 1994, σελ. 217 κ.ε
3) Εδουάρδου Τσελλέρου, Σύνοψις της Ιστορίας της Ελληνικής Φιλοσοφίας, εν Αθήναις 1886, σελ 97 κ.ε