Βάσει της θεωρίας της Αισθητικής Ανταπόκρισης του Iser,
στο φιλοσοφικό παραμύθι του Βολταίρου «Καντίντ»
της
Αικατερίνης Ιωάννου
Η αναγνωστική θεωρία της Αισθητικής ανταπόκρισης του Wolfgang Iser βασίζεται στη φαινομενολογία και επικεντρώνει το ενδιαφέρον στον αναγνώστη και στον τρόπο που επηρεάζεται από το κείμενο. Αυτή την αναγνωστική διαδικασία, τον τρόπο που ο αναγνώστης διαβάζει, σε αντίθεση με το γιατί και το πώς γράφονται στο κείμενο οι ιδέες, ερχόμαστε να εφαρμόσουμε στο φιλοσοφικό παραμύθι του Βολταίρου Καντίντ. Η μελέτη του έργου φέρνει τους αναγνώστες αντιμέτωπους με ζητήματα τόσο φιλοσοφικά, όσο και ουσιαστικά. Ο Καντίντ όχι μόνο διασκεδάζει, θέλει να κάνει τον αναγνώστη να κατανοήσει και να σκεφτεί. Επιστρατεύοντας παραδοσιακά στοιχεία της μυθοπλασίας, ο συγγραφέας θέτει φιλοσοφικούς προβληματισμούς.
Στη μελέτη του Καντίντ εφαρμόζουμε τους άξονες υπονοούμενος αναγνώστης, λογοτεχνικό ρεπερτόριο, λογοτεχνικές στρατηγικές. Με τον όρο υπονοούμενος αναγνώστης ο Iser εννοεί μια μεθοδευμένη σειρά ενεργειών, από ένα φαινομενολογικό αναγνώστη, που συντελούν στην παραγωγή νοήματος ακολουθώντας τις προοπτικές που καθορίζει το κείμενο. Με τον όρο λογοτεχνικό ρεπερτόριο εννοείται το καθαυτό περιεχόμενο του λογοτεχνικού έργου που περιλαμβάνει εξωκειμενικά, ιστορικά, κοινωνικά κλπ στοιχεία, που αποτελούν τη βάση τόσο για την αλληλεπίδραση κειμένου – αναγνώστη, όσο και για την κατανόηση των νοημάτων. Ως λογοτεχνικές στρατηγικές εννοούνται τα στοιχεία που συνθέτουν τη μορφή του κειμένου, όπου μέσω εκείνων αναγνώστης και κείμενο αλληλεπιδρούν. Ο όρος κενό, αναφέρεται σε εκείνα τα στοιχεία που διακόπτουν τη συνοχή του κειμένου.
Ο Καντίντ ξεκινά σαν μυθοπλασία, με σκοπό να μας παραπλανήσει και μας τοποθετεί στο χώρο και στο χρόνο, στο ονειρικό περιβάλλον ενός κάστρου, το Thunder-ten-tronch, όπου θα χλευάσει τη μεταφυσική σκέψη, την ψευδαίσθηση της φιλοσοφικής αισιοδοξίας, την αριστοκρατική εξουσία, αλλά και τo παραμύθι ως είδος. Κατά τον Iser το φαντασιακό καταφέρνει να μεταβάλλει την εικόνα αυτού που παρουσιάζεται, ενώ η μυθοπλασία διευκολύνει τη νοηματοδότηση του κειμένου.
Εισερχόμαστε σε ένα κάστρο, ένα ονειρικό σκηνικό που προϋποθέτει ευτυχία και περιπέτειες. Το φιλοσοφικό παραμύθι υποστηρίζει την ανατροπή. Στη διήγηση το γκροτέσκο πλεονάζει και εμποδίζει τον αναγνώστη να ενταχθεί πλήρως στη φαντασία του παραμυθιού. Εκτός από τον Καντίντ που θα εξελιχθεί, οι υπόλοιποι χαρακτήρες αποτελούν μαριονέτες στα χέρια του αφηγητή, που τις χειρίζεται σύμφωνα με τις φιλοσοφικές προθέσεις του.
Η ιστορία ξεκινά όταν ένα αδίκημα, σεξουαλικό και κοινωνικό, οδηγεί τον ήρωα (νόθο και ορφανό) στους δρόμους του κόσμου, καθώς ο βαρόνος αντιτίθεται στην αγάπη του Καντίντ και της Κυνεγόνδης. Ο άτυχος Καντίντ καταλήγει να περιπλανιέται μέσα σε ένα βάρβαρο και αφιλόξενο κόσμο, όπου η λογική του πρέπει να χειραφετηθεί.
Ο Βολταίρος δεν επιδιώκει τόσο να διεγείρει τη φαντασία των αναγνωστών του, όσο να αφυπνίσει την κριτική σκέψη. Η διάδραση μεταξύ αναγνώστη – κειμένου έχει τη δύναμη να οδηγήσει τον αναγνώστη στην αυτογνωσία. Η φαντασία λειτουργεί ως μέσο αναδημιουργίας της πραγματικότητας.
Το όνομα της γερμανικής επαρχίας «Βεστφαλία», μας επαναφέρει στην πραγματικότητα. Πρόθεση του συγγραφέα είναι να φέρει τον αναγνώστη σε ρεαλιστική διάσταση, καθώς προκαλεί ιστορικές συσχετίσεις. Ο Iser χρησιμοποιεί τον όρο περιπλανώμενο βλέμμα για να δείξει ότι ο αναγνώστης κατανοεί το κείμενο τόσο εξωτερικά, όσο και εσωτερικά. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν μέρος του λογοτεχνικού ρεπερτορίου, χορηγώντας στον αναγνώστη ένα ιστορικό πλαίσιο αναφοράς.
Το σύνηθες περίγραμμα της αρχής του παραμυθιού είναι διαστρεβλωμένο, προκειμένου να βοηθήσει τον αναγνώστη να κατανοήσει το κρίσιμο περιεχόμενό του. Ο αναγνώστης συμπληρώνει -- τα κενά του κειμένου και οι παλαιότερες αντιλήψεις του, προκύπτουν να είναι παρωχημένες. Τότε δημιουργείται μιαν άρνηση. Η στάση του αναγνώστη προς το οικείο μεταβάλλεται, ενώ το κείμενο τον καθοδηγεί να διαμορφώσει μια νέα στάση. Ο συγγραφέας καταγγέλλει την αισιοδοξία του Πανγκλός, θεωρώντας τον επιβλαβή φιλόσοφο (αναφερόμενος φυσικά στον Leibnitz), και βάζει τον Καντίντ σε όλο το έργο να προσπαθεί να αποσπασθεί από εκείνον.
Η βιβλική πτώση του Καντίντ από τον «παράδεισο» του κάστρου Thunder-ten-tronckh, τον φέρνει να στρατολογείται στο βουλγαρικό στρατό. Ο ήρωας βοηθά σε μια μάχη όπου δεν καταλαβαίνει απολύτως τίποτα. Το κείμενο αλλάζει ύφος: την τάξη και την κομψότητα ακολουθεί αποδιάρθρωση και χάος. Ο Βολταίρος επιτίθεται κατά της θρησκείας που νομιμοποιεί τις φρικαλεότητες που διαπράττονται από την πολιτική εξουσία. Οι αρνήσεις που προξενεί το κείμενο στον αναγνώστη δημιουργούν ρήγματα στην επικοινωνία μεταξύ τους και απαιτούν την ενεργητική θέση του αναγνώστη.
Ο φιλόσοφος απεχθάνεται την προσπάθεια εξορθολόγησης του κακού. Ο αναγνώστης έχοντας ενεργητικό ρόλο έναντι του λογοτεχνικού ρεπερτορίου, μπορεί να αναδιοργανώνει τις συμβάσεις και αντιλαμβάνεται τις κειμενικές υποδείξεις. Αναθεωρεί την άποψή του μέσα από την ανοικείωση που του προκαλεί το κείμενο.
Ο Καντίντ βιώνει σκληρές εμπειρίες που θέτουν υπό αμφισβήτηση την τυφλή αισιοδοξία του. Απογοητευμένος από την Ευρώπη αναχωρεί για την Αμερική, όμως ναυαγεί και φτάνει να καταδικάζεται για αιρετικές δηλώσεις.
Οι χαρακτήρες εξελίσσονται κατ' επιλογή του συγγραφέα, κατά ένα τρόπο έξυπνο και ευχάριστο, ο οποίος αντικατοπτρίζεται κυρίως στο γρήγορο ρυθμό της δράσης. Παρουσιάζονται τα ουσιώδη γεγονότα. Η υψηλή ταχύτητα καθιστά διεισδυτικότερη την ειρωνεία, δίνει στην ιστορία περισσότερη ελαφρότητα και αποτελεσματικότητα∙ ο αναγνώστης βρίσκεται συνεχώς σε αγωνία, ενώ συμπληρώνει τα κενά και τα νοήματα που κρύβονται εντός του κειμένου. Η χρησιμότητα των κενών είναι καταλυτική στην παραγωγή νοήματος. Επιβάλλεται η αφύπνιση του αναγνώστη, ώστε να αποκωδικοποιήσει τις προοπτικές του έργου.
Ο Βολταίρος φθάνει στην αγανάκτηση και καταγγέλλει την εξουσία της Ιεράς Εξέτασης. Ο συγγραφέας με μια περίφραση και με ένα αίνιγμα ενεργοποιεί τον υποθετικό αναγνώστη.
Ο Καντίντ βρίσκει την αγαπημένη του, που σώθηκε από την καταστροφή του Thunder-ten-tronckh, αλλά ξέπεσε και βίωσε μια άθλια ζωή, η οποία δεν ομοιάζει με εκείνη των παραδοσιακών μυθιστορηματικών ηρωίδων. Οι προτάσεις της είναι σύντομες∙ το ύφος υποδηλώνει υποταγή, δίνοντας στην ιστορία ήπια εξέλιξη και θέτοντας τον αναγνώστη σε εγρήγορση. Το κείμενο παίρνει μια μακάβρια ευθυμία. Ο Βολταίρος χλευάζει τα αισθηματικά μυθιστορήματα της εποχής και την αισιόδοξη αυταρέσκεια της ηρωίδας του.
Η Κυνεγόνδη είναι για τον Καντίντ η εικόνα του ιδανικού έρωτα. Όμως εμφανίζεται ως μια αισθησιακή γυναίκα, αδιάφορη στο να κρατήσει τη θέση της. Το κωμικό στοιχείο προκύπτει από την απόσταση ανάμεσα σε ένα αισθηματικό μυθιστόρημα και μιας αντι-μυθιστορηματικής ηρωίδας. Ο Βολταίρος χρησιμοποιώντας το κλασικό πρότυπο των αγνών και πιστών ερωτευμένων, δείχνει ότι η ρομαντική αγάπη είναι ψευδαίσθηση. Ως εκ τούτου, ταιριάζει απόλυτα με το βασικό θέμα του μυθιστορήματος: την κριτική της αισιοδοξίας. Η λογοτεχνική στρατηγική που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας είναι καθοριστική στην αλληλεπίδραση κειμένου – αναγνώστη. Μέσω της Κυνεγόνδης ο Βολταίρος διαλύει το μηχανισμό της μυθιστορηματικής ψευδαίσθησης. Μακράν του να βρει στην Κυνεγόνδη τη γυναίκα των ονείρων του ο Καντίντ αντιλαμβάνεται εκ νέου την παρουσία του κακού και τον παραλογισμό της ζωής.
Η άφιξή του στην Αμερική σημαδεύεται από απογοήτευση. Το κείμενο περιλαμβάνει όλα μαζί τα συστατικά μιας μυθιστορηματικής περιπέτειας: αναχώρηση για το άγνωστο, επικίνδυνη κάθοδο, άφιξη σε μια μυθική χώρα. Ωστόσο ο αναγνώστης καλείται να λάβει απόσταση από το κείμενο και να κάνει μια ανάγνωση που να εστιάζει στο συμβολικό νόημα της ιστορίας.
Μετά από πολλούς κινδύνους, με μια ανατροπή που ακολουθεί τους νόμους του θαυμαστού, ο Καντίντ με τον υπηρέτη του φθάνει σε έναν παράδεισο. Ο αναγνώστης πρέπει να αντιληφθεί ότι η ατμόσφαιρα που δημιουργείται είναι θεμελιώδες στοιχείο στην πορεία της υπόθεσης. Το περιπλανώμενο βλέμμα του αναγνώστη του παρέχει τη δύναμη να ερευνά όλα τα μέρη του κειμένου και να σχηματίζει τις δικές του προοπτικές, χωρίς να παρασύρεται από τις προοπτικές των ηρώων. Η ιστορία επικεντρώνεται, υπό τη μορφή συμβολισμών, στα κύρια θέματα του μυθιστορήματος: τη μοναξιά του ανθρώπου, την πανταχού παρουσία του κακού, την υποταγή στην τύχη.
Ο συγγραφέας δημιουργεί με το χιούμορ μια συνενοχή με τον αναγνώστη: διασκεδάζουμε με την έκπληξη που προξενεί το Ελντοράντο. Ο Καντίντ δεν αντιλαμβάνεται την πραγματική αξία όσων ανακαλύπτει. Αυτή η αθωότητα παίζει ρόλο αποκάλυψης. Στόχος της είναι να παροτρύνει τον αναγνώστη να αντιληφθεί το φιλοσοφικό περιεχόμενο του κειμένου. Στην εξέλιξη του Καντίντ, το Ελντοράντο αποτελεί κρίσιμο βήμα, το οποίο αλλάζει την προοπτική του για τον κόσμο. Πριν την άφιξή του ήταν ένας υπάκουος νεαρός. Με την αναχώρησή του, αρχίζει η δεύτερη φάση της εκπαίδευσής του. Ο Καντίντ παίρνει ενεργό ρόλο στην κατάκτηση του εαυτού του. Μέσα από το σύστημα των προσωπικών αξιών που θα σφυρηλατήσει, το Ελντοράντο θα λειτουργήσει ως ένα αντι-Thunder-ten-tronckh και θα κάνει δυνατή την ταπεινή ευτυχία για την τρίτη εμβληματική θέση του μυθιστορήματος: τον Κήπο.
Οι ήρωες αφήνουν το Ελντοράντο παίρνοντας ένα θησαυρό μαζί τους. Ενώ ταξιδεύουν συναντούν ένα μαύρο σκλάβο σε άθλια κατάσταση, γεγονός που τους επαναφέρει στη σκληρή πραγματικότητα. Ο Βολταίρος απεικονίζει τον ακρωτηριασμένο σκλάβο, ως έναν ευγενή άγριο, θύμα του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού, ο οποίος αποκαλύπτει το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα και ερμηνεύει το πεπρωμένο από τη σκοπιά της ηθικής φιλοσοφίας. Η ομιλία του νέγρου λειτουργεί ως σημείο καμπής στην εξέλιξη του Καντίντ, που αλλάζει την κοσμοθεωρία του. Μαζί με τον Καντίντ εξελίσσεται και ο αναγνώστης.
Η συνάντηση με το νέγρο προσγειώνει τον Καντίντ μετά την αποχώρησή του από το Ελντοράντο, όπου έτρεφε ένα όνειρο δύναμης και ευτυχίας. Ο υπαίτιος για την αναπηρία του νέγρου, του αποστερεί τα πλούτη του. Ο αναγνώστης εδώ αναγνωρίζει άλλη μια ανατροπή, βλέποντας τον ήρωα να βάλλεται ακόμη μία φορά. Ο Καντίντ καταπιάνεται με μια συζήτηση περί της υπάρξεως του κακού.
Στα πρώτα κεφάλαια ο Καντίντ συμπεριφέρεται σαν παιδί. Δεν θα μπορούσε να φανταστεί τις μορφές που είναι δυνατόν να πάρει το κακό. Το Ελντοράντο τον κάνει να βλέπει την εικόνα της ευτυχίας που μπορεί να υπάρχει, ο νέγρος του Σουρινάμ τον επαναφέρει στην πραγματικότητα. Αποφασίζει να ερευνήσει αν ο άνθρωπος είναι καλός ή κακός, αν η ανθρώπινη ευτυχία μπορεί να υπάρχει. Αυτή η αλλαγή σηματοδοτεί την ενηλικίωσή του: στην παιδική παθητικότητα, αντιπαραβάλει τη θετική βούληση του δυναμικού ανθρώπου σε μια κίνηση αυτο-κατάκτησης.
Φθάνοντας στη Βενετία ανακαλύπτει τον σκεπτικισμό, που μπροστά στον παραλογισμό της ύπαρξης προβάλει την αμφισβήτηση προς όλες τις αξίες. Όμοια με την τυφλή αισιοδοξία ή τη ριζική απαισιοδοξία, ο απόλυτος σκεπτικισμός οδηγεί σε αδιέξοδο. Ο Καντίντ προφυλάσσεται από την υπέρβαση, ενώ μαθαίνει να είναι δύσπιστος σε ό,τι ακούει.
Μετά από πολλές δυσκολίες ο Καντίντ βρίσκει ξανά την Κυνεγόνδη. Όμως, εκείνη για την οποία διέσχισε τον κόσμο, έχει αλλάξει τόσο, που όταν την είδε «έφριξε» (σελ. 139). Αυτή η εξέλιξη αποτελεί επιπλέον απογοήτευση για τον αναγνώστη, αφού οι προσδοκίες του πάλι διαψεύδονται. Ο Βολταίρος καταλήγει ότι δεν υπάρχει έρωτας, ότι πρόκειται για ψευδαίσθηση, η οποία οδηγεί σε μιζέρια και προσπαθεί να καταστρέψει αυτή την ψεύτικη αντίληψη για την αγάπη. Ο Καντίντ, παρά την απέχθειά του, την παντρεύεται. Αν υφίσταται αγάπη, δεν χρειάζεται να προβάλλεται στη ζωή ως μυθιστορηματικό πάθος, αλλά να υπάρχει καθαρή αποδοχή της πραγματικότητας με τις ατέλειές της. Για να φθάσει σε αυτό το σημείο της σοφίας ο ήρωας πέρασε πολλές απογοητεύσεις.
Ο Καντίντ αγοράζει ένα αγρόκτημα. Η φιλοσοφική του έρευνα σχετικά με το κακό και την ευτυχία συμπληρώνεται με τις απόψεις ότι πρέπει να σωπαίνουμε σε εκείνα που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε και ότι η εργασία είναι φάρμακο για την ανθρώπινη δυστυχία.
Ο κήπος αποτελεί την ενηλικίωση του Καντίντ. Πρόκειται για ηθική παραίνεση που αντιπροσωπεύει τη διανοητική στάση του ίδιου του Βολταίρου. Παρουσιάζει τη δυναμική βελτίωση των συνθηκών μέσω της εργασίας, τάση που χαρακτηρίζει την τάξη των αστών της εποχής του και την άνοδό τους στην εξουσία. Ο κήπος είναι μια δυνατότητα. Οι ήρωες έχουν την επιλογή είτε να τον καλλιεργήσουν και να τον διαμορφώσουν, είτε να αφεθούν. Πρόκειται για ελεύθερη επιλογή, για μια εξέλιξη.
Ο «Καντίντ» αποτελεί υπόδειγμα έργου λογοτεχνικής και φιλοσοφικής μελέτης. Μέσω της αισθητικής ανταπόκρισης του Iser ο αναγνώστης ανιχνεύει πολιτισμικά στοιχεία που τα συγκρίνει με την εποχή του.
Βρίσκει υποστηρικτικό υλικό μέσω του λογοτεχνικού ρεπερτορίου, ώστε η μελέτη να οδηγήσει σε προσωπική επένδυση. Ο Βολταίρος θέτει ερωτήματα στον υπονοούμενο αναγνώστη του, διασχίζει το χρόνο και έρχεται και μιλά μαζί του. Το φιλοσοφικό παραμύθι γίνεται ένας παγκόσμιος καθρέφτης. Ο αναγνώστης, στην επικοινωνία του με το κείμενο ανακαλύπτει μια πρόταση ζωής με πανανθρώπινο και διαχρονικό ενδιαφέρον. Τα κενά στην αφήγηση, αλλά και η ειρωνεία, που είναι μέρος της στρατηγικής του συγγραφέα, ενεργοποιούν την κριτική σκέψη. Ακολουθώντας το σκεπτικό της θεωρίας του Iser αντιλαμβανόμαστε πώς ο αναγνώστης θέτει στον εαυτό του σημαντικά ερωτήματα για την ίδια του την ύπαρξη και εισάγεται στη φιλοσοφική σκέψη. Γίνεται αντιληπτό ότι κατ’ αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης δεν παραμένει παθητικός διαβάζοντας ένα ακόμη λογοτεχνικό έργο, αλλά μέσω της διάδρασης με το κείμενο, είναι ενεργητικός.
10ο Πανελληνιο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος
4-6 Νοεμβρίου 2016
Συνεδριακό Κέντρο "Κάρολος Παπούλιας"
Σχολή Επιστημών Αγωγής
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου