"Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΕΝΟΧΛΗΣΕ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ....!"

ΤΗΣ ΒΙΚΥΣ ΣΙΑΜΑΝΤΑ

 

 

 

 

 

Το ντοκιμαντέρ «Ο άνθρωπος που ενόχλησε το σύμπαν» πραγματεύεται το ζήτημα της τρέλας και της εμπειρίας αυτής από τους πάσχοντες που τη φέρουν. Περίπου το 1996/98 γυρίστηκε από το Σταύρο Ψυλλάκη με την υποστήριξη του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου στην 3^η Ψυχιατρική Κλινική των Χανίων. Αφορμή για τη δημιουργία του υπήρξε ένα ταξίδι ορισμένων από τους τροφίμους στη Δανία στο πλαίσιο προγράμματος αποκατάστασης και επανένταξης τους. Όπως θα αναφερθεί εκτενέστερα και στη συνέχεια, στη δεκαετία του 1990 ξεκινά η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση, που στοχεύει στην κοινωνική επανένταξη ατόμων με ψυχική νόσο στην Ελλάδα.

Το πρόγραμμα αποκατάστασης των τροφίμων του Ψυχιατρείου Χανίων ξεκινά εξαιτίας της γενικότερης κατάστασης που επικρατεί στο πλαίσιο λειτουργίας του. Οι ψυχικά πάσχοντες, κάποιοι από πολύ μικρή ηλικία, όπως οι ίδιοι περιγράφουν μέσα από τις μαρτυρίες τους, ζουν έγκλειστοι στο πλαίσιο του ιδρύματος, στερούμενοι τα βασικά κοινωνικά, πολιτικά, ατομικά δικαιώματα. Σε μια ζωή παθητική, προσπαθούν να ανασυγκροτήσουν τη χαμένη τους προσωπικότητα. Χωρίς το δικαίωμα της ελευθερίας, του προσωπικού χώρου και χρόνου, των προσωπικών επιλογών, των προσωπικών στόχων προσπαθούν να επιβιώσουν σε άθλιες και ανθυγιεινές συνθήκες πολλές φορές. Ο τρόπος που αντιμετωπίζεται η τρέλα, μοιάζει με τρέλα, αφού γίνεται προσπάθεια οι ψυχικά πάσχοντες να εγκλωβιστούν σε ένα ίδρυμα χάνοντας πλήρως την ανθρώπινη υπόστασή τους και οδηγούμενοι σε αδιέξοδα.

Μέσα στο ψυχιατρείο δημιουργείται νέα ζωή, διαφορετική, όπου οι ασθενείς αναπτύσσοντας σχέσεις μεταξύ τους προσπαθούν να «θεραπεύσουν» την τρέλα τους. Η ζωή αυτή περιγράφεται από τους ίδιους στα πλαίσια του ντοκιμαντέρ αναδεικνύοντας πολλά στοιχεία που οι περισσότεροι αγνοούσαμε. Παρουσιάζονται να συζητούν, να τραγουδούν, να αφηγούνται γεγονότα από τη ζωή τους, να εξηγούν τους λόγους που μπήκαν στο ψυχιατρείο, να περιγράφουν την ανάγκη τους για κοινωνικές συναναστροφές και συζήτηση. «Είναι σημαντικό να μιλάει κανείς», αναφέρει ο Γ. Κοκκινίδης, τρόφιμος στο Ψυχιατρείο Χανίων. Όταν τους δίνεται ο λόγος να εκφραστούν ελεύθερα, φαίνεται ότι καταρρίπτεται αυτός ο μύθος που επικρατεί στην ευρύτερη κοινωνία και συνδέεται με τον έντονο φόβο για τη σχιζοφρένεια. Τα στερεότυπα φαίνονται να διαλύονται μπροστά στην αλήθεια των συγκεκριμένων ανθρώπων. Μέσα στο ίδρυμα έχουν τους δικούς τους κανόνες, έχουν μια διαφορετική κατανόηση, έχουν μια διαφορετική συμπεριφορά. Αυτή είναι η διαφορετικότητα που δεν γίνεται αποδεκτή από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο και περιορίζεται μέσα στους τείχους της ψυχιατρικής κλινικής. Εκεί «η ελευθερία καταπιέζεται», «ο χρόνος πιέζει, γίνεται απεριόριστος», η ζωή είναι «ένα τσιγάρο που καίει, ένας καφές που πίνεις», αναφέρουν οι τρόφιμοι.

Σύμφωνα με το Διευθυντή της 3^ης Ψυχιατρικής Κλινικής Χανίων, και τον Επιμελητή Α της ίδιας κλινικής, η αποκατάσταση ξεκινά ταυτόχρονα με τη διάγνωση. Οι θεραπευτές σχεδιάζουν προγράμματα επαναπροσδιορισμού ταυτότητας των ασθενών, στοχεύοντας στην ολιστική αντιμετώπιση των προβλημάτων τους, την επαγγελματική τους εξέλιξη και την εξασφάλιση οικονομικής ανεξαρτησίας, ώστε να είναι εφικτή η κοινωνική επανένταξη τους. Εξάλλου, η ψυχιατρική «δεν μπορεί να ορίσει την τρέλα» ουσιαστικά, απλά προσπαθεί να μετατρέψει τη συμπεριφορά των ψυχικά ασθενών σε απορροφήσιμη συμπεριφορά στην κοινωνία.

Λόγω της χρόνιας νοσηλείας, οι περισσότεροι έχουν ιδρυματοποιηθεί, δε γνωρίζουν τη ζωή έξω από το ίδρυμα, δε μπορούν να κυκλοφορήσουν, να συμμετέχουν σε οικονομικές συναλλαγές. Η επαφή τους με τη ζωή εκτός ψυχιατρείου μοιάζει κάτι τελείως ανοίκειο, που πρέπει να το μάθουν από την αρχή. Είναι σαν «να περπατούν ξανά, λίγο, λίγο για να συναντήσουν τη ζωή τους μέσα στην κοινότητα», όπως σχολιάζουν οι επιστημονικοί υπεύθυνοι της κλινικής.

Στην παραπάνω προσπάθεια συμβάλλουν οι τρεις δομές αποκατάστασης που λειτουργούσαν στο πλαίσιο του Ψυχιατρείου Χανίων εκείνη την περίοδο: η μονάδα επανένταξης εντός του ιδρυματικού χώρου, οι συνεταιριστικές ομάδες που συνδέονται με την κοινωνική ζωή, και τα θεραπευτικά διαμερίσματα στην πόλη. Οι τρόφιμοι έχουν τη δυνατότητα να ασχοληθούν με τη ζωγραφική, τη γλυπτική, την κηπουρική, τη ραπτική, τον αργαλειό, ενώ μπορούν επίσης να πηγαίνουν βόλτες εκτός ιδρύματος, να παρακολουθούν εκδηλώσεις κ.ο.κ. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του καφενείου «5^η εποχή» που διοργανώνει διάφορες εκδηλώσεις στις οποίες συμμετέχουν και παρακολουθούν και ψυχικά πάσχοντες.

Το ταξίδι στη Δανία αποτελεί μέρος του προγράμματος επανένταξης, ενώ  εννιά τρόφιμοι του ψυχιατρείου έρχονται σε επαφή με μια ξένη χώρα, βγαίνουν δηλαδή όχι απλώς από τα κλειστά σύνορα του ιδρύματος ή της κοινότητά τους. Είναι σαν «να δραπετεύουν από το χρόνο του ψυχιατρείου» όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ένας από τους τρόφιμους. Εκεί ήρθαν σε επαφή με ένα σύλλογο ατόμων με σύνδρομο Down, ταξίδεψαν με αεροπλάνο, επισκέφτηκαν διάφορα αξιοθέατα της χώρας, ζωγράφισαν μαζί με διάφορους νέους πια φίλους, ξέφυγαν από τα όρια της ζωής εντός ψυχιατρικής κλινικής.

Όλο το ντοκιμαντέρ βασίζεται στις εμπειρίες των ψυχικά πασχόντων, περιγράφει την ανάγκη τους για κοινωνική αλληλεπίδραση, για ανάπτυξη προσωπικών σχέσεων, για ζωή και διαφυγή από την ανυπαρξία. Το ερώτημα, ωστόσο, που προκύπτει καταληκτικά μέσα από τη θέαση του ντοκιμαντέρ δηλώνεται ευθέως από το Γ. Κοκκινίδη σε μια από τις αφηγήσεις του: «Είναι ανάγκη να γκρεμίσουμε τα τείχη και να βγούμε έξω ή να τα διευρύνουμε να μπείτε κι εσείς οι υπόλοιποι εδώ μέσα;».

            Mέσα από αυτή την ταινία οι ψυχικά πάσχοντες παύουν να αποτελούν «βουβές φιγούρες καθισμένες σε παγκάκια», όπως σχολιάζει ο δημιουργός του, αλλά αποκτούν φωνή, λαμβάνουν ξανά την ανθρώπινη υπόστασή τους, οδηγώντας τους θεατές σε μια στοχαστική θέασή του, όπως αναφέρει ο δημιουργός του.