Της
Μαριλένας Κουγιού
Σύμφωνα με τον Φρόυντ, η λήθη είναι μια διεργασία που δεν μπορεί να νοηθεί ως το αυτονόητο αποτέλεσμα της ροής του χρόνου, και μάλιστα με την απόδοση στο χρόνο της ιδιότητας να καταργεί τα μνημονικά ίχνη. Η λήθη για τον ίδιο, λαμβάνει χώρα στο ψυχικό σύστημα του προσυνειδητού που αφορά δευτερογενείς διαδικασίες, σε αντίθεση με το ασυνείδητο που χαρακτηρίζεται από πρωτογενείς διαδικασίες.
Ωστόσο, αρκετοί μελετητές υποστηρίζουν ότι η λήθη δεν είναι άσχετη με τη παρέλευση του χρόνου, αποδίδοντας του την απώλεια πληροφοριών ή θεωρώντας ότι το προσφάτως εγγεγραμμένο υλικό παρεμποδίζει την ανίχνευση παλαιότερων πληροφοριών, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει τη διαγραφή τους από τη μνήμη. Στην πρώτη περίπτωση γίνεται λόγος για φθορά των μνημονικών ιχνών, ενώ στην άλλη για παρεμβολή νέων.
Το ζητούμενο είναι να προσδιοριστούν οι παράγοντες που επιδρούν στην πορεία της μνημονικής ανάσυρσης, λαμβάνοντας υπόψη και τον παράγοντα του χρόνου, αλλά όχι σαν μια συνισταμένη αντιστρόφως ανάλογη της ικανότητας διατήρησης των μνημονικών στοιχείων. Άλλωστε, χαρακτηριστικό είναι ότι η λήθη συχνά επέρχεται σε δεδομένα που βρίσκονται πιο κοντά στο χρονικό σημείο της κωδικοποίησης τους συγκριτικά με άλλα περισσότερο απομακρυσμένα απ’ αυτό.
Η ερμηνεία αυτών των μνημονικών κενών στη βάση παθογενών αιτίων, όπως η εξασθένιση του μνημονικού μηχανισμού ή η συρρίκνωση των ορίων του, θα ήταν υπεραπλουστευτική, αψυχική και α-κοινωνική. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Halbwachs « …η ανασυγκρότηση του παρελθόντος αποτελεί την επιλογή μιας λήθης… ανακαλεί τις γενικές αρχές που συνιστούν το ενδιαφέρον προς την ομάδα» ενώ σε ένα άλλο έργο του βρίσκουμε: «…κοινωνική διάσταση λήθης που αφορά γεγονότα που δεν εντάσσονται στο κυρίαρχο σώμα αξιών, ούτε στις κανονιστικές ομάδες με αναγνωρισμένα χαρακτηριστικά».
Ο Φρόυντ εμφαίνει στις ψυχικές πτυχές της λήθης και μάλιστα στις τραυματικές, προσεγγίζοντας την μέσα από την έννοια της απώθησης. Ο μηχανισμός της απώθησης ενεργοποιείται όταν το παρελθόν που καλείται να εκπροσωπήσει η μνήμη φέρει αρνητικό πρόσημο. Η λήθη ως εκ τούτου προβληματοποιείται, εφόσον το περιεχόμενο της φέρεται να είναι δυσάρεστο ή και επώδυνο. Συγχρόνως, συνυφασμένη με την συναισθηματική διάσταση ενέχεται στη λήθη μια αξιολογική και ποιοτική διάσταση, καθώς φιλτράρει τα παρελθόντα βιώματα και η εισχώρηση στο πεδίο της γίνεται μόνο για όσα απ’ αυτά κωδικοποιούνται ως τραυματικά.
H λήθη δεν είναι ένας κενός χώρος όπου γίνεται η διαγραφή ενός παρελθόντος με βαρύ φορτίο. Αντιθέτως συμβάλλει στην ανασυγκρότηση του παρελθόντος, έτσι ώστε αυτό συνδιαμορφώνεται από θραύσματα λήθης και μνήμης. Η στενή σχέση εξάρτησης που υφίσταται μεταξύ λήθης και μνήμης υπογραμμίζεται από τον Halbwachs: «το παρελθόν είναι ένα κεφάλαιο μνημών και λησμονιών». Αν και στην κοινή αντίληψη συνηθίζεται μνήμη και λήθη να αντιπαραβάλλονται αντιθετικά, ωστόσο πρόκειται για ένα ενοποιημένο δίπολο που συνυπάρχει συμπληρωματικά προκειμένου να επιτελεί από κοινού ένα σύνολο λειτουργιών, ατομικών ή κοινωνικών.
Ένα πρώτο σημείο σύγκλισης τους αποτελεί το γεγονός ότι η λήθη ενός αρκετά μεγάλου μέρους πληροφοριών εξασφαλίζει τη λειτουργία της μνήμης προφυλάσσοντας την από την υπερφόρτωση και τον κατακλυσμό της από άχρηστα δεδομένα. Βέβαια, σ’ αυτό το σημείο διαφαίνεται η θεώρηση της λήθης ως μιας αυτοματοποιημένης και μη εθελούσιας διεργασίας που διασφαλίζει την ευρυθμία και την ευρωστία του μνημονικού συστήματος.
Η παραπάνω διαπίστωση ότι προϋπόθεση της μνημονικής κωδικοποίησης συνιστά η εννοιολόγηση μιας πληροφορίας ως χρήσιμης και ενδιαφέρουσας καταδεικνύει ότι η μνήμη εναπόκειται σε κοινωνικές προδιαγραφές. Το ίδιο ισχύει και για τη λήθη, ότι δηλαδή η ενσωμάτωση των γεγονότων σ’ αυτή προϋποθέτει την κοινωνική σημασιολόγηση τους και γίνεται με τους όρους της κοινωνικής συμβατότητας.
Τα συμβάντα που διεισδύουν στο σώμα των λησμονιών, βέβαια, δεν προσλαμβάνονται ως άχρηστα ή μη ενδιαφέροντα, σε αντιπαραβολή με τη χρησιμότητα των όσων τυγχάνουν μνημονικής καταγραφής. Σ’ αυτό το σημείο διαφαίνεται ένας ακόμη κοινός τόπος μεταξύ μνήμης και λήθης που έγκειται στην επιλεκτικότητα. Οι παραβλέψεις της λήθης ή οι καταχωρήσεις της μνήμης δεν εναποτίθενται στην τυχαιότητα, αλλά ενσυνείδητες ή μη συνειδητές, ακούσιες ή εκούσιες, υπόκεινται σε επιλεκτική διαλογή η οποία ρυθμίζεται από ένα κανονιστικό πλαίσιο ατομικών και συλλογικών αξιακών αρχών, κρίσεων και πεποιθήσεων.
Πίσω από τις μνημονικές δυσαναλογίες μπορεί να ανευρεθεί η ύπαρξη ενός ψυχικού τραύματος που παρακωλύει την διαδικασία της εκφοράς του βιώματος και συνδέεται με την αδυναμία διαχειριστικής διευθέτησης αυτού. Το τραύμα φέροντας τις συνδηλώσεις μιας ενθυμητικής ανικανότητας, της μη κατανόησης ή και της άρνησης, της ανάπτυξης αμυντικών μηχανισμών ή της αδυναμίας ενεργοποίησης αυτών, της συναισθηματικής έντασης και της ανάγκης προστασίας του εαυτού από το αίσθημα του πόνου εκδηλώνεται ως μια αληθειακή και επικοινωνιακή διατάραξη. Η κρίση επικοινωνίας με τη σειρά της σημαίνει μια κρίση εμπιστοσύνης και πίστης.
Η μεταμορφωτική δυναμική του τραύματος στην ανάπλαση του παρελθόντος δεν μπορεί να κατανοηθεί επαρκώς χωρίς την θεώρηση της λήθης ως μιας αλληλόδρασης με τα ισχύοντα γνωστικά σχήματα. Η τραυματική λήθη ανασυνθέτει και επανασυναρμολογεί υπό διαφορετικές όμως αλληλουχίες το παρελθόν λαμβάνοντας υπόψη τους δομικούς λίθους των κοινωνικά διαμορφωμένων δικτύων γνώσης.
Ως εκ τούτου εκβάλλει στη λήθη ό,τι παρεκκλίνει ή επιδιώκεται να παρεκκλίνει απ’ τα γενικευμένα αντιληπτικά σχήματα και ως αποκλίνον γνωστικά δεν μπορεί να υποστεί επεξεργασία και να παρασταθεί και αυτή η μη επεξεργασία και αναπαραστασιμότητα του προκαλεί τη συναισθηματική σύγχυση του τραύματος.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Halbwachs Maurice. Η συλλογική μνήμη. Μεταφρ. Τίνα Πλυτά. Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2013.
Halbwachs Maurice. Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης. Μετραφρ. Ελευθερλια Ζέη. Εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 2013.
Μάντογλου Άννα. Αυτοβιογραφική Μνήμη και Λήθη σε Προσωπικό, Οικογενειακό και Κοινωνικό Πλαίσιο. Άρθρο στο Hellenic Journal of Psychology, Vol. 8.2011.
Χρυσανθόπουλος Μιχάλης. Αρτεμίδωρος και Φρόυντ. Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα, 2005.
 |
| Paul Rumsey |
Σύμφωνα με τον Φρόυντ, η λήθη είναι μια διεργασία που δεν μπορεί να νοηθεί ως το αυτονόητο αποτέλεσμα της ροής του χρόνου, και μάλιστα με την απόδοση στο χρόνο της ιδιότητας να καταργεί τα μνημονικά ίχνη. Η λήθη για τον ίδιο, λαμβάνει χώρα στο ψυχικό σύστημα του προσυνειδητού που αφορά δευτερογενείς διαδικασίες, σε αντίθεση με το ασυνείδητο που χαρακτηρίζεται από πρωτογενείς διαδικασίες.
Ωστόσο, αρκετοί μελετητές υποστηρίζουν ότι η λήθη δεν είναι άσχετη με τη παρέλευση του χρόνου, αποδίδοντας του την απώλεια πληροφοριών ή θεωρώντας ότι το προσφάτως εγγεγραμμένο υλικό παρεμποδίζει την ανίχνευση παλαιότερων πληροφοριών, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει τη διαγραφή τους από τη μνήμη. Στην πρώτη περίπτωση γίνεται λόγος για φθορά των μνημονικών ιχνών, ενώ στην άλλη για παρεμβολή νέων.
Το ζητούμενο είναι να προσδιοριστούν οι παράγοντες που επιδρούν στην πορεία της μνημονικής ανάσυρσης, λαμβάνοντας υπόψη και τον παράγοντα του χρόνου, αλλά όχι σαν μια συνισταμένη αντιστρόφως ανάλογη της ικανότητας διατήρησης των μνημονικών στοιχείων. Άλλωστε, χαρακτηριστικό είναι ότι η λήθη συχνά επέρχεται σε δεδομένα που βρίσκονται πιο κοντά στο χρονικό σημείο της κωδικοποίησης τους συγκριτικά με άλλα περισσότερο απομακρυσμένα απ’ αυτό.
Η ερμηνεία αυτών των μνημονικών κενών στη βάση παθογενών αιτίων, όπως η εξασθένιση του μνημονικού μηχανισμού ή η συρρίκνωση των ορίων του, θα ήταν υπεραπλουστευτική, αψυχική και α-κοινωνική. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Halbwachs « …η ανασυγκρότηση του παρελθόντος αποτελεί την επιλογή μιας λήθης… ανακαλεί τις γενικές αρχές που συνιστούν το ενδιαφέρον προς την ομάδα» ενώ σε ένα άλλο έργο του βρίσκουμε: «…κοινωνική διάσταση λήθης που αφορά γεγονότα που δεν εντάσσονται στο κυρίαρχο σώμα αξιών, ούτε στις κανονιστικές ομάδες με αναγνωρισμένα χαρακτηριστικά».
Ο Φρόυντ εμφαίνει στις ψυχικές πτυχές της λήθης και μάλιστα στις τραυματικές, προσεγγίζοντας την μέσα από την έννοια της απώθησης. Ο μηχανισμός της απώθησης ενεργοποιείται όταν το παρελθόν που καλείται να εκπροσωπήσει η μνήμη φέρει αρνητικό πρόσημο. Η λήθη ως εκ τούτου προβληματοποιείται, εφόσον το περιεχόμενο της φέρεται να είναι δυσάρεστο ή και επώδυνο. Συγχρόνως, συνυφασμένη με την συναισθηματική διάσταση ενέχεται στη λήθη μια αξιολογική και ποιοτική διάσταση, καθώς φιλτράρει τα παρελθόντα βιώματα και η εισχώρηση στο πεδίο της γίνεται μόνο για όσα απ’ αυτά κωδικοποιούνται ως τραυματικά.
H λήθη δεν είναι ένας κενός χώρος όπου γίνεται η διαγραφή ενός παρελθόντος με βαρύ φορτίο. Αντιθέτως συμβάλλει στην ανασυγκρότηση του παρελθόντος, έτσι ώστε αυτό συνδιαμορφώνεται από θραύσματα λήθης και μνήμης. Η στενή σχέση εξάρτησης που υφίσταται μεταξύ λήθης και μνήμης υπογραμμίζεται από τον Halbwachs: «το παρελθόν είναι ένα κεφάλαιο μνημών και λησμονιών». Αν και στην κοινή αντίληψη συνηθίζεται μνήμη και λήθη να αντιπαραβάλλονται αντιθετικά, ωστόσο πρόκειται για ένα ενοποιημένο δίπολο που συνυπάρχει συμπληρωματικά προκειμένου να επιτελεί από κοινού ένα σύνολο λειτουργιών, ατομικών ή κοινωνικών.
Ένα πρώτο σημείο σύγκλισης τους αποτελεί το γεγονός ότι η λήθη ενός αρκετά μεγάλου μέρους πληροφοριών εξασφαλίζει τη λειτουργία της μνήμης προφυλάσσοντας την από την υπερφόρτωση και τον κατακλυσμό της από άχρηστα δεδομένα. Βέβαια, σ’ αυτό το σημείο διαφαίνεται η θεώρηση της λήθης ως μιας αυτοματοποιημένης και μη εθελούσιας διεργασίας που διασφαλίζει την ευρυθμία και την ευρωστία του μνημονικού συστήματος.
Η παραπάνω διαπίστωση ότι προϋπόθεση της μνημονικής κωδικοποίησης συνιστά η εννοιολόγηση μιας πληροφορίας ως χρήσιμης και ενδιαφέρουσας καταδεικνύει ότι η μνήμη εναπόκειται σε κοινωνικές προδιαγραφές. Το ίδιο ισχύει και για τη λήθη, ότι δηλαδή η ενσωμάτωση των γεγονότων σ’ αυτή προϋποθέτει την κοινωνική σημασιολόγηση τους και γίνεται με τους όρους της κοινωνικής συμβατότητας.
Τα συμβάντα που διεισδύουν στο σώμα των λησμονιών, βέβαια, δεν προσλαμβάνονται ως άχρηστα ή μη ενδιαφέροντα, σε αντιπαραβολή με τη χρησιμότητα των όσων τυγχάνουν μνημονικής καταγραφής. Σ’ αυτό το σημείο διαφαίνεται ένας ακόμη κοινός τόπος μεταξύ μνήμης και λήθης που έγκειται στην επιλεκτικότητα. Οι παραβλέψεις της λήθης ή οι καταχωρήσεις της μνήμης δεν εναποτίθενται στην τυχαιότητα, αλλά ενσυνείδητες ή μη συνειδητές, ακούσιες ή εκούσιες, υπόκεινται σε επιλεκτική διαλογή η οποία ρυθμίζεται από ένα κανονιστικό πλαίσιο ατομικών και συλλογικών αξιακών αρχών, κρίσεων και πεποιθήσεων.
Πίσω από τις μνημονικές δυσαναλογίες μπορεί να ανευρεθεί η ύπαρξη ενός ψυχικού τραύματος που παρακωλύει την διαδικασία της εκφοράς του βιώματος και συνδέεται με την αδυναμία διαχειριστικής διευθέτησης αυτού. Το τραύμα φέροντας τις συνδηλώσεις μιας ενθυμητικής ανικανότητας, της μη κατανόησης ή και της άρνησης, της ανάπτυξης αμυντικών μηχανισμών ή της αδυναμίας ενεργοποίησης αυτών, της συναισθηματικής έντασης και της ανάγκης προστασίας του εαυτού από το αίσθημα του πόνου εκδηλώνεται ως μια αληθειακή και επικοινωνιακή διατάραξη. Η κρίση επικοινωνίας με τη σειρά της σημαίνει μια κρίση εμπιστοσύνης και πίστης.
Η μεταμορφωτική δυναμική του τραύματος στην ανάπλαση του παρελθόντος δεν μπορεί να κατανοηθεί επαρκώς χωρίς την θεώρηση της λήθης ως μιας αλληλόδρασης με τα ισχύοντα γνωστικά σχήματα. Η τραυματική λήθη ανασυνθέτει και επανασυναρμολογεί υπό διαφορετικές όμως αλληλουχίες το παρελθόν λαμβάνοντας υπόψη τους δομικούς λίθους των κοινωνικά διαμορφωμένων δικτύων γνώσης.
Ως εκ τούτου εκβάλλει στη λήθη ό,τι παρεκκλίνει ή επιδιώκεται να παρεκκλίνει απ’ τα γενικευμένα αντιληπτικά σχήματα και ως αποκλίνον γνωστικά δεν μπορεί να υποστεί επεξεργασία και να παρασταθεί και αυτή η μη επεξεργασία και αναπαραστασιμότητα του προκαλεί τη συναισθηματική σύγχυση του τραύματος.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Halbwachs Maurice. Η συλλογική μνήμη. Μεταφρ. Τίνα Πλυτά. Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2013.
Halbwachs Maurice. Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης. Μετραφρ. Ελευθερλια Ζέη. Εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 2013.
Μάντογλου Άννα. Αυτοβιογραφική Μνήμη και Λήθη σε Προσωπικό, Οικογενειακό και Κοινωνικό Πλαίσιο. Άρθρο στο Hellenic Journal of Psychology, Vol. 8.2011.
Χρυσανθόπουλος Μιχάλης. Αρτεμίδωρος και Φρόυντ. Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα, 2005.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου