Οι δομές της γλώσσας και του κόσμου μας.

Της Μαριλένας Κουγιού 

http://www.filologos-hermes.info/

Ο δομισμός συνιστά χαρακτηριστικό γνώρισμα της σύγχρονης γλωσσολογίας, το οποίο μοιράζεται από κοινού με άλλες επιστήμες. Η εγκόλπωση της δομής ως εργαλειακής και αναλυτικής έννοιας από το γλωσσολογικό κλάδο έγκειται στην θεώρηση της γλώσσας ως ενός ολοκληρωμένου συστήματος σχέσεων, τα στοιχεία του οποίου δεν μπορούν να έχουν υπαρκτική επάρκεια παρά μόνο εντός του συστημικού δικτύου και μόνο σε μεταξύ τους σχεσιακή εξάρτηση. Η εξάρτηση αυτή συμπυκνώνεται και καθορίζεται από συνδέσεις τύπου ισοδυναμίας και αντιπαράταξης. 

Πρόκειται για μια προσέγγιση που εδράζεται στη σοσιριανή διάκριση συγχρονίας και διαχρονίας. Η διατύπωση από τον Saussure της αρχής της συγχρονικής προτεραιότητας, σύμφωνα με την οποία η περιγραφή μιας χρονικά συγκεκριμένης γλωσσικής περιόδου δεν προϋποθέτει την συνεξέταση των ιστορικών δεδομένων της διαχρονικής εξέλιξης της γλώσσας αυτής, συνεπάγεται και τον εστιακό εντοπισμό της επιστημονικής διερεύνησης στον τρόπο λειτουργίας της γλώσσας σε μια ομοιόμορφη χρονική βαθμίδα ως συστήματος. Η αναφορά σε προγενέστερες ή μεταγενέστερες χρονολογικά βαθμίδες δεν συνεισφέρει στην κατανόηση των εσωτερικών δομών του εκάστοτε υπό εξέταση γλωσσικού συστήματος.

Η γλωσσική συμπεριφορά δεν προϋποθέτει τη γνωσιακή ή συνειδησιακή κατοχή των δομών της γλώσσας, εξ ου και η διάκριση του Saussure ανάμεσα σε γλώσσα (langue) και ομιλία (parole). Η ομιλία συνίσταται στην ατομική και στιγμιαία παραγωγή γλωσσικών μονάδων, ενώ η γλώσσα-langue αναφέρεται στη γλώσσα-σύστημα. Ως εκ τούτου η γλωσσική επιτέλεση εναπόκειται στο ασυνείδητο επίπεδο της σκέψης, συλλαμβάνεται όμως εμπειρικά.

Από την άλλη, οι δομές του γλωσσικού συστήματος , δηλ. οι μεταξύ των στοιχείων του σχέσεις, δεν προσλαμβάνονται από τις αισθήσεις, αλλά μέσω της λειτουργίας του ασυνείδητου. Η δομική συγκρότηση, λοιπόν, που απορρέει από το ασυνείδητο, συνδέεται με μη συνειδητές πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς, οι οποίες δεν είναι παρά οι αισθητές και εμπειρικά συλλαμβανόμενες μορφές με τις οποίες εκδηλώνονται οι δομές. Εδώ έγκειται και η σοσιριανή διάκριση μορφής και ουσίας και η θεώρηση από τον ίδιο της ουσίας «ως το σύνολο της μάζας των σκέψεων και των συναισθημάτων που είναι κοινά στους ανθρώπους ανεξάρτητα από τη γλώσσα που μιλούν – ένα είδος νεφελώδους και αδιαφοροποίητου νοητικού μέσου από το οποίο σχηματίζονται οι σημασίες της κάθε γλώσσας με τον συμβατικό συνδυασμό ενός συγκεκριμένου συμπλέγματος φθόγγων με ένα ορισμένο κομμάτι του νοητικού μέσου».

H σοσιριανή ουσία μπορεί να οργανωθεί σε διαφορετικές μορφές που αντικατοπτρίζουν σε ορατά πεδία τη νοητική μάζα. Kατ’ αναλογία η αντικειμενική πραγματικότητα, που δεν είναι άλλη από την καθολικότητα των ασυνείδητων και συμβολικών δομών της ανθρώπινης νόησης, ρυθμίζει τα κοινωνικά φαινόμενα, που είναι «πράγματα και παραστάσεις συνάμα». Η κοινωνική πραγματικότητα, λοιπόν, διέπεται από μια αδιαφοροποίητη εσωτερική λογική, μη εμφανής στο εμπειρικό επίπεδο. Εδώ εφάπτεται και η εξήγηση του γεγονότος ότι ενώ οι συνειδητές μορφές είναι ανεξάντλητες, οι δομικοί νόμοι που επιβάλλονται σ’ αυτές είναι αριθμητικά περιορισμένοι.

Ο Saussure προέβει στη συστηματοποίηση του χαρακτήρα της γλώσσας διαμέσου της διατύπωσης της αρχής της αντιπαράταξης, σύμφωνα με την οποία τα γλωσσικά στοιχεία είναι «στην ουσία αρνητικά στη φύση τους». Οι γλωσσολόγοι της σχολής της Πράγας, Trubetzkoy και Jakobson, επεξεργάστηκαν εκ νέου αυτή την αρχή εφαρμόζοντας την στο δεύτερο επίπεδο άρθρωσης, δηλαδή αυτό της φωνολογίας. Έτσι κατέρριψαν παλιότερες θεωρίες περί μη περαιτέρω ανάλυσης των φωνημάτων και θεώρησης τους ως τα ελάχιστα στοιχεία έκφρασης. Απέδειξαν, λοιπόν, ότι τα φωνήματα ορίζονται βάσει των διακριτών χαρακτηριστικών τους, που συνίστανται στη αντίθεση ανάμεσα στην παρουσία ή απουσία κάποιων σταθερών μεταβλητών, καταλήγοντας έτσι στην περιγραφή φωνολογικών νόμων.


Ενδεικτική Βιβλιογραφία

John Lyons, «Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία». Μεταίχμιο, Αθήνα, 2001. Μτφρ. Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ζωή Γαβριηλίδου, Αγγελική Ευθυμίου.