Το αυτοβιογραφικό είδος. Η ανάδυση και η εξέλιξη του. (Μέρος Β').

Της Μαριλένας Κουγιού 

Μετά τη δεκαετία του 1970 το θεωρητικό ενδιαφέρον για την αυτοβιογραφία υφίσταται μια ακόμη μετατόπιση σηματοδοτώντας έτσι την είσοδο στην μεταδομιστική φάση της. Η αλλαγή οπτικής έγκειται στη μεταπήδηση της εστίασης από τον εαυτό στη γραφή και φέρει την επιρροή μιας νέας λογοτεχνικής προσέγγισης, αυτής του μεταδομισμού. 

Ο δομισμός αμφισβητείται έντονα από τους μεταδομιστές, διότι «αποκαθιστά στη πράξη μια διαφορετική μορφή ιδεαλισμού». Το ζητούμενο είναι, λοιπόν, η αποκαθήλωση του υποκειμένου από την ιδεαλιστική του αίγλη, η οποία το καθιστά ενσυνείδητο, ελεύθερο και σε θέση προϋπάρχουσας ισχύος έναντι των κοινωνικών του καθορισμών. Η μεταδομιστική αντίληψη προωθεί μια υλιστική σύλληψη του υποκειμένου που πραγματώνεται με τη συμπερίληψη μαρξιστικών και ψυχαναλυτικών αρχών σε αντιδιαστολή με τη μονοδιάστατη δομιστική κυριαρχία της γλωσσολογικής μεθοδολογίας.

Επανερχόμενοι τώρα στην μεταδομιστική κριτική της αυτοβιογραφίας, ανιχνεύουμε την απώθηση του συγγραφικού εγώ ως συνεκτικού αρμού που υποβαστάζει το κείμενο νοηματοδοτώντας το και ενοποιώντας την πληθυντικότητα των σημασιών του σε ένα κεντρικό μήνυμα. Ο εαυτός παύει πλέον να προηγείται του κειμένου ως μια αυθύπαρκτη υποκειμενικότητα που δρα καταλυτικά στη δημιουργία του λόγου. Αποδυναμώνεται ο ρόλος του αυτοβιογράφου ως κειμενικού παραγωγού και αναδεικνύεται η πρωτοβάθμια δυναμική της γραφής.

Στις μεταδομιστικές θεωρήσεις επικρατεί ευρέως η αντίληψη ότι η ειδολογική κατηγοριοποίηση της αυτοβιογραφίας είναι ατελέσφορη. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Pal De Man: «Η αυτοβιογραφία είναι δύσκολο να της δοθεί ένας γενικός ορισμός, κάθε συγκεκριμένο παράδειγμα μοιάζει να είναι η εξαίρεση από τον κανόνα.» Για τον ίδιο η αυτοβιογραφία συνιστά ένα σχήμα ανάγνωσης που είναι δυνατόν να τυγχάνει εφαρμογής σε κάθε κείμενο.

 Η γλώσσα της αυτοβιογραφίας είναι ένα σημειωτικό σύστημα που δομείται από τα δύο υποκείμενα που εμπλέκονται στην διαδικασία της ανάγνωσης (πομπός-παραλήπτης) και τα οποία βρίσκονται σε σχέση αλληλοκαθορισμού και αμοιβαίας υποκατάστασης. Αναγνώστης και συγγραφέας συνιστούν μια δυαδική δομή η οποία χαρακτηρίζεται αντικατοπτρική, καθώς ο συγγραφέας δεν είναι μονοδιάστατα το επίκεντρο της δικής του κατανόησης, αλλά και της κατανόησης του αναγνωστικού κοινού, δηλ. δια στόματος De Man ο αναγνώστης είναι «κάτοπτρο και αντανακλαστική φιγούρα του συγγραφέα».

Σ’ αυτό το σημείο ανιχνεύεται μια σαφέστατη σύνδεση με την ψυχαναλυτική θεωρία και το «στάδιο του καθρέφτη» του Lacan, βασικού άλλωστε εκπροσώπου του μεταδομισμού. Η συνεκτική αντανάκλαση στο καθρέφτη αποτυπωμένη μαζί με τα δομικά στοιχεία που συναρθρώνουν την αυτό-εικόνα του υποκειμένου, αποτελούν την ταυτοποίηση του. Το ενοποιημένο αυτό σύνολο δεν είναι παρά ένα επίπλαστο είδωλο, εύθραυστο που επικαλύπτει τον θρυμματισμό του υποκειμένου. 

Ανάλογη είναι και η αντίληψη του R.Barthes, συγγραφέα και κριτικού της αυτοβιογραφίας, για τον οποίο το υποκείμενο είναι εξίσου διαθλασμένο και προσδιοριζόμενο από την απατηλή αντανάκλαση του. Η σύλληψη της ατομικότητας έτσι υπόκειται σε διαμεσολαβήσεις που διαθλούν ψευδώς ένα ολιστικό κάτοπτρο αντί για το κατακερματισμένο υποκείμενο. Συνακόλουθα, ο συγγραφέας ως μια ολότητα που ελέγχει το νόημα του έργου ανακηρύσσεται από τον Barthes νεκρός.
 

Μια ενδιαφέρουσα εναλλακτική αντίληψη προσφέρει η Sidonie Smith δίνοντας έμφαση στην αυτοβιογραφική επιτελεστικότητα και περιβάλλοντας έτσι την αυτοβιογραφία με την δυναμική της πράξης. Το σκηνικό όπου λαμβάνει χώρα η επιτέλεση της αυτοβιογράφησης ορίζεται από ένα χωροχρονικό πλαίσιο που φέρει τα σημάδια -πολιτισμικά και κοινωνικά- της συγκεκριμένης χωρικότητας και χρονικότητας. Το αυτοβιογραφούμενο υποκείμενο συναρμολογείται μέσω της επιτελεστικής πράξης της αφήγησης.

 Η συγκρότηση της ατομικής εσωτερικότητας επιτελείται- αν χρησιμοποιήσουμε όρους αιτιότητας- ως το αποτέλεσμα της αυτοβιογραφικής αφήγησης και των πολλαπλών πολιτισμικών ρυθμίσεων. Έτσι η αυτοβιογραφία αποσυνδέεται από τη λειτουργία της έκφρασης και εξωτερίκευσης ενός εσώτερου εαυτού, γεγονός το οποίο θα σήμαινε και την εγγενή φύση της ταυτότητας. Η αυτοβιογραφία ορίζεται ως μια απαγγελία και ο αυτοβιογράφος ως το απαγγέλλον υποκείμενο, η ιστορία του οποίου είναι το σύνολο των απαγγελιών του.

Παράβλεπε  Mέρος Α'. http://www.filologos-hermes.info/2016/08/blog-post_85.html 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Sidonie Smith and Julia Watson. Reading Autobiography. A Guide for interpreting Life Narratives. University of Minnesota Press, London.

Γρηγόρης Πασχαλίδης. Η ποιητική της Αυτοβιογραφίας. Εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα, 1993, σελ. 18.