Η Ῥητορεία ὡς προϊόν της εὐρώστου Πολιτείας

τοῦ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-Πτυχιούχου Κλασσικῆς Φιλολογίας
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-Μεταπτυχιακοῦ Ἐφηρμοσμένης Παιδαγωγικῆς
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-Ὑποψηφίου Διδάκτορος Κλασσικῆς Φιλολογίας
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Painting depicting a lecture in a knight academy, painted by Pieter Isaacsz or Reinhold Timm for Rosenborg Castle

Τα ζώπυρα της ρητορικής τέχνης μετηνέχθησαν εις Αθήνας εκ της Σικελίας και ιδίως εκ των Συρακουσών, ένθα η ρητορική εγεννήθη ότε την τυραννίδα διεδέξατο το δημοκρατικόν πολίτευμα. Η πολιτική όμως ρητορεία είναι γλυκερόν βλάστημα του πολιτικού εδάφους της Αττικής. Εξ απάντων της φιλολογίας των γενών η ρητορεία είναι η μάλλον σεσαρκωμένη εις της πολιτείας το σώμα.

Ο δημόσιος λόγος συνηυξήθη εν Αθήναις μετά του πολιτικού βίου, και αυτή δε η υπό του Θησέως πολιτική ένωσις της Ατικής υπελαμβάνετο γενομένη υπό την αιγίδα της προσωποποιούσης τον λόγον Πειθούς. Η ρητορεία ήτο προϊόν της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο πρώτος πολιτικός ρήτωρ ήτο ο πρώτος νομοθέτης των Αθηνών. «Ρητορική ἡ αὐτή και πολιτική» λέγει αρχαίος τις συγγραφεύς. Ως κυριώτατος δε μοχλός πολιτικής δυνάμεως ήτο η ρητορική ταυτοσήμαντος τη πολιτική… «πολιτικῆς μορίου εἲδωλον» κατά την φράσιν του Πλάτωνος. Άπαντες οι μεγάλοι πολιτικοί Σόλων, Πεισίστρατος, Αριστείδης, Περικλής, Αλκιβιάδης, Δημοσθένης ήσαν και μεγάλοι ρήτορες. Εν τοις αγώσι του δημοσίου αττικού δικαίου διεπλάσθη το πρώτον η ρητορεία. Εφ’ όσον επιτείνονται οι εν τη εκκλησία αγώνες επί τοσούτον συνεπιτείνεται και η ανάπτυξις της ρητορείας, και όσω ευτολμότερον ανίσταται του λαού η συνείδησις, τοσούτω υψηλότερον αίρεται και η δημηγορία. Ο Σόλων, ο Κλεισθένης, ο Θεμιστοκλής επί πάσι δε ο Περικλής επετήδευον την ρητορικήν ουχί ως τεχνίται αλλ’ ως δημόσιοι λειτουργοί. Η φυσική αυτών ρητορεία ήτο προϊόν της ευρώστου πολιτείας. Και εφ’ όσον μεν ο πολιτικός βίος εχώρει ερρωμένως, οι όροι στρατηγός, δημαγωγός και ρήτωρ συνεκεντρούντο εις εν και το αυτό πρόσωπον. Ότε δε ενόσησεν, επήλθεν και ο χωρισμός των αδιαρρήκτως συνηνωμένων τριών εκείνων όρων.

Και αι περίοδοι της ρητορείας ανταποκρίνονται ουχί προς τους ακμάσαντας περικλεείς ρήτορας αλλά προς την πολιτικήν ανάπτυξιν του λαού, ψυχή δε εκάστης περιόδου υπήρξεν πολιτικός τις αγών. Από των Μηδικών ιδίως η ρητορεία είναι τοσούτον στενώς συνδεδεμένη προς τον δημόσιον βίον ώστε καθίσταται αχώριστος από της ιστορίας των ελληνικών πολιτευμάτων.

Από του Κόρακος, του πρώτου περί ρητορικής τεχνολογήσαντος, από του Γοργίου του πρώτου την τέχνην των λόγων εις Αθήνας εισαγαγόντος, μέχρι του εν Καλαυρία εκπνεύσαντος τελευταίου υπερμάχου της ελληνικής ελευθερίας, οποία λαμπρά και ευπρεπής χορεία ανυπερβλήτων επί ευφραδεία και δεινότητι αγορητών ! Συν τω Δημοσθένει αποθνήσκει η πολιτική αυτονομία των Αθηνών, συν τη απωλεία δε της πολιτικής αυτονομίας αυναπόλλυται και η πολιτική ρητορεία. «Όπως η πυρκαϊά, πριν αποσβεσθή, εκπέμπει μεγάλας φλόγας, ούτω και η ελευθερία των Αθηνών θνήσκουσα εξέπεμψε δια στόματος του Δημοσθένους την τελευταίαν αυτής φλόγαν». Μετά ταύτα συνέβη και εις την ρητορικήν τέχνην, ό,τι και εις την κωμωδίαν. Απέπτη η ψυχή και έμειναν τα οστά. Εναπέμεινεν ο πυρήν αλλά δεν ήτο δυνατή πλέον η αναβλάστησις, διότι επέλιπεν η ζωοπάροχος της ελευθερίας αύρα. Ως η αρχαία κωμωδία μετήλαξεν επί των Μακεδόνων εις ηθικήν γνωμολογίαν, ούτω και η ρητορική, φεύγουσα την αγοράν και το βουλευτήριον, προσέδραμεν εις τας σχολάς των τεχνογράφων και διεσκευάσθη ως ηδυντήριον λόγων καρύκευμα, ικανόν μεν να διεγείρη τον θαυμασμόν των φιλοκάλων της στωμυλίας εραστών ουχί δε και να αναφλέξη την εν τοις στέρνοις των πολιτών απονεναρκωμένην εθνικήν συνείδησιν.

Ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, όστις ηκροάσατο των παλαιών ρητόρων, ή το ού μόνον ο έσχατος των αττικών διδασκάλων αλλά και ο πρώτος της νέας σχολής εισηγητής, καθ’ ήν παύεται μεν ο πρακτικός, άρχεται δε ο θεωρητικός της ρητορικής βίος. Ότε ο Δημοσθένης αφήκεν εν τω ναώ του Ποσειδώνος την κρατεράν αυτού ψυχήν, ο Δημήτριος ο Φαληρεύς ήγε το τρίτον και εικοστόν της ηλικίας έτος, και όμως πόσον μεγάλη, πόσον ευρεία φαίνεται η διάστασις των δύο τούτων ανδρών; Αι αίφνης και αθρόως επελθούσαι πολιτικαί συμφοραί μετέβαλον επί τοσούτον την φύσιν της ρητορείας, ώστε νομίζει τις, ότι μεταξύ Δημοσθένους και Δημητρίου μεσολαβεί «μακρός κἀναρίθμητος χρόνος».