Υπό
Μαριλένας Κουγιού
 |
| ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΕΡΜΗΣ |
Τα πρώτα ίχνη της στροφής των μελετητών προς θεωρητικές και κριτικές προσεγγίσεις του αυτοβιογραφικού είδους εντοπίζονται στα μέσα του 20ου αι. και πιο συγκεκριμένα στη δεκαετία του 1950, όπου και τοποθετείται το έργο του Γερμανού φιλόλογου Misch. Κατ’ αυτόν το αυτοβιογραφικό εγχείρημα είναι απόρροια του επιφανούς βίου του συγγραφέα και της καταλληλότητας αυτού ως δημοσίου προσώπου. Ο αφηγητής γίνεται αντιληπτός από τον Misch ως αντιπροσωπευτικό πρότυπο της κοινωνίας και η ζωή του προβάλλεται ως παραδειγματικά ιδανική. Ως επακόλουθο προέκυψε η συστηματοποίηση μιας μόνο αυτοβιογραφικής εκδοχής ως πολιτισμικά ανώτερης, αυτή της «σπουδαίας αυτοβιογραφίας», αποκλείοντας άλλα κοινωνικά υποκείμενα και τις πολιτισμικές εκδοχές τους.
H πρώτη φάση της κριτικής των δεκαετιών ’50 και ΄60 ήταν προσανατολισμένη στο βίο του συγγραφέα, χωρίς να επιδέχεται την εξαγωγή και την προβληματοποίηση του εαυτού. Η αυτοβιογράφηση γειτνιάζει με την αντικειμενική ιστορική περιγραφή, καθώς σύμφωνα και με τον Roy Pascal η αυτοβιογραφία «δίνει σχήμα στη ζωή αναπλάθοντας την ως μια συνεκτική ιστορία». Ο συγγραφέας για το Roy Pascal κατέχει μια ορισμένη θέση στο κοινωνικό περιβάλλον και η ζωή του που αυτοβιογραφείται, καθίσταται ερμηνεύσιμη βάσει αυτής της θέσης. Μάλιστα, προβαίνει σε μια αξιολογική εκτίμηση, επιδεικνύοντας αρνητική στάση στις μορφολογικές καινοτομίες, όπως η χρήση τριτοπρόσωπου λόγου, καθώς «παραποιεί τον πραγματικό χαρακτήρα της ζωής».
Οι δύο ανωτέρω προσεγγίσεις χαρακτηρίζονται ως οντολογικές, καθότι εμφαίνουν στην υπόσταση και στην θεμελιακή ουσία της αυτοβιογραφίας, η οποία συνίσταται σε ένα θεματολογικό περιεχόμενο. Τόσο η μελέτη του Μisch όσο και αυτή του Pascal προσδίδουν αξιολογική χροιά στον ορισμό της αυτοβιογραφίας και αναγορεύουν σε κανόνα μια μεμονωμένη αυτοβιογραφική πραγμάτωση αδυνατώντας να συμπεριλάβουν «αποκλίνουσες αφηγήσεις».
Η πρώτη φάση θεωρητικοποίησης του αυτοβιογραφικού είδους, λοιπόν, σημαδεύτηκε από την επίμονη εστίαση στα βιογραφικά γεγονότα της ζωής του συγγραφικού υποκειμένου. Η αλήθεια των λεγομένων αυτού επικυρώνονταν ή διαψεύδονταν από την ιστορική έρευνα. Το υποκείμενο παρέμενε αφανές και δεν τύγχανε εμβάθυνσης ή ερμηνείας. Ο κριτικός λειτουργούσε σαν ηθικολόγος αξιολογώντας την ποιότητα του βίου του συγγραφέα και ως εκ τούτου οι λογοτεχνικές κρίσεις διέπονταν από τις κοινωνικές.
Ένα δεύτερο κύμα κριτικής παρατηρείται από τα μέσα του 1960 και έπειτα. Η μετατόπιση που εκδηλώνεται σ’ αυτή τη νέα τάση αυτοβιογραφικής κριτικής και η οποία καθίσταται διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό συγκριτικά με την προγενέστερη, εντοπίζεται στην προσήλωση όχι πια στο βίο, αλλά στον εαυτό. Η νέα θεωρητική ματιά διαρθρώνεται γύρω από την ιδέα της αυτονόμησης του υποκειμένου και της αυτό-συνειδητοποίησης. Η έννοια της υποκειμενικότητας έρχεται στο προσκήνιο αναδεικνύοντας τη παρουσία του συγγραφέα και το ρόλο του ως παραγωγού νοήματος και εγγυητή της αυτοβιογραφούμενης αλήθειας. Ο αυτοβιογράφος, λοιπόν, συλλαμβάνεται διαμέσου των προθέσεων και των κινήτρων του είτε ως ένα αυτογνωσιακό και συνειδησιακό ον που επιχειρεί την ενδοσκοπική του καταβύθιση- φαινομενολογική προσέγγιση-είτε ως εκφραστής της ειλικρίνειας και της ακριβολογίας του κειμένου του-πραγματολογική προσέγγιση.
Ένας βασικός εκπρόσωπος της λεγόμενης μοντέρνας κριτικής των δεκαετιών 1960 και 1970 που κατατάσσεται στη φαινομενολογική εκδοχή της είναι ο G. Gusdorf. Σύμφωνα με αυτόν η αυτοβιογραφία είναι ένα εγχείρημα ανθρωπολογικό, καθώς διέπεται από τις αρχές της αυτογνωσίας και της συνειδητότητας. Η σύλληψη της ατομικότητας είναι επίτευγμα του δυτικού πολιτισμού και συνεπώς εφόσον η αυτοβιογράφηση προϋποθέτει την ατομικότητα συγκαταλέγεται και αυτή στα δυτικοευρωπαϊκά επιτεύγματα. Η εν λόγω προσέγγιση, βέβαια είναι αρκετά περιοριστική ως προς το γεωγραφικό της πλαίσιο και την πολιτισμική προέλευση των αυτοβιογραφούμενων υποκειμένων.
Για τον Plilippe Lejeune από την άλλη, η ύπαρξη του αυτοβιογράφου καθίσταται ορατή μέσω της ομωνυμίας συγγραφέα-αφηγητή-πρωταγωνιστή και είναι η ίδια αυτή η ύπαρξη του που συνιστά επαληθευτικό τεκμήριο της πιστότητας και της αληθολογίας του κειμένου. Η αυτοβιογραφία ορίζεται από τον Lejeune ως «αναδρομικό πεζό αφήγημα γραμμένο από ένα πραγματικό πρόσωπο που αφορά την ύπαρξη του, την ατομική του ζωή και την ιστορία της προσωπικότητας του». Κατ΄αυτόν τον τρόπο δίνει έναν πραγματολογικό ορισμό στον οποίο η ύπαρξη του αυτοβιογραφούμενου υποκειμένου είναι ανεξάρτητη από το κείμενο υπό την έννοια ότι επιδέχεται δημόσιας πιστοποίησης σε επίπεδο εξωκειμενικό.
Ωστόσο, η ιδιότητα του αυτοβιογράφου αν και επαληθεύσιμη σε πραγματολογικό επίπεδο, δεν είναι παντελώς αποκομμένη από τη κειμενικότητα του έργου, καθώς προϋποθέτει τη χρήση συμβάσεων που δηλώνονται ενδοκειμενικά. Συγκεκριμένα, η ταυτοτική σύμπτωση συγγραφέα, αφηγητή και πρωταγωνιστή συνιστά το αυτοβιογραφικό συμβόλαιο, το οποίο και ανάγεται σε ειδοποιό γνώρισμα του είδους. Ο αυτοβιογράφος δεσμεύεται και από το αναφορικό συμβόλαιο που επισφραγίζει το αυτοβιογραφικό, ως μια συμπληρωματική απόδειξη της αυθεντικότητας και της αξιοπιστίας του. Αφηγητής και πρωταγωνιστής παραπέμπουν σε ένα υπαρκτό πρόσωπο που ταυτοποιείται από το όνομα του συγγραφέα, ο οποίος και φέρει την κοινωνική ευθύνη της αναπαράστασης των αληθειακών του δεδομένων.
Ενώ ο Lejeune προβαίνει σε έναν ειδολογικό προσδιορισμό του αυτοβιογραφικού είδους διακρίνοντας το σαφώς από τη βιογραφία και το μυθιστόρημα στη βάση του αυτοβιογραφικού συμβολαίου, ένας άλλος μελετητής της κριτικής τάσης του 1960-’70, ο James Olney ανιχνεύει μια όσμωση της αυτοβιογραφίας με άλλα είδη που την καθιστά ειδολογικά απροσδιόριστη. Σύμφωνα με τον ίδιο, η απειρία, η εναλλαξιμότητα και η μοναδικότητα των αυτοβιογραφικών τύπων δυσχεραίνει την ειδολογική διακριτότητα της αυτοβιογραφίας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Sidonie Smith and Julia Watson. Reading Autobiography. A Guide for interpreting Life Narratives. University of Minnesota Press, London.
Γρηγόρης Πασχαλίδης. Η ποιητική της Αυτοβιογραφίας. Εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα, 1993, σελ. 18.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου