Ποιά είναι η αξία και ο ρόλος της Λογοτεχνίας

τοῦ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-Πτυχιούχου Κλασσικῆς Φιλολογίας
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-Μεταπτυχιακοῦ Ἐφηρμοσμένης Παιδαγωγικῆς
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-Ὑποψηφίου Διδάκτορος Κλασσικῆς Φιλολογίας
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι η ελληνική και ξένη λογοτεχνία, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, έχει προσφέρει στην ανθρωπότητα έργα μεγάλης και ανεκτίμητης αξίας από άποψιν μορφής και περιεχομένου. Ποια είναι όμως τα στοιχεία εκείνα που προσδίδουν αξία στο λογοτεχνικόν έργον και ποιος ο ρόλος της λογοτεχνίας εις την μόρφωσιν και διαμόρφωσιν της προσωπικότητος του ανθρώπου;

Η λογοτεχνία σαν μια εκ των μορφών εκδηλώσεως της κοινωνικής συνειδήσεως διαδραματίζει πολύ σοβαρόν κοινωνικόν ρόλον, διότι άμεσα ή έμμεσα επιδρά εις την διαμόρφωσιν μιας αισιόδοξης ή απαισιόδοξης, σωστής ή λαθεμένης κοσμοαντιλήψεως, ανάλογα με το περιεχόμενόν της. Είναι ο πνευματικός χώρος όπου όλα τα προβλήματα που ενδιαφέρουν τον άνθρωπον τοποθετούνται και εξετάζονται με δύναμην και οξύτητα, με πρόθεσιν την εύρεσιν της αληθείας, την εμβάθυνσιν εις το νόημα της ζωής, την αποκάλυψιν ή αντίθετα την συγκάλυψιν των αιτιών που προκαλούν τις κοινωνικές συγκρούσεις, τις επιτυχίες, τις αποτυχίες, την ατομικήν και κοινωνική δυστυχία ή ευτυχία.

Όπως κάθε μορφή της τέχνης, έτσι και η απεικόνισις των ανθρωπίνων σχέσεων μέσα από την λογοτεχνία, αποτελεί συνδυασμό γλώσσας, ύφους, παραστατικότητος, ζωντάνιας, εκφραστικής δυνάμεως και αντιλήψεων για την ζωή, για το καλό και το κακό, για τις ελπίδες του ανθρώπου, τις αγωνίες του, τους αγώνες του, για το περιβάλλον του και την δραστηριότητά του. Μ’ άλλα λόγια, είναι συνδυασμός μορφής και περιεχομένου. Όσο πιο αρμονικά, πιο ολοκληρωμένα, πιο τέλεια είναι δεμένα αυτά τα δύο, τόσο μεγαλύτερη είναι η αξία του λογοτεχνικού έργου. Τέλεια μορφή με ασήμαντο περιεχόμενο και αντίστροφα, υποβιβάζουν την αξίαν του κειμένου, μπορεί να το κάνουν και ευτελές και βαρετόν. Ο Δημήτρης Φωτιάδης στο βιβλίο «Ζωή και Τέχνη» γράφει πως ο καλλιτέχνης για να μας πείση, πρέπει πρώτα να μας συγκινήση. Ο δρόμος για το μυαλό περνάει πρώτα απ’ την καρδιά.

Όπως είναι γνωστόν, δεν αντέχουν όλα τα λογοτεχνικά έργα στην δοκιμασία του χρόνου. Η αρχαία ελληνική ποίηση είναι και σήμερα σύγχρονη, διότι με ανυπέρβλητη τεχνική αντικαθρεπτίζει τον τρόπον σκέψεως, τις αξίες, τα ιδανικά, τα προβλήματα των ανθρώπων της εποχής εκείνης, τις πολιτικές και κοινωνικές μεταβολές, την ιστορικήν κίνησιν, την ίδια την ζωήν. Ακριβώς εκεί ευρίσκεται η αξία της και σ’ αυτό οφείλεται η διαχρονικότητά της.

Στα έργα του Σαίξπηρ, του Γκαίτε, του Φρ. Σίλλερ, του Μπαλζάκ, του Ουγκώ, οι ήρωες είναι τύποι αντιπροσωπευτικοί, ανθρώπινοι, δεν είναι εξωκοινωνικά όντα, δημιουργήματα αρρωστημένης, καλλιτεχνικής φαντασίας. Εις τα έργα αυτά υμνείται η ψυχική ευγένεια, ο έρως, η φιλία, η αυτοθυσία, η αφιλοκέρδεια, όχι ο πόλεμος, το μίσος, ο φόνος, η απάτη, ο ατομισμός, η μοιρολατρία και οι προλήψεις. Δια τούτο είναι μεγάλα έργα με παγκόσμια αναγνώρισιν. Μάλιστα ο Φρ. Σίλλερ έλεγεν πως μόνον η μορφωτική δύναμις της τέχνης κατορθώνει να κάνη τον εγωιστάκο ιδανικό πολίτη.

Με τα μυθιστορήματά του ο Μαξίμ Γκόρκυ υμνεί την εργασίαν κι όλη του η προσπάθεια συγκεντρώνεται, όπως έλεγε ο ίδιος εις το να ξυπνήση στους ανθρώπους την αίσθησιν της δυνάμεώς των. Ο Σολωμός, ο Παλαμάς, ο Βάρναλης, ο Ελύτης, ο Ρίτσος και πόσοι ακόμη Έλληνες λογοτέχνες με τα έργα των συμβάλλουν εις την αναδιαπαιδαγώγησιν, εις την πρακτικήν μετάπλασιν του ανθρώπου και του κόσμου.

Αυτό το λογοτεχνικόν είδος αξίζει, διότι μορφώνει, προβληματίζει, αφυπνίζει, καθοδηγεί, βοηθάει στο να γνωρίση ο μελετητής, όχι ο απλός αναγνώστης, τον άνθρωπον και τον ίδιον του τον εαυτόν. Εξευγενίζει, εκπολιτίζει, εξημερώνει, δίνει πρότυπα, παραδείγματα δια μίμησιν ή αποφυγήν, διαμορφώνει θετικά ή αρνητικά, ανάλογα με τις επιλογές που κάνουμε, τον ψυχικόν μας κόσμον, την προσωπικότητά μας. Το θέατρον εις την αρχαίαν Ελλάδα ήτο σχολείον, η «Ανάστασις» του Λ. Τολστόι είναι μάθημα. Δεν είναι η λογοτεχνία απλή διασκέδασις, απλή ψυχαγωγία για να διαλυθή η ανία, να περάση η ώρα.

Ανάμεσα στα κείμενα και τα θεάματα που κυκλοφόρησαν μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ξεχωρίζουν τα προοδευτικά που κατακρίνουν με δριμύτητα την ιδεολογικήν αποσύνθεσιν που ήρθεν σαν αποτέλεσμα των καταστροφών του πολέμου και προσπαθούν να μεταφέρουν τον αναγνώστην ή θεατήν στον κόσμον της αναδημιουργίας, της δουλειάς, της πνευματικής ανατάσεως και της ομορφιάς. Υπάρχουν όμως κι εκείνα που προσπαθούν να τον μεταφέρουν στον κόσμον του εγκλήματος και της ικανοποιήσεως των ενστίκτων ή να τον πείσουν ότι ο πόλεμος είναι δήθεν αναπόφευκτον κακό. Αυτά τι αξία μπορεί να έχουν;

Ο σοβαρός αναγνώστης δεν διαβάζει απλώς τα βιβλία, αλλά στοχάζεται πάνω σ’ αυτά. Γι αυτό, η αξία της λογοτεχνίας δεν μπορεί να περιορίζεται στο αν και πόσο το συγκεκριμένον έργον εκφράζει την ψυχοσύνθεσίν μας, τα προσωπικά μας ενδιαφέροντα, την ατομικότητά μας. Σημασία έχει να εκφράζη τον άνθρωπον, την απεριόριστην πίστην στις καλές αρχές του, στις ικανότητές του. Να δείχνη τις αιτίες που προκαλούν τις διάφορες καταστάσεις, όχι μόνον να τις περιγράφη.

Η αγωνιώδης πλοκή και το πρωτότυπον τέλος είναι συστατικά στοιχεία του λογοτεχνικού έργου. Δεν είναι όμως αυτό το κύριον, όπως δεν είναι και οι υποκειμενικές, οι προσωπικές αναζητήσεις του συγγραφέως, διότι η λογοτεχνία είναι κοινωνικό φαινόμενον και ποτέ εκδήλωσις ατόμων που δημιουργούν δια «λίγους» ή δια να εκφράσουν αποκλειστικά και μόνον τον εαυτόν των.

Τέτοια έργα αποπροσανατολίζουν και καλλιεργούν τον ατομισμόν, την ψευδαίσθησιν, ότι το άτομον είναι το κέντρον του κόσμου, εν ω ο άνθρωπος είναι η συνισταμένη των κοινωνικών σχέσεων. Υποκειμενισμός – ατομισμός – πεσσιμισμός, συνήθως πάνε μαζί.

Ανεξάρτητα λοιπόν από προσωπικές απόψεις, το ζήτημα μπαίνει σε αντικειμενική βάση. Δεν μπορούμε, δηλαδή, αυθαίρετα να αποκόψουμε την λογοτεχνίαν από την ζωή, από τα άλλα κοινωνικά φαινόμενα, υποτιμώντας τον κοινωνικόν της ρόλον. Είναι πηγή μορφώσεως, προβληματισμού, διαπαιδαγωγήσεως και τον σκοπόν αυτόν εκπληρώνει,με περιεχόμενον και εκφραστικά μέσα ποιοτικώς ανώτερα.

Το ενδιαφέρον μας δια βαθύτερην κατανόησιν της ουσίας του ανθρώπου και του νοήματος της ζωής, ίσως ν’ αρχίζη με την μελέτην λογοτεχνικών έργων και της Αισθητικής, της επιστήμης που ασχολείται με τα φαινόμενα της Τέχνης.