«Ἐσθλός -ή, -όν»: Ἐτυμολογία - Ἑρμηνεία

ἐπιμελεία τοῦ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας
πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς
πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

A fun and easy way to remember -

www.memrise.com

Επ’ αφορμή σχετικής ερωτήσεως στις πανελλήνιες εξετάσεις στο μάθημα των αρχαίων ελληνικών[1], θα καταπιαστούμε στο να αναζητήσουμε την ετυμολογία και το νόημα της λέξεως «ἐσθλός». Χάριν της ιστορίας υπενθυμίζουμε ενθάδε την άσκησιν των φετινών εξετάσεων:

Να βρείτε στο παραπάνω διδαγμένο κείμενο μια ετυμολογικά συγγενή λέξη, απλή ή σύνθετη, για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: γηγενής, ἐσθλός, μισαλλοδοξία, δέος, στρεβλός.

Η παρατήρησις δε της Πανελλήνιας Ενώσεως Φιλολόγων ήτο ιδιαιτέρως καυστική: «Επισημαίνουμε  όμως  ότι  ζητείται  να  ετυμολογηθεί  η αμφισβητούμενης και κατ ̓ άλλους άγνωστης ετυμολογίας λέξη  ἐσθλός».

Εμείς να παρατηρήσωμε ότι δεν ήτο η άσκησις αμιγώς η εύρεσις του ετύμου της λέξεως αλλά η εύρεσις συγγενούς λέξεως από το γνωστόν προς εξέτασιν κείμενον. Σαφώς ωστόσον η άσκησις υπονοεί ότι δέον να κατέχωμεν την ετυμολογίαν της λέξεως.

Κατ’ αρχήν το «ἐσθλός» άρα γε γνωρίζει ο μαθητής τι σημαίνει; Δέον να γνωρίζη θα πώ εγώ. Διότι εις την Αντιγόνη του Σοφοκλή εδιδάχθη ήδη στον Πρόλογο και μάλιστα στους πρώτους στίχους[2] της τραγωδίας το εξής (σας παρουσιάζω όλην την προϊστορία του επιμάχου σημείου):

Ο Πολυνείκης, που διεκδικούσε τον θρόνο που κατείχε ο Ετεοκλής, παρά τη συμφωνία τους να τον μοιράζονται διαδοχικά ανά χρόνο, εξεστράτευσε μαζί με τον πεθερό του και άλλους πέντε αργείους αρχηγούς εναντίον της Θήβας. Η κατάρα του πατέρα τους, του Οιδίποδα, επιβεβαιώθηκε και τα δύο αδέλφια αλληλοσκοτώθηκαν στη μεταξύ τους μονομαχία. Το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας η πιο δυναμική και δραστήρια από τις δύο κόρες του Οιδίποδα, η Αντιγόνη, καλεί την αδελφή της Ισμήνη έξω από το παλάτι και την πληροφορεί για τη διαταγή του θείου τους Κρέοντα, που είχε στο μεταξύ αναλάβει τη διακυβέρνηση της Θήβας, για την τύχη των νεκρών αδελφών τους.

Μιλά η Αντιγόνη:

Οὐ γὰρ τάφου νῷν τὼ κασιγνήτω Κρέων

τὸν μὲν προτίσας, τὸν δ’ ἀτιμάσας ἔχει;

Ἐτεοκλέα μέν, ὡς λέγουσι, σὺν δίκῃ

χρησθεὶς δικαίᾳ καὶ νόμῳ, κατὰ χθονὸς

(25) ἔκρυψε τοῖς ἔνερθεν ἔντιμον νεκροῖς,

τὸν δ’ ἀθλίως θανόντα Πολυνείκους νέκυν

ἀστοῖσί φασιν ἐκκεκηρῦχθαι τὸ μὴ

τάφῳ καλύψαι μηδὲ κωκῦσαί τινα,

ἐᾶν δ’ ἄκλαυτον, ἄταφον, οἰωνοῖς γλυκὺν

(30) θησαυρὸν εἰσορῶσι πρὸς χάριν βορᾶς.

Τοιαῦτά φασι τὸν ἀγαθὸν Κρέοντα σοὶ

κἀμοί, λέγω γὰρ κἀμέ, κηρύξαντ’ ἔχειν,

καὶ δεῦρο νεῖσθαι ταῦτα τοῖσι μὴ εἰδόσιν

σαφῆ προκηρύξοντα, καὶ τὸ πρᾶγμ’ ἄγειν

(35) οὐχ ὡς παρ’ οὐδέν, ἀλλ’ ὃς ἂν τούτων τι δρᾷ,

φόνον προκεῖσθαι δημόλευστον ἐν πόλει.

Οὕτως ἔχει σοι ταῦτα, καὶ δείξεις τάχα

εἴτ’ εὐγενὴς πέφυκας, εἴτ’ ἐσθλῶν κακή.

Δηλαδή:

Και μη δεν έχει ο Κρέοντας τον ένα

τον αδερφό μας με ταφή τιμήση,

ενώ άταφο καταφρονά τον άλλο;

Τον Έτεοκλή, όπως λεν, και με το δίκιο,

πρόσταξε να τον θάψουν, για να πάη

με τιμή στους νεκρούς του Κάτω κόσμου·

μα το άθλιο το κορμί του Πολυνείκη

στους πολίτες διαλάλησε, κανένας

στη γης να μη το κρύψη ούτε το κλάψη,

μα αθρήνητο και άταφο να τ' αφήσουν,

γλυκό για τα όρνια θησαυρό, που γύρω

καρτερούν λιμασμένα για θροφή τους.

Τέτοια ο καλός μας Κρέοντας για σένα

και για μένα ―ναι, λέω και για μένα―

διαλάλησε· και θά 'ρθη, λέγουν, τώρα

ξάστερα εδώ στη μέση να κηρύξη

για όσους δεν το 'χουν μάθη· και το πράμα

το παίρνει όχι έτσι αψήφιστα, μα αν κάποιος

τολμήση κάτι τέτοιο, θάνατος

απ' του λάου τις πέτρες μες στην πόλη

τον περιμένει. Έτσι λοιπόν αυτά ειναι.

«Μα τώρα εσύ θα δείξης, αν εισ' άξιο

της γενιάς σου βλαστάρι, ή αν ενώ εισαι

από τέτοιους ευγενείς προγόνους, τους ντροπιάζεις.[3]»

Εκεί θα εδιδάχθη ότι το επίθετον «ἐσθλός -ή, -όν» λοιπόν σημαίνει

1. α) καλός, αγαθός, ευγενής (αντ. κακός), ωραίος (για έμψυχα και άψυχα) β) καλός, έντιμος, πιστός, ειλικρινής (με ηθική σημασία)

2. γενναίος, ανδρείος, ισχυρός, άξιος, ξακουστός

3. συνετός, φρόνιμος, πολύτιμος |αίσιος, ευοίωνος, τυχερός

4. το ουδ. ως ουσ. τὸ ἐσθλόν=η καλή τύχη, η ευτυχία

5. το ουδ. πληθ. ως ουσ. τὰ ἐσθλά=οι ευγενικές πράξεις ή σκέψεις |τὰ ἐσθλά=η περιουσία, τα αγαθά

Αν όχι όλα αυτά τουλάχιστον εκείνα τα τρία πρώτα. Δηλαδή ότι «ἐσθλός -ή, -όν» σημαίνει καλός, αγαθός και ευγενής.

Πιθανόν εκεί να έμαθε και το ότι το επίθετον «ἐσθλός -ή, -όν» ίσως προέρχεται από το: ἐσθλ- + επίθημα -ός.

Αλλά ας υποθέσωμεν ότι δεν το έμαθε. Ο μαθητής πώς θα εσκέφθη; Λογικώς ως εξής. Βλέπει έν «ἐσ-» κι έν «-θλ-» στην λέξη πριν την κατάληξιν «-ος» του επιθέτου. Σε λίγα πράγματα χάρις αυτών θα κατευθυνθή ο νούς του. Πρώτα εις το ρήμα «εἰμί» και δευτερευόντως εις το ουσιαστικόν «ἆθλος» ή στο «θλίψις» ή ακόμα και στο επίθετον «ἂθλιος». Για να τα δούμε πιο αναλυτικά αυτά.

Το ρήμα εἰμί έως τον μέλλοντα έχει ως εξής:

εἰμί εἶ ἐστί ἐσμέν ἐστέ εἰσίν	ὦ ᾖς ᾖ ὦμεν ἦτε ὦσιν	εἴην εἴης εἴη εἴημεν – εἶμεν εἴητε – εἶτε εἴησαν – εἶεν	ἴσθι ἔστω ἔστε ἔστων ή ὄντων ή ἔστωσαν	εἶναι
Μετοχή
ὤν, οὖσα, ὄν
ἦ και ἦν ἦσθα ἦν ἦμεν ἦτε ή ἦστε ἦσαν
ἔσομαι ἔσῃ ή ἔσει ἔσται ἐσόμεθα ἔσεσθε ἔσονται		ἐσοίμην ἔσοιο ἔσοιτο ἐσοίμεθα ἔσοισθε ἔσοιντο		Απαρέμφατο
ἔσεσθαι
Μετοχή
ἐσόμενος, ἐσομένη, ἐσόμενον

Εμφανές δηλαδή είναι εκείνο το ἐσ- .. ήτοι η ρίζα ἐσ- εξ ού και εις τα λατινικά εκείνο το es-se.

Εξ αυτής της ρίζας έχουμε τελικώς το ἐσ-μί>ἐμμί>εἰμί ή το ἐσ-σί> ἒ-σι> εἶ ή το ἐστ-ί>ἐστί (πρβλ το λατινικό est).

Το δε ρήμα ἀθλέω-ῶ (=αγωνίζομαι, μάχομαι, κοπιάζω) εύκολα μπορεί κανείς να πή ότι μερικά ομόρριζα ίσως ήθελεν είναι τα εξής: ἂθλημα, ἀθλητής, ἂθλησις, πρωτάθλημα, πρωταθλητής. Εξ αυτού του ρήματος δηλαδή έχομεν το ἆθλος, αλλά και το ἂθλιος ακόμα. Τώρα πώς το ἂθλιος τουτέστιν ο δυστυχής και ο ελεεινός προέρχεται και συγγενεύει με το ἆθλος δηλαδή τον μόχθο και τον αγώνα μόνον αν σκεφθή κανείς, ότι προκειμένου να κατακτήση κάποιος το ἆθλον ήτοι το έπαθλον και βραβείον πρέπει πρώτα να καταστήση εαυτόν δυστυχήν από τας κακουχίας και τον συνεχή αγώνα δύναται να το εννοήση. Δηλαδή φαίνεται ότι το ἂθλιος στην αρχική του σημασίαν δεν έχει ηθικήν έννοια αλλά κυριολεκτικήν.

Μας μένει το «θλῖψις». Εκ τινός ρήματος «θλίβω» (=πιέζω, στενοχωρώ, ενοχλώ) και με θέμα θλίβ- τι άλλο να σκεφτή κανείς εκτός από κάποια ομόρριζα όπως τα «θλιβερός», «κατάθλιψις» «θλιμμένος», «καταθλιπτικός»;

Οπότε καταλήγομεν. Αυτό το –θλ- του «ἐσ-θλ-ός» μάλλον έχει να κάνει ίσως και με το ἀθλέω-ῶ και με το θλίβω καθώς αυτό το –θλ- ίσως προσδίδει μία πίεσιν και στενοχώρια που σε κάμνει ἂθλιον, ελεεινόν εις την όψιν και εμφάνισιν όχι από τίποτα άλλο παρά από την προσπάθειάν σου να αγωνισθής, από τον ἆθλον που διεξάγης, τον αγώνα σου εις οιονδήποτε στίβο της ζωής.

Τώρα μαζί με το ρήμα «εἰμί» φαίνεται πως δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά το «κεῖμαι ἐν ἀγῶνι», ευρίσκομαι σε αγώνα, διεξάγω τον καλόν αγώνα του βίου και δια τούτο δεν είμαι κακός αλλά ευγενής, άνθρωπος που παλεύει ενάντια σε όλες τις αντιξοότητες της ζωής, άνθρωπος αγαθός δια τούτο, γενναίος και ανδρείος.

Αφού παρουσιάσω άλλο ένα χωρίο όπου οι λέξεις «ἆθλος» και «ἐσθλός» κείνται πλησίον θα καταλήξωμεν κι οριστικώς. Εις τον Α’ Ολυμπιόνικόν[4] του ο Πίνδαρος γράφει τα εξής κάπου:

ὁ νικῶν δὲ λοιπὸν ἀμφὶ βίοτον

ἔχει μελιτόεσσαν εὐδίαν

ἀέθλων γ’ ἕνεκεν. τὸ δ’ αἰεὶ παράμερον ἐσλὸν

ὕπατον ἔρχεται παντὶ βροτῶν. ἐμὲ δὲ στεφανῶσαι

κεῖνον ἱππίῳ νόμῳ

Αἰοληΐδι μολπᾷ

Χρή πέποιθα δὲ ξένον

δηλαδή[5]

ο νικητής για την υπόλοιπη ζωή του

την πιο γλυκιά απολαμβάνει ευτυχία,

τιμή στους άθλους του: Η πέρα από το χρόνο

ύψιστη δόξα στο θνητό!  Γι’ αυτό εγώ πρέπει

με ύμνο αιολικό να στεφανώσω

τον νικητή αρματοδρόμο εκείνον.

Το ξέρω, άλλο θαυμαστότερο δεν έχω..

Το χωρίο είναι ξεκάθαρον. Ο νικητής, αυτός ο άνθρωπος που πάλεψε στην ζωήν του –γενικά- που μόχθησε, που διεξήγαγε τον αγώνα τον καλόν εξαιτίας του τελικού επάθλου του, χαίρει δια το όσον υπόλοιπον του βίου του της γενικής εκτιμήσεως όλων. Τούτο και μόνον δια τον μεγάλον ποιητή είναι το μοναδικόν ύπατον αγαθόν, το να έλθουν οι έσχατες μέρες σου λίγο πρίν τον θάνατο και να σε εύρουν καλόν αγωνιστήν που έχει κατακτήση το έπαθλον της ζωής.

Μόνον μία επισήμανσιν εδώ. Το «ἐσθλόν» η καλή τύχη, η ευτυχία, εδώ παρουσιάζεται με την δωρικήν μορφήν του ήτοι δίχως το –θ- ως «ἐσλόν» αφού στην δωρική και αιολική διάλεκτον έχομεν δωρ. ἐσλός,-ά, -όν , αιολ. ἔσλος. Τούτο και μόνον ίσως ηνάγκασε μερικούς να ταυτίσουν το επίθετον ἐσθλός τελικώς πιο πολύ με το ρήμα «εἰμί» χάριν αυτού του - ἐσ – παρά και με τα υπόλοιπα ήτοι τα ἀθλέω-ῶ και «θλίβω» που κατά την γνώμη μου είναι αλυσιτελές.

Όπως και νά χη, το να θέτης εις τις Πανελλήνιες εξετάσεις ποιητικούς τύπους – αφού το επίθετο ἐσθλός -ή, -όν απαντάται μόνον σε ποιητικά κείμενα και όχι σε κείμενα της αττικής πεζογραφίας – έστω κι αν εδιδάχθη ως είπομεν στην Αντιγόνη του Σοφοκλή - ή αλλαχού[6] - κάποια στιγμή στην εκπαιδευτική βαθμίδα, είναι άτοπον και άκαιρον και δεν συνάδει με το πνεύμα του νόμου. Υπενθυμίζω ότι σύμφωνα με το ΦΕΚ 1186/2015 ως ύλη εξετάσεων ορίζεται το εξής:

1. ΚΕΙΜΕΝΟ

Αδίδακτο πεζό κείμενο αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων της αττικής διαλέκτου.

2. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ - ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ

α. Η ύλη που περιλαμβάνεται στα βιβλία του Γυμνασίου «Αρχαία Ελληνική Γλώσσα» Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου, έκδοση 2015.

β. Ολόκληρη η ύλη που περιλαμβάνεται στο βιβλίο της Α΄ τάξης Γενικού Λυκείου «Εγχειρίδιο Γλωσσικής Διδασκαλίας», έκδοση 2015 (ενότητες 1 - 21).

Που γράφει περί Αντιγόνης του Σοφοκλέους, Τραγωδιών, ποιητικών κειμένων και λυρικών ασμάτων;

---

[1] Πρβλ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2016 / ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΘΕΩΡ.Κ.) ΘΕΜΑΤΑ

[2] ΣΟΦ, Αντ, 21 κ.ε

[3] Μτφρ. Ι.Ν. Γρυπάρης. χ.χ. Οι τραγωδίες του Σοφοκλέους. I, Αντιγόνη, Ηλέκτρα, Αίας, Τραχίνιαι. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.

[4] Πίνδαρος, Α’ Ολυμπ., 98 κ.ε

[5] ΠΙΝΔΑΡΟΥ ΟΛΥΜΠΙΟΝΙΚΟΙ (Μεταφρασμένοι από μέλη της Εταιρείας Συγγραφέων) 

[6] «ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί» (=γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο, ενώ κακοί με πολλούς) θα γράψη φερ’ ειπείν ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχειά του (Β 6, 14-16) που είναι όμως στίχος και πάλι από άγνωστον εις ημάς ποιητήν