ἈΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ: Ἠθικά Νικομάχεια (7 ἐρωτήσεις & ἀπαντήσεις στις 2 πρῶτες ἐνότητες)

1^η Ενότητα

  1. «ἡ μέν διανοητική… ἐξ ἔθους περιγίγνεται». Αν αυτός είναι ο χαρακτήρας των διανοητικών και των ηθικών αρετών, ποιος έχει την κύρια ευθύνη για τη μετάδοση των πρώτων, και ποιος για την απόκτηση των δεύτερων;

1. Από το Α΄ βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης έχει καταλήξει στην άποψη ότι οι αρετές διακρίνονται α. σε διανοητικές και β. σε ηθικές. Στην ενότητα αυτή του Β΄ βιβλίου ο Αριστοτέλης προχωρεί σε ορισμένες πιο συγκεκριμένες διαπιστώσεις:

Η διανοητική αρετή χρωστάει και τη γένεση και την αύξησή της κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία και γι’ αυτό εκείνο που χρειάζεται γι’ αυτήν είναι η πείρα και ο χρόνος.

Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα του έθους, δηλαδή του εθισμού, της συνήθειας, της άσκησης σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς.

Με βάση αυτό το χαρακτήρα των διανοητικών και ηθικών αρετών είναι φανερό πως η κύρια ευθύνη για τη μετάδοση των διανοητικών αρετών πέφτει στο δάσκαλο και στη διδασκαλία, αφού τόσο η απόκτηση όσο και η αύξησή τους εξαρτώνται σε μέγιστο βαθμό από την έκταση του χρόνου που απαιτείται και από την πείρα που αποκτά το άτομο με το πέρασμα, και πάλι, του χρόνου. Ο δάσκαλος θα βοηθήσει τον νέο και θα του συμπαρασταθεί, ώστε να γίνει φορέας της γνώσης, της σοφίας, της σύνεσης και της φρόνησης. Αυτό βέβαια απαιτεί χρόνο και πείρα.

Αντίθετα, οι ηθικές αρετές, επειδή είναι αποτέλεσμα του έθους, προϋποθέτουν συνεχή επανάληψη των ίδιων ενεργειών, επίμονη άσκηση σε έναν συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, σύστημα, υπομονή και θέληση. Αυτό σημαίνει πως η κύρια ευθύνη για την απόκτηση των ηθικών αρετών βρίσκεται στο ίδιο το άτομο, στο «μαθητή», που πρέπει με την προσωπική και ελεύθερη επιλογή του, με τη θέληση και την επιμονή του στη διαδικασία της συνεχούς άσκησης να «εθιστεί» στην αρετή.

Φυσικά, αρωγός του ατόμου σ’ αυτό το καθήκον είναι τόσο η οικογένεια και το στενό περιβάλλον του όσο και η πολιτεία με τη συστηματική αγωγή αλλά και το έργο των νομοθετών, οι οποίοι «τούς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς».

 2. «ἐξ οὗ καί δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»: Διατύπωσε με δικά σου λόγια το συλλογισμό με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγήθηκε σ’ αυτό το συμπέρασμα.

2. Στο συμπέρασμα αυτό ο Αριστοτέλης κατέληξε, αφού διατύπωσε προηγουμένως δύο προκείμενες κρίσεις:

Προκείμενες κρίσεις

α. Τα πράγματα που από τη φύση τους συμπεριφέρονται με έναν ορισμένο τρόπο, κανείς δεν μπορεί να τα κάνει να συμπεριφέρονται με άλλον τρόπο, όσο κι αν προσπαθεί να το πετύχει επαναλαμβάνοντας υπομονετικά κάποια πράξη αντίθετη προς τη φύση του.

β. Η ηθική αρετή γεννιέται στον άνθρωπο με τον εθισμό, τη συνήθεια και την άσκηση σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς.

Συμπέρασμα:

Αφού λοιπόν η ηθική αρετή γεννιέται στον άνθρωπο με τον εθισμό, κάτι που δεν μπορεί να συμβεί σε όσα από τη φύση τους έχουν ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, είναι φανερό πως καμιά ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.

Πρέπει, βέβαια, να τονιστεί ότι η πρώτη προκείμενη κρίση τεκμηριώνεται με τα παραδείγματα της πέτρας και της φωτιάς, των οποίων τη φορά, της μιας προς τα κάτω και της άλλης προς τα πάνω, κανείς δεν μπορεί να αλλάξει, όσο κι αν προσπαθήσει. Η δεύτερη προκείμενη κρίση τεκμηριώνεται με την ετυμολογική συγγένεια των λέξεων ἦθος (> ηθική) και ἔθος.

3. Με ποια συλλογιστική πορεία οδηγήθηκε ο Αριστοτέλης στο συμπέρασμα ότι η ηθική αρετή δεν είναι έμφυτη ιδιότητα; Ποιος είναι ο τρόπος με τον οποίο ο φιλόσοφος δομεί και ανελίσσει τη σκέψη του;

3. Αντίθετα με την αριστοκρατική αντίληψη ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης που τελεσίδικα δίνεται ή όχι στον άνθρωπο από τη γέννησή του, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει στην 1η Ενότητα ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες αλλά επίκτητες ιδιότητες. Για να οδηγηθεί σε αυτό το συμπέρασμα, ο φιλόσοφος ακολούθησε την εξής συλλογιστική πορεία:

– Οι ιδιότητες που υπάρχουν εκ φύσεως σε ένα έμβιο ή άβιο ον δεν είναι δυνατόν να αλλάξουν με τον εθισμό και την επανάληψη. Για να τεκμηριώσει τη θέση του αυτή, ο φιλόσοφος προσκομίζει δύο παραδείγματα από την καθημερινή εμπειρία (συγκεκριμένα, αναφέρεται στην καθοδική κίνηση της πέτρας και στην ανοδική της φωτιάς, οι οποίες είναι αδύνατον να αντιστραφούν με τον εθισμό).

– Η ηθική αρετή αποκτάται με τον εθισμό («έθος»), με την επανάληψη κάποιων ενεργειών που οδηγεί στη συνήθεια. Εξάλλου, το επίθετο «ηθικός» έχει ετυμολογική συγγένεια με τη λέξη «έθος», η οποία με τη σειρά της παραπέμπει και σε συγγένεια εννοιολογική.

– Επομένως, οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως.

Ο Αριστοτέλης, για να καταλήξει σε μια γενικότερη αρχή, διατύπωσε αρχικά κάποιες προτάσεις με μερικό περιεχόμενο, ενίσχυσε την εγκυρότητά τους με απλά παραδείγματα και κατέληξε επαγωγικά σε ένα συμπέρασμα με καθολική ισχύ.

2^η Ενότητα

1. Η διάκριση των εννοιών «δύναμις» και «ενέργεια» στον Αριστοτέλη

1. Ο Αριστοτέλης διακρίνει συχνά αντιθετικά τις έννοιες «δύναμις» και «ενέργεια». «Δύναμις» είναι η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι, ενώ η «ενέργεια» είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Γενικά ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η «ενέργεια» έχει μεγαλύτερη αξία από τη «δύναμη». Εδώ συνδέει «τάς δυνάμεις» με το «πρότερον» και «τάς ἐνεργείας» με το «ὕστερον», εννοώντας ότι «αἱ δυνάμεις» έχουν χρονική μόνο προτεραιότητα έναντι των ενεργειών (σχολ. βιβλίο, σ. 158).

Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία είδη δυνάμεων:

1. Αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννηση μας (π.χ. οι αισθήσεις).

2. Αυτές που τις αποκτούμε με το ἔθος, δηλαδή με την άσκηση (π.χ. η ικανότητά μας να παίζουμε αυλό).

3. Αυτές που τις αποκτούμε με τη μάθηση (π.χ. οι τέχνες, οι επιστημονικές γνώσεις).

Την πρώτη απ’ αυτές ο Αριστοτέλης τη συνδέει με το άλογο στοιχείο της ψυχής του ανθρώπου και τις δύο τελευταίες με το λογικό στοιχείο. Επομένως, στο έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λόγου, λογικής. Επειδή όμως και η ηθική γεννιέται από το έθος, εξηγείται η άποψη του Αριστοτέλη ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το επιθυμητικό μέρος της ψυχής, όπου συνδυάζεται το λογικό με το άλογο στοιχείο του ανθρώπου.

2. Ποια σχέση έχουν οι παραπάνω έννοιες με όσα υπάρχουν στους ανθρώπους εκ φύσεως και με την ηθική αρετή;

2. Στην αρχή της δεύτερης ενότητας των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε όσα υπάρχουν στους ανθρώπους εκ φύσεως (π.χ. η όραση). Στην περίπτωση αυτών ο φιλόσοφος κάνει τη διαπίστωση ότι υπάρχουν εκ των προτέρων μέσα μας ως δυνατότητες και προχωρούμε αργότερα στις σχετικές ενέργειες. Σε όσα, λοιπόν, υπάρχουν μέσα μας «φύσει» προηγείται η ύπαρξη τους και ακολουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίηση τους, η πραγμάτωση. Δε συμβαίνει όμως το ίδιο με τις ηθικές αρετές. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να προηγηθούν οι ενέργειες, η εφαρμογή τους στην πράξη, προκειμένου να αποκτήσει ο άνθρωπος την κάθε επιμέρους ιδιότητα. Για να αποκτήσει π.χ. ο άνθρωπος την αρετή της δικαιοσύνης, θα πρέπει πρώτα να προβεί σε πράξεις δίκαιες.

3. Με ποιο τρόπο επιχειρεί ο Αριστοτέλης στη 2η ενότητα να καταδείξει τη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη;

3. Ο Αριστοτέλης ήδη από την 1η ενότητα διατύπωσε τη θέση του για τις ηθικές αρετές, υποστηρίζοντας ότι αποτελούν επίκτητες και όχι έμφυτες ιδιότητες. Στη 2η ενότητα ενισχύει με μια πρόσθετη απόδειξη τη θέση του αυτή. Η θεμελίωσή της στηρίζεται στη διάκριση των εννοιών «δύναμις» και «ἐνέργεια». Ως «δύναμιν» ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα κάθε πράγματος ή όντος να γίνει ή να κάνει κάτι, ενώ ως «ἐνέργειαν» την πραγμάτωση της δυνατότητας αυτής. Με βάση την παραπάνω εννοιολογική διάκριση ο αποδεικτικός συλλογισμός του Αριστοτέλη αναφορικά με τον επίκτητο χαρακτήρα των ηθικών αρετών αναπτύσσεται ως εξής:

α. Σε όσες ιδιότητες του ανθρώπου είναι έμφυτες, όπως για παράδειγμα η όραση και η ακοή, προηγείται χρονικά η «δύναμις» και ακολουθεί η «ἐνέργεια». Ο άνθρωπος φέρει μέσα του την ενδιάθετη δυνατότητα να δει ή να ακούσει και στη συνέχεια προχωρά στην άσκηση των αντίστοιχων λειτουργιών,

β. τις ηθικές αρετές ο άνθρωπος τις αποκτά με τον εθισμό, με τη συνεχή τέλεση ηθικών πράξεων. Γίνεται, για παράδειγμα, δίκαιος με την τέλεση δίκαιων πράξεων, ανδρείος με την τέλεση ανδρείων πράξεων κ.ο.κ. Αυτό σημαίνει ότι στις συγκεκριμένες ιδιότητες προηγείται χρονικά η «ἐνέργεια» και έπεται η «δύναμις». Επομένως, οι ηθικές αρετές δεν ανήκουν στην κατηγορία των έμφυτων ιδιοτήτων. Ο φιλόσοφος, θέλοντας να κάνει πιο κατανοητό τον συλλογισμό του, χρησιμοποιεί την αναλογία. Έτσι, παραλληλίζει τον τρόπο απόκτησης των ηθικών αρετών («λαμβάνομεν») με εκείνον της εκμάθησης των πρακτικών και των καλών τεχνών («μανθάνομεν»). Δίνει το παράδειγμα του οικοδόμου και του κιθαριστή, οι οποίοι κατακτούν την τέχνη τους μέσα από την επαναληπτική τέλεση των αντίστοιχων ενεργειών («οἰκοδομοῦντες οικοδόμοι γίνονται και κιθαρίζοντες κιθαρισταί»). Κατ’ ανάλογο τρόπο κατακτώνται και οι ηθικές αρετές, με την τέλεση πράξεων που προσιδιάζουν σε αυτές.

4. «οὕτω δή καί τά μέν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τά δέ σώφρονα σώφρονες, τά δ’ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι» (Ενότητα 2η): Ποιο παράδοξο επισημαίνεται στο χωρίο αυτό; Να το σχολιάσετε.

4. Διαβάζοντας το συγκεκριμένο χωρίο, εύλογα γεννιέται το ερώτημα σχετικά με το πώς είναι δυνατόν να γίνεται κάποιος δίκαιος κάνοντας δίκαιες πράξεις ή σώφρων κάνοντας σώφρονες πράξεις, χωρίς να θεωρείται πως κατέχει ήδη τις συγκεκριμένες ιδιότητες, αφού συμπεριφέρεται κατ’ αυτόν τον τρόπο. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης απαντά λίγο πιο κάτω ότι δίκαιος ή σώφρων δεν είναι κάποιος που απλώς πράττει πράξεις δικαιοσύνης ή σωφροσύνης αντίστοιχα (γιατί μπορεί να τις πράττει στην τύχη ή με την υπόδειξη κάποιου άλλου), αλλά αυτός που τις πράττει

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει,

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει την προτίμησή του γι’ αυτού του είδους τις πράξεις,

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο, σταθερό και αμετάβλητο τρόπο συμπεριφοράς του. Ο άνθρωπος λοιπόν με την επανάληψη κάποιων ηθικών πράξεων θα αποκτήσει και τις αντίστοιχες ηθικές ιδιότητες και τότε πλέον οι πράξεις του θα έχουν ανώτερη ποιότητα, αφού θα τελούνται από τον ίδιο συνειδητά και αυτοπροαίρετα.

 ΠΗΓΗ