Πένης ή Πτωχός;

ἐπιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Ποίος είναι ο πένης και ποίος ο πτωχός; Τι ορίζεται ως πενία και τι ως πτώχεια; Ποία είναι η διαφορά των;

Ας τα εξετάσωμεν.

Ο «πένης» - πένης, ητος, ὁ - είναι ουσιαστικόν και δηλοί τον πτωχό, τον μεροκαματιάρη, αυτόν που δουλεύει για τον επιούσιο, και προέρχεται απ’ το ρήμα πένομαι. Αντίθετα του «πένης» είναι τα «πλούσιος» και «δυνάμενος». Χρησιμοποιείται και ως επίθετον π.χ «πένητες ἄνθρωποι» κι όχι μόνον ως ουσιαστικόν.

Ο «πτωχός» απ’ την άλλη είναι το επίθετον «πτωχός, ή, όν» αυτός που σκύβει, διπλώνεται, ζαρώνει, καμπουριάζει, ένας ζητιάνος εκ του ρήματος «πτώσσω» που σημαίνει μαζεύομαι, συρρικνώνομαι.

Πολλοί θα βιασθούν να πούν ότι είναι συνώνυμα. Στον «Πλούτο»[1] του Αριστοφάνη ο κεντρικός ήρωας βιάζεται να είπη τούτο ακριβώς… ότι πενία και πτώχεια είναι το ίδιο πράγμα…

Χρεμύλος

οὐκοῦν δήπου τῆς Πτωχείας Πενίαν φαμὲν εἶναι ἀδελφήν.

Ar.Pl. 549

Η Πενία ωστόσο του απαντά ότι μοιάζει με την Πτώχεια, όσο και ο Θρασύβουλος με τον Διόνυσο, όσο κι ο ήλιος με το φεγγάρι με άλλα λόγια.

Πενία

ὑμεῖς γ᾽ οἵπερ καὶ Θρασυβούλῳ Διονύσιον εἶναι ὅμοιον.

Ar.Pl. 549

Και συνεχίζει…

πτωχοῦ μὲν γὰρ βίος, ὃν σὺ λέγεις, ζῆν ἐστιν μηδὲν ἔχοντα:

τοῦ δὲ πένητος ζῆν φειδόμενον καὶ τοῖς ἔργοις προς έχοντα,

περιγίγνεσθαι δ᾽ αὐτῷ μηδέν, μὴ μέντοι μηδ᾽ ἐπιλείπειν.

Ar.Pl. 552

Διαφωτιστικότατον καθ’ όλα. Λέγει δηλαδή ότι ο πτωχός είναι αυτός που στην ζωήν του δεν έχει απολύτως τίποτα. Απεναντίας ο πένης είναι εκείνος που ζεί λιτά, εκείνος που αν και με τον μόχθο του προσπορίζεται κάτι, παρ’ όλα αυτά αυτό το κάτι δεν είναι αρκετό τόσο, ώστε να μείνη και κάτι, που όλα του εξαντλούνται και αποτυγχάνει να αφήση κάτι πίσω του.

Για να του δώση να καταλάβη του περιγράφει τουλάχιστον και εξωτερικώς τον πένητα…

Πενία

σκώπτειν πειρᾷ καὶ κωμῳδεῖν τοῦ σπουδάζειν ἀμελήσας,

οὐ γιγνώσκων ὅτι τοῦ Πλούτου παρέχω βελτίονας ἄνδρας

καὶ τὴν γνώμην καὶ τὴν ἰδέαν. παρὰ τῷ μὲν γὰρ ποδαγρῶντες

καὶ γαστρώδεις καὶ παχύκνημοι καὶ πίονές εἰσιν ἀσελγῶς,

παρ᾽ ἐμοὶ δ᾽ ἰσχνοὶ καὶ σφηκώδεις καὶ τοῖς ἐχθροῖς ἀνιαροί.

Οι πένητες άλλως, αυτούς που κυβερνά η Πενία, είναι συνθλιμμένοι στην μέση σαν την σφήκα, τραγικές φιγούρες, ενοχλητικοί στην εμφάνιση, άνθρωποι ακαλαίσθητοι, που προκαλούν την καλαισθησία σου και μόνο που τους βλέπεις, αποκρουστικοί μα αυτόχρημα και με καλύτερες απόψεις και με καλύτερη κρίση, αντίληψη και καλύτερους τρόπους σε κάθε περίπτωση από τους πλούσιους.

Αυτή είναι και η διαφορά μεταξύ των λοιπόν στο ότι ο μεν πένης τα φέρνει βόλτα έστω και δύσκολα κατατρυχόμενος από την ανάγκη συνεχώς, ο δε πτωχός δεν έχει παντελώς τίποτα. Ας δούμε και μερικά παραδείγματα για να το εμπεδώσωμεν δια παντός

Στην ἑβδόμη των Ἱστοριῶν του Ηροδότου την ἐπιγραφομένη Πολύμνια διαβάζομεν το κλασσικόν:

-         τῇ Ἑλλάδι πενίη μὲν αἰεί κοτε σύντροφος ἐστί, ἀρετὴ δὲ ἔπακτος ἐστί τουτέστιν ..

7.102

τουτέστιν ότι στην Ελλάδα ανέκαθεν η πενία ήτο σύντροφος..

δεν λέγει πτώχεια. Οι Έλληνες έχουν κάτι και αυτό το κάτι προσπαθούν να το εκμεταλλευτούν για να επιβιώσουν. Δεν βρίσκονται σε κατάστασιν παντελής πτωχείας να μην έχουν τίποτα καθόλου. Να πώς ζούν και το παλεύουν… Επιχειρώντας, προσπαθώντας με κόπο και προσωπικό μόχθο να διορθώσουν αυτήν την αδύνατην θέσιν, κατάστασιν εις την οποίαν τους έταξεν η ζωή, η Μοίρα:

-         γεγονὼς γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, Δημέου πατρός, ὡς καὶ ὑμῶν οἱ πρεσβύτεροι γινώσκουσι, τὸν μὲν ἄλλον χρόνον οὕτως ἔζων ὡς ἐδυνάμην, οὔτε κοινῇ τὸν δῆμον ἀδικῶν οὔτ’ ἰδίᾳ λυπῶν οὐδένα τῶν ἐν τῇ πόλει, πειρώμενος δ’ ἀεὶ τοῖς ἰδίοις πόνοις τὴν ἀσθένειαν τοῦ βίου διορθοῦσθαι. 1.8ἡ πενία δ’ ἴσως δύσχρηστον μὲν ἔχει τι καὶ χαλεπόν, κεχώρισται δ’ αἰσχύνης, ὡς ἄν, οἶμαι, τῆς ἀπορίας ἐπὶ πολλῶν οὐ τρόπου κακίαν ἀλλὰ τύχης ἀγνωμοσύνην ἐλεγχούσης.

Δημάδου, Ὑπὲρ τῆς δωδεκαετίας, 1,8

Στον Όμηρο στο ζ,204 κ.ε βλέπουμε τον βασιλιά Αλκίνοο να λέγει για τον ναυαγό που του φέρανε μπροστά του

-         οἰκέομεν δ᾽ ἀπάνευθε πολυκλύστῳ ἐνὶ πόντῳ, / ἔσχατοι, οὐδέ τις ἄμμι βροτῶν ἐπιμίσγεται ἄλλος. / ἀλλ᾽ ὅδε τις δύστηνος ἀλώμενος ἐνθάδ᾽ ἱκάνει, / τὸν νῦν χρὴ κομέειν· πρὸς γὰρ Διός εἰσιν ἅπαντες / ξεῖνοί τε πτωχοί τε, δόσις δ᾽ ὀλίγη τε φίλη τε. / ἀλλὰ δότ᾽, ἀμφίπολοι, ξείνῳ βρῶσίν τε πόσιν τε, / λούσατέ τ᾽ ἐν ποταμῷ, ὅθ᾽ ἐπὶ σκέπας ἔστ᾽ ἀνέμοιο."

       

-         Ἀπόμακρα στοῦ πέλαγου τὴν ἄκρη κατοικᾶμε, / καὶ μὲ τὰ μᾶς ἄλλοι θνητοὶ δὲ σμίγουν ἐδῶ πέρα. / Ἂν ἦρθε αὐτὸς ὁ δύστηνος μὲς στὰ πλανέματά του, / νὰ τὸν δεχτοῦμε πρέπει μας, γιατὶ ὁ Δίας μᾶς στέλνει / φτωχοὺς καὶ ξένους· λιγοστό, μὰ ἀγαπητό 'ναι δῶρο. / Μόν' δόστε του, κοπέλες μου, φαῒ πιοτὸ τοῦ ξένου, / καὶ στὸ ποτάμι λοῦστε τον, σὲ ἀπάνεμο ἕναν τόπο.”

Εμφανές είναι πάλι και εδώ ότι εκεί στην εσχατιά του κόσμου των Φαιάκων ο Δίας δεν στέλνει πένητες, ανθρώπους που κουτσά στραβά τα φέρνουν βόλτα, μα ανθρώπους ναυαγούς τις πιο πολλές φορές, ανθρώπους που περιπλανήθηκαν και που έχουν ανάγκη φροντίδος, φαγητού και ποτού και φιλοξενίας. Διότι αν βέβαια είχαν το κάτι τι των εκ της εργασίας των και του μόχθου του και να φάνε και να πιούνε θα είχαν

---

[1] Ο Πλούτος είναι η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του Αριστοφάνη. Γράφτηκε το 388 π.Χ., σηματοδοτώντας το πέρασμα από την Αρχαία στη Νεότερη Αττική Κωμωδία. Στην κωμωδία αυτή ο Αριστοφάνης διακωμωδεί την κακή διανομή του Πλούτου, που, επειδή είναι τυφλός, πηγαίνει στους κακούς. Αλλά ένας χρηστός πολίτης, ο Χρεμύλος, μαζί με τον τετραπέρατο δούλο του Καρίωνα, περιθάλπουν τον τυφλό, τιμωρημένο από το Δία, θεό Πλούτο, που μικρός τυφλώθηκε για να αποφεύγει τους δίκαιους, τους σοφούς και τους έντιμους. Ο Θεός Πλούτος λοιπόν ξαναβρίσκει το φως του, μετά την γιατρειά που του προσφέρουν ο Χρέμυλος με τον δούλο του. Εκείνος δίνει τα πλούτη του στους αγαθούς και τους κακούς τους κάνει φτωχούς.