Ἀπόκριαι: Ὃταν οἱ νεκροί συναντοῦν τους ζωντανούς

ἐπιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

 

Αι γυναίκαι εμαγείρευον  αυτά εις χύτρας

Αι Απόκριαι είναι περίοδος ευθυμίας και γλεντιού. Ή μάλλον ούτως πιστεύεται. Είναι γνωστόν ότι αι Απόκριαι δεν είναι χριστιανική εορτή, αλλά επιβίωσις ειδωλολατρικών εθίμων τα οποία η εκκλησία ματαίως προσεπάθησε να εκτοπίση. Ο χριστιανισμός κατά μίαν έποψιν τα έχει εναγκαλισθεί τρόπον τινά διότι πριν αρχίση η Μεγάλη Σαρακοστή ήτις διαρκεί επτά εβδομάδας με πένθος και νηστεία αισθάνεται την ανάγκη να διασκεδάση και να ξεσκάση. Πάρεξ όμως τούτων υπάρχει σπουδαιότερον ίσως και πρώτο απ’ όλα το στοιχείον της προσκολλήσεως του λαού στας παναρχαίους παραδόσεις των προγόνων του που απ’ αυτάς δεν λέει να αποκολληθή.

Αποκρέω είναι το επίσημον και βυζαντινόν όνομα της Αποκριάς και σημαίνει καρναβάλι. Η λέξις δε «καρναβάλι» πιθανώς προέρχεται εκ της απαγορεύσεως της κρεατοφαγίας, εκ του «κάρνε» και «βάλε» όπερ λατινιστί σημαίνει «κρέας έχε γειά». Αλλά και Απόκρεω σημαίνει την αρχήν αποχής εις την κατανάλωσιν κρέατος. Βασικόν στοιχείον της Αποκριάς είναι αι μεταμφιέσεις και αι εν εξάλλω εκδηλώσεις των ανθρώπων. Αν όμως ερευνήση τις μετά προσοχής τα αποκριάτικα έθιμα βλέπει ότι, τόσον εις την αρχαία όσον και στην σύγχρονον Ελλάδα όλα ταύτα τα έθιμα χαρακτηρίζονται εκ τινός περιέργου συνυπάρξεως ζωντανών και νεκρών, εκ τινός συνυπάρξεως ζωής και θανάτου.

Τω όντι, εντός του ευθύμου στροβίλου του ξεφαντώματος κατά την περίοδον της Αποκριάς, ένθα κυριαρχεί η χαρά και το γλέντι, οι σημερινοί Έλληνες όχι μόνον ενθυμούνται τους νεκρούς τους αλλά συμφώνως τω Πανελληνίω και οι ψυχές των πεθαμένων ελευθερώνονται από τον Άδη και βγαίνουν στον Απάνω κόσμον. Δεν είναι λοιπόν μόνον οι ζωντανοί που ενθυμούνται τους νεκρούς αλλά και οι νεκροί που επισκέπτονται τους ζωντανούς.

Η πρώτη εβδομάς του Τριωδίου λέγεται «προφωνή» ή «προφωνέσιμη» επειδή παλαιότερα κάποιος ανέβαινεν εις ψηλόν σημείον τι και «προφωνούσεν» τουτέστιν διελάλει, ότι αρχίζουν αι Απόκριαι «κι όποιος δεν έχει θρευτάρι ν’ αγοράση». Μια βυζαντινή δημώδης φράσις λέγει «Προφωνούμαι σοι πτωχέ, το σακκίν σου πώλησον, την εορτήν διάβησον». Την εβδομάδαν ταύτην αρχίζουν να σφάζουν τους καλοθρεμμένους χοίρους και με τον πρώτον μεζέ τον οποίον θα δοκιμάσουν και με το πρώτο κρασί που θα πίουν λέγουν: «Θεός σχωρέσει τις ψυχές».

Αφιερωμένα όμως στους νεκρούς είναι κυρίως τα Σάββατα της δευτέρας και της τρίτης εβδομάδος του Τριωδίου, τουτέστιν εκείνων της Κρεατινής, της Τυρινής καθώς κι εκείνου της πρώτης εβδομάδος της Σαρακοστής. Ταύτα είναι τα «Ψυχοσάββατα». Κατ’ αυτά εις πάσαν οικίαν παρασκευάζουν ή παρασκεύαζαν παλιότερα κόλυβα, χυλό, χαλβά, φαγητά και τα διένεμαν «για να συγχωρεθούν τα πεθαμένα». Τότε επισκέπτονται επίσης τους τάφους των νεκρών και τα κοιμητήρια γεμίζουν από μαυροφορεμένας γυναίκας και νεάνιδας. Προσέρχονται ευλαβώς στους τάφους των νεκρών συγγενών, αφου κρατούν ανα χείρας πιατέλας με κόλυβα, πεποικιλμένα με ζάχαρην, ρόδι, κανέλα, μαϊντανόν, σταφίδας και σουσάμι. Τα κόλυβα εκείνα τα αφήνουν ως προσφορά εις τους αγαπημένους νεκρούς των. Αι συνήθειαι ταύται έρχονται εις απόλυτον κι έντονον αντίθεσιν με το εύθυμον πνεύμα των ημερών της Απόκριας, όπως και με την χαρούμενην εικόνα της φύσεως ήτις κι εκείνη έχει ήδη διαβεί εις τον αναγεννητικόν της οργασμόν της Ανοίξεως. Πώς όμως εξηγείται τούτο το φαινόμενον; Πρόκειται μήπως δια κάποιαν μεγαλόψυχον παραχώρησιν των ζωντανών, οίτινες εντός της τοσαύτης ευθυμίας των ενθυμούνται και τους νεκρούς των;

Ουχί. Δεν συμβαίνει τι τοιούτο. Το αίνιγμα λύεται μόνον αν λάβωμεν υπόψιν μας ότι την ιδίαν αυτήν εποχήν, εις τας αρχάς του Μαρτίου, ένθα ημείς οι νεοέλληνες εορτάζομεν τις Απόκριες, οι αρχαίοι Έλληνες εόρταζον τα Ανθεστήρια. Κι είχον ταύτα διπλόν περιεχόμενον. Από την μιάν ήτο εορτή των ανθέων, του οίνου, της χαράς και του γλεντιού κι από την άλλην ήτο εορτή των νεκρών και των ψυχών. Επίστευον οι αρχαίοι ότι την δευτέραν ημέραν των Ανθεστηρίων, κατά τας λεγομένας Χοάς, ήνοιγον αι θύραι του Άδου και οι νεκροί ανέβαινον στον Απάνω κόσμον δια να ξανασταλούν την τρίτην ημέραν κατά τους «Χύτρους», ως ωνομάζετο αύτη η τρίτη ημέρα. Εις αυτήν την διήμερον παραμονήν των εν τω μέσω των ζώντων, οι τελευταίοι έκαμαν σε εκείνους πολλάς τιμάς και τους ετάιζον με πανσπερμία, τουτέστιν με ένα παρασκεύασμα όπως τα κόλυβα όπερ απετελείτο από σπόρους δημητριακών κι όσπρια. Αι γυναίκαι εμαγείρευον  αυτά εις χύτρας, χωρίς όμως να επιτρέπεται να φάγη εξ αυτού τις άλλος. Πολλοί τότε θέλοντες να παραστήσουν τας ψυχάς που κατά το διήμερον εκείνο εκυκλοφόρουν ανάμεσά των εμεταμφιέζοντο και εσυμπεριφέροντο με έξαλλον τρόπον με παραξένους χορούς και με πηδήματα. Αύτη φαίνεται πως είναι ίσως η απαρχή του εθίμου των αποκριάτικων μεταμφιέσεων.

Αργότερα με τις δοξασίας ταύτας συνέβη να συνδεθή κι ο Διόνυσος. Κι ήτο πάνυ φυσικόν τούτο καθώσπερ ούτος ήτο ο θεός της Ανοίξεως, όστις είχεν αναλάβει και τον ρόλον του ψυχοπομπού. Συνόδευεν ήτοι τους νεκρούς όταν εκείνοι την δευτέραν ημέραν των Ανθεστηρίων άφηναν τον Άδη κι ανέβαιναν εις τον κόσμον των ζωντανών. Αλλά οι αρχαίοι εγνώριζον καλύτερα τον συμβολισμόν αυτής της εθιμολατρίας των. Περίμεναν τας ψυχάς κατά τα Ανθεστήρια επειδή αι εορταί αυταί συνέβαιναν κατά την Άνοιξην ένθα η φύσις ξυπνάει εκ της νάρκης της και αναγεννιέται. Δια να τονίσουν λοιπόν την αναγέννησιν της φύσεως που εγίγνετο με την άνοδον από τον Άδην κι αυτής της ιδίας της Περσεφόνης, ήτις υπήρχεν η θεά της βλαστήσεως, υπεγράμμιζον τούτο το γεγονός  με την ειδικήν προσθήκην ότι ακόμα κι οι νεκροί ανασταίνοντο κι ανέβαινον εις τον επάνω κόσμον.

Οι σημερινοί Έλληνες πιστεύουν κι αυτοί εις την επίσκεψιν των νεκρών κατά τας ημέρας της Αποκριάς διατηρώντας ούτως την αρχαίαν ημών παράδοσιν, τον αρχαίον συμβολισμόν της, τουτέστιν την εαρινήν αναγέννησιν της φύσεως μετά της νάρκης του χειμώνος.