Νεκτάριος Τέρπος: Ο Προπομπός του Κοσμά του Αιτωλού

Ο ιερομόναχος Νεκτάριος Τέρπος (17ος-18ος αιώνας - 1740/41) υπήρξε λόγιος της περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Βιογραφία

Από τον ίδιο μαθαίνουμε πως γεννήθηκε στη Μοσχόπολη (βλ. παρακάτω Εργογραφία) της σημερινής νοτιοανατολικής Αλβανίας (Βόρεια Ήπειρος). Ο Κων. Σκενδέρης τον αναφέρει ανάμεσα σε άλλους λογίους που σπούδασαν στη Νέα Ακαδημία Μοσχόπολης. ^[1] Ο Κουρίλας, αντιθέτως, λέει ότι στην παραπάνω Ακαδημία εργάστηκε ως καθηγητής.^[2] Τις σπουδές του ίσως συνέχισε στη Βενετία, κοντά στους συμπατριώτες του αδελφούς Δημήτριο και Ιωάννη Χαλκέα. ^[3]

Άλλη μία μαρτυρία του Ευλόγιου Κουρίλα μας πληροφορεί πως το όνομά του εντοπίσθηκε σε έγγραφο τῆς Σκήτης Αγίας Άννης στο Άγιον Όρος, με ημερομηνία 1709. Στη συνέχεια, ο ίδιος συγγραφέας, τον θέλει να αναχωρεί από το Άγιον Όρος και να εγκαθίσταται στη Μονή του οσίου Ναούμ και από εκεί στο μοναστήρι της Παναγίας Αρδεύουσας ή Αρδενίτσας στην κοιλάδα της Μουζακιάς.^[4] Ο ίδιος ο Νεκτάριος δεν αναφέρει ποτέ στο βιβλίο που εξέδωσε το όνομα της μονής όπου εγκαταβιώνει, προτάσσει όμως την εικόνα της Παναγίας Αρδεύουσας στα πρώτα φύλλα του. Ακόμη, μέσα στις σελίδες του βιβλίου του μας λέει τα εξής: Εγώ έκτισα το μισό μοναστήρι, εις τον καιρόν μου απόκτησα χωράφια και αμπέλια, σταυρούς και ευαγγέλια χρυσά και άλλα ιερά σκεύη, και εις κοντολογίαν, οι μοναχοί περισσότεροι από τ' εμένα κουρεμένοι και οπόταν ηθέλησαν με εύγαλαν από το ηγουμενείον και από το κελλίον μου, οπού το έκτισα απατός μου. Κατά την περίοδο της παραμονής του στην Αρδενίτσα αναλαμβάνει δύο φορές την ηγουμενία, μετά από ενδιάμεση διακοπή που συμβαινει εξαιτίας των ενεργειών κάποιου Αρσενίου.

Έχοντας το οφφίκιο του πνευματικού στα όρια της επισκοπής Βελεγράδων εξομολογεί και έχει το δικαίωμα σύνταξης Κανονικής Συμμαρτυρίας για τους υποψήφιους κληρικούς.

Περιόδευσε ως ιεροκήρυκας σε μια περιοχή που εκτείνεται από το Βεράτι μέχρι την Άρτα, τη Σπαθία και τη Μουζακιά (όπως μας πληροφορεί γνώρισε πολλούς τόπους), και αποτέλεσε τον προπομπό του Κοσμά του Αιτωλού. Τα Χριστούγεννα του 1724 κήρυξε στο χωριό Τραγότι, κοντά στο Ελβασάν, όπου το ακροατήριό του αποτελείται σχεδόν μόνο από γυναίκες, διότι οι άνδρες είχαν μετατραπεί στην πλειονότητά τους σε μουσουλμάνους.Στο κήρυγμά του αυτό μιλάει εναντίον των Τούρκων, γεγονός που προκάλεσε μεγάλη αναταραχή και οδήγησε σε ξυλοδαρμό του:  

Ύστερον δε το έμαθαν δύο αδέλφια Αγαρηνοί, οι οποίοι ήσαν σουμπασάδες, το πως εκήρυξα ομολογώντας τον Χριστόν Θεόν αληθινόν, και την Θεοτόκον Μητέρα και Παρθένον, τον δε Μωάμεθ ψεύστην και πλάνον, και έναν πρώτον μαθητήν του αντιχρίστου. Ήλθαν και με ηύραν εις το σπήτι του παπά, και είχεν ο καθ' ένας από ένα κοντόξυλον από γλατζινά, και κτυπώντες επάνω μου ανελεήμονα, δεν εκοίταζαν ένας τον άλλον πώς και πού βαρούν, αλλά του κακού με έδερναν όπου έφθανε ο καθ' ένας... τόσον συχνά με έκρουξαν, ώστε και τα ξύλα εξεφλουδίσθηκαν με το να τύχουν χλωρά. Εις όλα τα μέρη με εβάρεσαν, αλλού το κορμί μου εκοκκίνισε, και εις περισσοτέρους τόπους εμαύρισε, και ό,τι έκαμαν η βεντούζαις και τα κέρατα, και χάριτι Χριστού ιατρεύθηκα, όμως το ζερβόν μου μπράτζο έμεινε βλαμμένο, και ποτέ δεν ημπορώ να αναπαυθώ εις αυτό το μέρος. 

Στις 15 Αυγούστου 1730 κήρυξε εις την χώραν των Κραπόβων, επαρχίαν Βελογράδων και Σπαθείας. Σε ανάμνηση του γεγονότος κατασκεύασε ολοσέλιδη ξυλογραφία που θα κοσμεί όλες τις εκδόσεις του Πίστις, όπου απεικονίζεται ένα δένδρο, στο οποίο ο κορμός συμβολίζει το Βάπτισμα, τα δώδεκα κλαδιά τους καρπούς του Αγίου Πνεύματος και η ξερή κορυφή του μοιάζει με τον ανεξομολόγητο χριστιανό. Μετά από αυτή την ομιλία ταξίδεψε στη Βενετία και προετοίμασε την έκδοση του έργου του, που τελικά εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1732 από το τυπογραφείο του Σάρου.

Η προσπάθεια προσδιορισμού του έτους θανάτου του Νεκταρίου Τέρπου σχετίζεται με την έκδοση του αποδιδόμενου σ' αυτόν βιβλίου με τον τίτλο Ζητήματα διάφορα θεολογικά (βλ. παρακάτω Εργογραφία). Η δυσκολία εντοπισμού της πρώτης έκδοσης (1739) οδήγησε τους ερευνητές σε εσφαλμένα συμπεράσματα σχετικά με τον θάνατό του.^[5] Στην Ι.Μ.Μ. Βατοπεδίου Αγίου Όρους εντοπίσθηκε χειρόγραφο (αρ. 231) του εντύπου, της πρώτης έκδοσης (1739), όπου ο Νεκτάριος Τέρπος αναφέρεται ως συντάκτης και χορηγός: Ζητήματα διάφορα θεολογικά, κατ' ερωταπόκρισιν... τώρα πρώτον βαλμένα εις τον τύπον, με δαπάνην του Ιερομονάχου κυρίου Νεκταρίου Τέρπου.... Το 1739 βρίσκεται δηλαδή ακόμη στη ζωή. Την ίδια χρονιά ετοιμάζει και πάλι την επανέκδοση του Πίστις. Ο τυπογράφος Βόρτολι προβαίνει στη διαδικασία έκδοσης άδειας για τύπωμα και την λαμβάνει στις 23 Νοεμβρίου 1740. Το 1740 εκδίδεται για δεύτερη φορά και το Ζητήματα, χωρίς όμως αναφορά στο όνομα χορηγού, ενώ το Πίστις δεν επανεκδίδεται, παρά μόνο 10 χρόνια αργότερα, το 1750, με την άδεια όμως του 1740. Ο Νεκτάριος Τέρπος, λοιπόν, ίσως χορηγός και της έκδοσης του Πίστις, θα πρέπει να έφυγε από τη ζωή περί τα τέλη του 1740 με αρχές του 1741.

Η ισχυρή δημοτικότητα, την οποία απέκτησε ο Νεκτάριος Τέρπος, οδηγεί στην εικονογράφισή του, μόλις 12 χρόνια μετά τον θάνατό του. Μας περιγράφει χαρακτηριστικά ο συμπατριώτης του Θεόφραστος Γεωργιάδης:Εις την εκκλησίαν των Αγίων Αποστόλων Μοσχοπόλεως, επί του τοίχου της πύλης αυτής, έβλεπέ τις την σεβασμίαν φυσιογνωμίαν του ως άνω ιερομονάχου, φέροντος επί της κεφαλής του επανωκαλύμμαυχον και ράβδον επισκόπου εις την χείρα του, πέριξ δε το όνομά του. ^[6] Στην εικονογράφηση αυτή διαπιστώνονται αναλογίες και στοιχεία που παραπέμπουν στη, μεταγενέστερη βέβαια, γνωστή παράσταση του Κοσμά Αιτωλού.

Εργογραφία

Η σελίδα τίτλου της πρώτης έκδοσης του

Πίστις

(1732)

Το βιβλίο του Νεκταρίου Τέρπου έχει τον ακόλουθο μακροσκελή τίτλο «Βιβλιάριον καλούμενον Πίστις, αναγκαίον εις κάθε απλούν άνθρωπον, βεβαιωμένον από προφήτας, ευαγγέλιον, αποστόλους, και άλλους σοφούς διδασκάλους. Εισί δε και άλλοι λόγοι εκλεκτοί εις ωφέλειαν των αναγινωσκόντων, ως φαίνεται εν των Πίνακι, μεταγλωττισθέντες εις απλήν φράσιν, συναχθέντες παρά του εν ιερομονάχοις Νεκταρίου Τέρπου...». Αποτελεί το μοναδικό έργο του Νεκταρίου Τέρπου. Το Πίστις μέσα σε μία χρονική περίοδο 86 χρόνων (1732-1818) επανεκδόθηκε συνολικά δώδεκα φορές (1732, 1733^[7], 1734^[8], 1750^[9], 1755, 1756, 1779α, 1779β, 1785, 1799, 1813, 1818). Από τον ύψηλό αριθμό των εκδόσεων, σε μία εποχή όπου η ροή του βιβλίου ρυθμίζεται με βάση τις παραγγελίες, γίνεται προφανής η αναγνώριση της προσωπικότητάς του και η ευρύτητα της απήχησης που είχε η διδασκαλία του. Το βιβλίο αυτό αποτελεί άμεση πηγή στοιχείων για τη ζωή και τη δράση του, όπως ο τόπος καταγωγής του, που αναφέρεται στη σελίδα τίτλου: Εκ της θεοφρουρήτου Χώρας Βοσκοπόλεως.

Στο προλογικό σημείωμα του Νεκταρίου αναφέρονται οι λόγοι έκδοσης του βιβλίου. Παραθέτουμε αυτούσιο ο κείμενο:

:Τὸ λοιπὸν ἐτοῦτο τὸ Βιβλιάριον, τὸ ἐπονομαζόμενον Πίστις, δὲν τὸ ἐσύνθεσα διὰ τοὺς σοφοὺς καὶ γραμματισμένους ἀνθρώπους, ἀλλὰ διὰ τοὺς ἀγραμμάτους καὶ χωρικοὺς, ἐπειδὴ εἰς ἐτοῦτα τὰ μέρη τῆς Τουρκίας εὑρισκόμενοι χριστιανοὶ, πολλοὶ ἐπλανέθηκαν, καὶ πλανοῦνται ἀπὸ ὀλίγην ἀνάγκην καὶ δόσιμον τοῦ χαρατζίου, καὶ ἀρνοῦνται (φεῦ) τὸν Χριστὸν, καὶ παραδίδονται εἰς τὰς χεῖρας τοῦ διαβόλου. Τούτου χάριν καὶ ἐγὼ, θείῳ ζήλῳ κινούμενος, ἠθέλησα νὰ τοὺς βοηθήσω εἰς τοῦτον τὸν ψυχικὸν κίνδυνον, ὅτι νὰ στέκωνται στερεοὶ εἰς τὴν Πίστιν, διὰ τὴν ἀγάπην τοῦ Χριστοῦ. Ἀναγινώσκοντες καὶ ἀκούοντες τὰ μαρτύρια, ὁποῦ ἔπαθαν οἱ ἅγιοι μάρτυρες διὰ τὸν Χριστὸν, νὰ παρακινοῦνται καὶ αὐτοὶ παραμικρὸν, καὶ νὰ τοὺς μιμοῦνται, νὰ μὴν ἀρνοῦνται τὴν Πίστιν τους, καὶ τὸν Κύριον τῆς Δόξης, ἀλλὰ νὰ ὑποφέρουν εὔκολα μετὰ πάσης χαρᾶς κάθε πειρασμὸν, καὶ τιμωρίαν διὰ τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ. Δεχθῆτε λοιπὸν, Ἀδελφοὶ ἐν Χριστῷ, ἐτοῦτο τὸ μικρὸν Βιβλιάριον, ὁποῦ εἰς κοινὴν ὠφέλειαν τὸ ἐτύπωσα, καὶ εὔχεσθε ὑπὲρ ἐμοῦ τοῦ ἀχρείου δούλου σας, καὶ ἔῤῥωσθε.

:Ταύτην λοιπὸν τὴν Βίβλον ἀφιερώνω εἰς τὰς Ἁγίας ἀγκάλας τῆς Κυρίας Θεοτόκου, τῆς ἐπονομαζομένης Ἀρδενίτζας. Καὶ διὰ τοῦτο πρέπει κάθε ἄνθρωπος, καὶ μάλιστα οἱ Ἱερεῖς νὰ ἑρμηνεύουν τοὺς χριστιανοὺς εἰς ταῖς Ἐκκλησίαις τους ἐκεῖνα, ὁποῦ ὁ Θεὸς τοὺς ἤθελε φωτίσῃ. Ἔπειτα ἂς τοὺς ἀναγνώσουν ἀπὸ τὸ Βιβλιάριον τὰ χρειαζόμενα. Μὰ ἐγὼ τὸ περισσότερον σᾶς παρακαλῶ, διὰ τὴν ἀληθινὴν Πίστιν τοῦ Χριστοῦ καὶ Θεοῦ μας νὰ ὁμιλῆτε, εἰς βεβαίωσιν τῶν ἀκροατῶν.

Μετά τη μεγάλη εκδοτική επιτυχία του έργου, ο Νεκτάριος φαίνεται να έχει αποκτήσει μία σχετική οικονομική άνεση. Γι' αυτό μπορεί και παραμένει στη Βενετία, όπου προετοιμάζει και τελικά χρηματοδοτεί μία μετάφραση σε δημώδη γλώσσα νόθου έργου του Μ. Αθανασίου (Έτεραί τινες ερωτήσεις κ', στο MPG 28, 773-796). Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε το 1739 και έχει τον τίτλο Ζητήματα διάφορα θεολογικά κατ' ερωταπόκρισιν, συναθροισμένα από τα συγγράμματα του μεγάλου Αθανασίου και έλλους Πατέρας, και εξηγημένα εις απλήν φράσιν με περίφρασιν.... Αποτελείται από 160 σελίδες και σε μία χρονική περίοδο 42 χρόνων (1739-1781) εκδόθηκε συνολικά έξι φορές (1739, 1740, 1755, 1778, 1779, 1781). Εσφαλμένα αποδόθηκε στον Νεκτάριο Τέρπο, ενώ αποτελεί πόνημα του Κωνσταντίνου Ρεσινού του Κορινθίου (16ος αι.), λογίου και γραφέα της Βατικανής Βιβλιοθήκης.^[10]

Παραπομπές

1.    Σκενδέρης Κων/νος, Ιστορία της αρχαίας και συγχρόνου Μοσχοπόλεως, Αθήναι 1928, 21-22.

2.    Κουρίλας Ευλόγιος, Η Μοσχόπολις και η Νέα Ακαδημία αυτής. Η καταγωγή των Κουτσοβλάχων και η εγγραμμάτισις της γλώσσης αυτών, εν Αθήναις 1934, 8.

3.    Με τον Δημήτριο Χαλκέα θα συνεργαστεί αργότερα για την έκδοση του Πίστις, όπου περιλαμβάνεται μία μετάφρασή του έργου του Κυρίλλου Αλεξανδρείας. Ο Ιωάννης Χαλκεύς ήταν αριστοτελιστής, διευθυντής στο Φλαγγινιανό Φροντιστήριο και ιεροκήρυκας στον Άγιο Γεώργιο των Ελλήνων.

4.    Κουρίλας Ευλόγιος, «Γρηγόριος Αργυροκαστρίτης», Θεολογία 11 (1933), 45-56, εδώ 45 & 48.

5.    Ο Γ. Βαλέτας π.χ. αναφερόμενος στο Πίστις λέει χαρακτηριστικά: Ύστερ' απ' την β' έκδοση του έργου στα 1733 τα ίχνη του χάνονται. Τότε θα πρέπει να ήταν σε προχωρημένη ηλικία (Αρματωμένος λόγος, σ. 22). Ο Θ. Γεωργιάδης τοποθετεί τον θάνατό του στα 1738, πολύ κοντά στην αλήθεια (Μοσχόπολις, σ. 69), ενώ ο Ματθαίος Παρανίκας στα 1755 (Σχεδίασμα. Περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων, Κων/πολις 1867, σ. 81). Από νεότερους ερευνητές έχουμε τις ακόλουθες ημερομηνίες: Ο Dem. Constantelos (Orthodox Theology and Diakonia, Massachusetts 1981, 145) το 1732, ο Απ. Γλαβίνας («Ο Μοσχοπολίτης ιερομόναχος Νεκτάριος Τέρπου, ένας οικουμενικός χριστιανός», Εικοσιπενταετηρικόν. Αφιέρωμα στον μητρ. Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως κ. Διονύσιο, Θεσ/νίκη 1999, 363) μεταξύ των ετών 1733-34, η Ευ. Αμοιρίδου («Νεκτάριος Τέρπου και το έργο του Βιβλιάριον καλούμενον Πίστις», Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, ΙΔ' Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο. Πρακτικά, Θεσ/νίκη 1994, 259) ακολουθεί τον Απόστολο Γλαβίνα, θεωρεί όμως πιθανό να ζη ο Τέρπος και μέχρι την έκδοση των Ζητημάτων, το 1739. Ο Κων. Κούρκουλας τοποθετεί τον θάνατο στα 1740 (Λεύκωμα διδασκάλων του γένους, Αθήναι 1971, 64), ο οποίος όμως μάλλον δεν γνωρίζει ότι η πρώτη έκδοση των Ζητημάτων είναι στα 1739, αφού μόλις μία παράγραφο παρακάτω από την αναφορά ημερομηνίας του θανάτου του Νεκταρίου, λέει: Ένα άλλο βιβλίον, που εξεδόθη μετά τον θάνατόν του, είναι τα Ζητήματα Θεολογικά.

6.    Γεωργιάδης Θεόφραστος, Μοσχόπολις, Αθήναι 1975, 69.

7.    Η έκδοση του 1733 εμπλουτίζεται με καινούργια κεφάλαια, προσθέτοντας ακόμη 41 σελίδες στο σύγγραμμα.

8.    Η έκδοση του 1734 αποτελεί επανέκδοση του 1733.

9.    Δραστικές επεμβάσεις εμφανίζονται στην έκδοση του 1750, όπου μετατοπίζονται κεφάλαια, χωρίς όμως να παραλείπεται κανένα, ενώ η λέξη Βιβλιάριον του τίτλου γίνεται Βιβλίον. Στο εξής όλες οι επανεκδόσεις στηρίζονται στην έκδοση του 1750.

10.                       Βλ. Γαρίτσης Κωνσταντίνος, «Κωνσταντίνος Ρεσινός και Νεκτάριος Τέρπος: η περίπτωση μιας έκδοσης», Ζ' Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου, Κομοτηνή 20-23 Σεπτεμβρίου 2007, Πρακτικά Συνεδρίου, Κομοτηνή 2011, σ. 313-315.

Πηγές

• Γαρίτσης Κωνσταντίνος. Ο Νεκτάριος Τέρπος και το έργο του: εισαγωγή, σχόλια, κριτική έκδοση του έργου του Πίστις. Εκδ. "Ο Θεσβίτης", 2002. ISBN 9789608721708.
• Βαλέτας Γεώργιος. Ο αρματωμένος λόγος: οι αντιστασιακές διδαχές του Νεκτάριου Τέρπου βγαλμένες στα 1730. Εκδόσεις Πηγής, 1971.
• Γαρίτσης Κωνσταντίνος, «Κωνσταντίνος Ρεσινός και Νεκτάριος Τέρπος: η περίπτωση μιας έκδοσης», Ζ' Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου, Κομοτηνή 20-23 Σεπτεμβρίου 2007, Πρακτικά Συνεδρίου, Κομοτηνή. Νεκταρίου. Ενετίησιν: Παρά Νικολάω Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων 1779. 2011, σ. 313-315.

ΠΗΓΗ