Ο ναός του Προφήτη Ηλία αποτελεί σημαντικό μνημείο της
Θεσσαλονίκης και ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα ναοδομίας της
Παλαιολόγειας περιόδου.Ο Ναός συμπεριλαμβάνεται στα Παλαιοχριστιανικά
και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς
της UNESCO.] Ο αρχιτεκτονικός του τύπος, τετρακιόνιος σταυροειδής
εγγεγραμμένος με πλάγιους χόρους, γνωστός ως αθωνικός ή αγιορείτικος
χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά για καθολικά μονών και είναι μοναδικός στη
Θεσσαλονίκη.[ Βρίσκεται στη σημερινή συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και
Προφήτη Ηλία στην Άνω Πόλη, σε ένα φυσικό ύψωμα που παλαιότερα έκανε το
ναό να δεσπόζει στην πόλη, με τον επιβλητικό όγκο του και τον περίτεχνο
τρούλο του, που τονίζονται με κεραμοπλαστικό διάκοσμο.
Έχει σχήμα σταυροειδούς τρουλωτού ναού "μετά λιτής" κατά
το πρότυπο των μοναστηριακών "καθολικών" του Αγίου Όρους. Ο κεντρικός
τρούλος στηρίζεται, όπως σε όλους τους ναούς αυτού του τύπου, σε
τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό. Πέρα από την αψίδα του ιερού,
ανάλογες αψίδες δημιουργούνται και στη βόρεια και νότια πλευρά -είναι οι
λεγόμενοι "χοροί"- έτσι ώστε η κάτοψή του να μοιάζει με τριφύλλι
("τριφυλλοειδής, τρίκογχος ναός").
Στο δυτικό μέρος, προ του κυρίως ναού, υπάρχει
τετράγωνος "τετρακιόνιος" νάρθηκας ("λιτή"), ο οποίος εκτός του ότι
επικοινωνεί με τρία ανοίγματα με το ναό, συνδέεται με κτιστή κλίμακα με
"υπερώο", που καλύπτει το νάρθηκα και χρησιμοποιούνταν -πιθανότατα- ως
σκευοφυλάκιο ή και βιβλιοθήκη.
Με τα μοναστηριακά χαρακτηριστικά του ναού του Προφήτη
Ηλία (ύπαρξη "λιτής", "χορών" για τους ψάλτες και υπερώο), δεν υπάρχει
αμφιβολία ότι ήταν καθολικό Μονής που κτίστηκε μετά το 1293, οπότε για
πρώτη φορά στο Μακεδονικό χώρο εφαρμόσθηκε η "λιτή" στη Μονή Χιλανδαρίου
του Αγίου Όρους. Σύμφωνα μάλιστα με την άποψη που επικρατεί, ο ναός του
Προφήτη Ηλία υπήρξε καθολικό της ονομαζομένης "Νέας Μονής", που έκτισε ο
Μακάριος Χούμνος κατά το 1360 πάνω σε ερείπια των παλιών βυζαντινών
ανακτόρων.
Πολλά στοιχεία συνηγορούν στο ότι ο ναός του Προφήτη Ηλία κτίστηκε πάνω σε ερείπια των βυζαντινών ανακτόρων της Θεσσαλονίκης. Από αρχαιολογικές ανασκαφικές έρευνες μικρής κλίμακας που έγιναν γύρω από το ναό, διαπιστώθηκε πως είναι θεμελιωμένος κατά ένα μεγάλο μέρος σε βράχο και κατά το άλλο σε ερείπια παλιών κτισμάτων, πολλά μαρμάρινα στοιχεία των οποίων υπάρχουν και ακόμα σήμερα στη γύρω περιοχή. Η θεμελίωση αυτή του ναού πάνω σε ανομοιογενή βάση ήταν η αιτία των πολλών ζημιών και ρηγματώσεων που έπαθε με την πάροδο των χρόνων, γεγονός που ανάγκασε να ληφθούν μέτρα για την προστασία του κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, με την κατασκευή τεράστιων λίθινων αντηρίδων, που κατεδαφίσθηκαν μετά τη ριζική αναστήλωση του μνημείου.
Τα Βυζαντινά Ανάκτορα ("βασίλεια") της Θεσσαλονίκης,
σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, καταστράφηκαν στη μεγάλη λαϊκή εξέγερση
των "Ζηλωτών" κατά του "Πρωτοστάτορα" (διοικητή) της Θεσσαλονίκης
Θεόδωρου Συναδινού και των πλούσιων αρχόντων της πόλης, το καλοκαίρι του
1342.
Η ανάμνηση του "παλατιού" έμεινε όμως στη λαϊκή παράδοση.
Έτσι, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη (1430), ονόμασαν τη
συνοικία του ναού του Προφήτη Ηλία "Μπαλαάτ", που ίσως είναι η ελληνική
λέξη "παλάτι", παραφρασμένη. Όταν μάλιστα μετέτρεψαν το ναό σε
μουσουλμανικό τέμενος ("τζαμί"), το ονόμασαν "Εσκή-Σεράι τζαμί" (=τζαμί
των Παλιών Ανακτόρων) και "Σαραλή τζαμί". Άλλωστε και οι Τούρκοι κοντά
στον ίδιο χώρο έκτισαν και το ανάκτορο του Τούρκου διοικητή της πόλης,
το "Κονάκι". Αλλά και το μεταγενέστερο Διοικητήριο, που κτίσθηκε το
1891, πάλι την ίδια περιοχή τοποθετήθηκε, για να είναι σύμφωνο με την
παράδοση που θέλει "επίσημο" το χώρο της περιοχής του ναού του Προφήτη
Ηλία.
Ο ναός, πέρα από την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική του
μορφολογία και την περίτεχνη τοιχοποιία του με επάλληλα τόξα και
διακοσμητικές ταινίες, έχει ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες στο νάρθηκα, που
όμως υπέστησαν σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου