Δευτερεύοντες χαρακτήρες στην τραγωδία: το παράδειγμα της σοφόκλειας «Ηλέκτρας»

ΟΙ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΕΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Σοφοκλή «Ηλέκτρα» (Εθνικό Θέατρο, 1996). Η Τάνια Παπαδοπούλου ως Χρυσόθεμις και η Λυδία Κονιόρδου ως Ηλέκτρα.

Στην τραγωδία, οι δευτερεύοντες χαρακτήρες επιτελούν κατά κανόνα δύο βασικές λειτουργίες:

(α) «Εργαλειακή» λειτουργία: Οι δευτερεύοντες χαρακτήρες δεν αποτελούν το εστιακό σημείο της παράστασης, είναι όμως χρήσιμα εργαλεία για τη διεκπεραίωσή της. Οι δευτερεύοντες χαρακτήρες διευκολύνουν την εξέλιξη της πλοκής και τη ροή της πληροφορίας με διάφορους τρόπους: συνδιαλεγόμενοι με τους πρωταγωνιστές και τον χορό, συμβάλλοντας στα σχέδια των κεντρικών ηρώων, συγκρουόμενοι με αυτούς κλπ. Με την εισαγωγή του δεύτερου και πολύ περισσότερο του τρίτου υποκριτή, ο ρόλος των δευτερευόντων χαρακτήρων κατέστη ακόμη πιο σημαντικός: ο τριπολικός διάλογος προσδίδει σαφώς μεγαλύτερη ζωηρότητα και ένταση στη δράση. Μια αξιοπρόσεκτη, ειδική λειτουργία των δευτερευόντων χαρακτήρων, που σχετίζεται με την αξία τους για την προώθηση της δραματικής αφήγησης, είναι η ακόλουθη. Ενώ η σύμβαση απαιτεί τη σχεδόν συνεχή παρουσία του πρωταγωνιστή επί σκηνής, οι δευτερεύοντες χαρακτήρες συχνά διαθέτουν κινητικότητα, δηλαδή έχουν τη δυνατότητα να πηγαινοέρχονται σε τοποθεσίες πέραν του ορατού σκηνικού χώρου: οι δευτερεύοντες χαρακτήρες είναι συχνά αγγελιαφόροι, κήρυκες, βοηθοί, θεράποντες, φίλοι κλπ, που καταφτάνουν στη σκηνή από μακριά ή εκτελούν ειδικές αποστολές υπέρ ή εναντίον των πρωταγωνιστών μεταβαίνοντας σε κομβικές εξωσκηνικές τοποθεσίες. Με τον τρόπο αυτό οι δευτερεύοντες χαρακτήρες συνδέουν οργανικά τον σκηνικό και τον εξωσκηνικό χώρο διευρύνοντας το μιμητικό πεδίο της παράστασης.

(β) Χαρακτηρολογική λειτουργία: Οι δευτερεύοντες χαρακτήρες αναπτύσσουν συχνά το δικό τους ευδιάκριτο και ενδιαφέρον ἦθος. Ως επί το πλείστον, όμως, λειτουργούν ως «αντηχεία» για την ενίσχυση των δραματικών εφέ που παράγονται από τους πρωταγωνιστές. Οι δευτερεύοντες χαρακτήρες είναι συχνά το φόντο, στο οποίο προβάλλεται — άλλοτε κολακευτικά άλλοτε πιο αμφίσημα — η συμπεριφορά των κεντρικών ηρώων. Οι συγκλίσεις ή οι αντιθέσεις μεταξύ τους που αποκαλύπτει η προβολή αυτή είναι αποκαλυπτικές. Η χαρακτηρολογία του δράματος, άλλωστε, προκύπτει μέσα από το πλέγμα των σχέσεων που αναπτύσσουν μεταξύ τους οι χαρακτήρες.

ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΕΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΑ ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ

Οι σημαντικότεροι δευτερεύοντες χαρακτήρες στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή είναι ο Παιδαγωγός και η Χρυσόθεμη.

• Ο Παιδαγωγός, ηλικιωμένος αλλά ενεργητικός και εύστροφος άνδρας, είναι ο άνθρωπος που παρέλαβε μικρό παιδί τον Ορέστη από τα χέρια της Ηλέκτρας (πρὸς σῆς ὁμαίμου καὶ κασιγνήτης λαβών, 12), τον μεγάλωσε και τον γαλούχησε εξ απαλών ονύχων στον ιερό σκοπό της εκδίκησης κατά των δολοφόνων και σφετεριστών του θρόνου του Αγαμέμνονα. Αποστολή του τώρα είναι να τον κρατήσει αταλάντευτα προσηλωμένο στην αποστολή του. Ο Παιδαγωγός προσωποποιεί τις δύο σπουδαιότερες έννοιες που ορίζουν τον χαρακτήρα του Ορέστη: είναι ευαίσθητος στον καιρόν (την κατάλληλη ευκαιρία, την κρίσιμη στιγμή για δράση) και απερίσπαστα προσηλωμένος στο ἔργον, χωρίς συναισθηματισμούς, χωρίς άσκοπες αμφιταλαντεύσεις, χωρίς βασανιστικές αμφιβολίες. Ο Παιδαγωγός μιλά λίγο· προτιμά να ενεργεί. Όταν όμως αποφασίζει να μιλήσει, γνωρίζει να χειρίζεται με απαράμιλλη επιδεξιότητα τον λόγο — αλλά πάντοτε ως εργαλείο για τη δράση, ως μέσον, που όσο κι αν είναι ηθικά σκιώδες (Ορέστης και Παιδαγωγός φτάνουν μέχρι και το σημείο να ψευδορκήσουν), εν τέλει αγιάζεται από τον σκοπό.
• Η Χρυσόθεμη, νεαρό, αδύναμο κορίτσι, φιμωμένο από τον φόβο και την αβουλία και τυλιγμένο στην εξευτελιστική χλιδή, που της επιδαψιλεύουν, υποκριτικά και προκλητικά, οι φονιάδες του πατέρα της, είναι για την Ηλέκτρα ό,τι η Ισμήνη είναι για την Αντιγόνη: μια φωνή «λογικής». Στην προκειμένη περίπτωση, όμως, η λογική ισοδυναμεί με τον συμβιβασμό και την υποταγή σε ανέντιμα κελεύσματα, τα οποία, φυσικά, δεν είναι δυνατόν ούτε να συνετίσουν ούτε να τρομάξουν ούτε να κάμψουν την ατσάλινη βούληση της πρωταγωνίστριας. Η Ηλέκτρα ουρλιάζει κατά της αδικίας, η Χρυσόθεμη σιωπά· η Ηλέκτρα επαναστατεί, η Χρυσόθεμη υποτάσσεται· η Ηλέκτρα σπαράζει και βασανίζεται από την επίγνωση της αδυναμίας της, της εξάρτησής της από τον αδελφό που απουσιάζει, που όλο ακούει πως έρχεται αλλά δεν φτάνει ποτέ, η Χρυσόθεμη προσαρμόζεται μοιρολατρικά.

 

Ο ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ

Τρεις είναι οι σημαντικότερες στιγμές του Παιδαγωγού στην παράσταση:

• Η προλογική του ρήση
• Η ψευδαγγελία για τον δήθεν θάνατο του Ορέστη στην πυθική αρματοδρομία
• Η παρέμβασή του κατά την αναγνώριση Ορέστη και Ηλέκτρας

Εθνικό Θέατρο 1996. Παιδαγωγός, Ορέστης, 

Πυλάδης (σκην. Λ. Κονιόρδου)

Ο Παιδαγωγός είναι το πρώτο πρόσωπο που παίρνει τον λόγο στην παράσταση. Η δραματουργική αυτή επιλογή εμφαίνει την καθοριστική του παρουσία. Ο Παιδαγωγός είναι ο άνθρωπος που οδηγεί τον Ορέστη και τον Πυλάδη στο πεδίο των επιχειρήσεων (δεν χρησιμοποιώ τη φράση «πεδίο επιχειρήσεων» αψήφιστα και τυχαία: ο Παιδαγωγός αντιλαμβάνεται την αποστολή των τριών τους ως στρατιωτική αποστολή). Ο Παιδαγωγός είναι επίσης εκείνος που θα εξασφαλίσει ότι η πορεία προς το ἔργον δεν θα εκτροχιαστεί από τις ανθρώπινες αδυναμίες της αγάπης ή του οίκτου! Δεν είναι τυχαίο ότι ο Σοφοκλής, σε αντίθεση με τον Αισχύλο και τον Ευριπίδη, δεν επιφυλάσσει ομιλούντα ρόλο στον Πυλάδη, ούτε καν τον ελάχιστο: τις υποστηρικτικές-εμψυχωτικές λειτουργίες που ο Πυλάδης επιτελεί στους άλλους δύο τραγικούς στον Σοφοκλή τις υπερκαλύπτει ο γέροντας.

Η προσφώνηση του Παιδαγωγού προς τον Ορέστη, με την οποία ανοίγει το έργο, είναι καίριας σημασίας: Ὦ τοῦ στρατηγήσαντος ἐν Τροίᾳ ποτὲ / Ἀγαμέμνονος παῖ (1-2). Εξαρχής η ζωή του Ορέστη, όπως και της Ηλέκτρας, είναι άμεσα συνυφασμένη με την αεική μοίρα του πεθαμένου πατέρα τους: Ορέστης και Ηλέκτρα είναι παιδιά του Ατρείδη και η ζωή τους δεν μπορεί να πάρει αυτόνομη πορεία, όσο δεν έχει τακτοποιηθεί η εκκρεμότητα του φόνου. Ο Παιδαγωγός δεν επιτρέπει στον Ορέστη ούτε στιγμή να ξεστρατίσει από τον αδιαπραγμάτευτο προορισμό του, που είναι να γίνει πατρὶ τιμωρὸς φόνου (14). Όμως ο Παιδαγωγός θέτει το ζήτημα της σχέσης γονέα και παιδιών πολύ διαφορετικά από ό,τι θα το θέσει λίγο πιο κάτω η Ηλέκτρα. Ο Ορέστης ως ο Υιός του Πατρός είναι πάνω απ᾽ όλα ο νόμιμος κληρονόμος του θρόνου: αυτό προέχει, όχι η υιική ιδιότητα αυτή καθ᾽ αυτήν· εξ ου και η αμέσως επόμενη χειρονομία του Παιδαγωγού είναι να δείξει στον Ορέστη το Άργος, δηλαδή ό,τι έχασε και ό,τι επιβάλλεται με τα έργα των χειρών του να ανακτήσει: τὸ γὰρ παλαιὸν Ἄργος οὑπόθεις τόδε (4). Ο Ορέστης δεν έρχεται να αποκαταστήσει μια ιδιωτική αδικία, αλλά να θεραπεύσει μια πολιτειακή εκτροπή με ποικίλες συνέπειες.

Εθνικό Θέατρο 1978 (Σκην. Δ. Ροντήρης). Γκ. Μπινιάρης (Παιδαγωγός), Χρ. Πάρλας (Ορέστης)

Προς ενίσχυση του μηνύματός του, ο Παιδαγωγός δεν παραλείπει στον λόγο του να μνημονεύσει τον Απόλλωνα και μάλιστα ως λυκοκτόνον, καθώς επίσης και το σκηνικό σημείο που απεικονίζει συνεκδοχικά τη μοίρα των Ατρειδών, το δῶμα, το οποίο χαρακτηρίζει πολύφθορον. Ο Παιδαγωγός μετρά πολύ καλά τα λόγια του, δεν ξοδεύει ούτε λέξη. Πάνω από όλα, όπως είπαμε, ξέρει να οσμίζεται την κατάλληλη στιγμή για δράση, τον καιρόν: νῦν οὖν, Ὀρέστα καὶ σύ, φίλτατε ξένων / Πυλάδη, τί χρὴ δρᾶν ἐν τάχει βουλευτέον, / ὡς ἡμὶν ἤδη λαμπρὸν ἡλίου σέλας / ἑῷα κινεῖ φθέγματ’ ὀρνίθων σαφῆ (15-8). Το μεταβατικό νῦν οὖν είναι ιδιαιτέρως εμφατικό: ο Παιδαγωγός — και κατ᾽ επέκταση ο Ορέστης — βλέπει το φως της μέρας ως σινιάλο για δραστικές ενέργειες (οὐκέτ’ ὀκνεῖν καιρός, ἀλλ’ ἔργων ἀκμή, 22) και κοιτάει μόνο το παρόν και το μέλλον. Αντιθέτως, η Ηλέκτρα παραμένει εγκλωβισμένη στο παρελθόν και στο σκοτάδι μιας ατέρμονης ψυχικής νύχτας.

 

Η μεγάλη στιγμή του Παιδαγωγού στο έργο είναι η ψευδαγγελία, με την οποία ανακοινώνει στην Κλυταιμήστρα τον δήθεν θάνατο του Ορέστη. Η ρήση αυτή, μια από τις πιο εντυπωσιακές αγγελικές ρήσεις στην τραγωδία, είναι βεβαίως, αντίθετα με ό,τι επιτάσσει η σύμβαση του Αγγέλου, εντελώς πλαστή, ένα αριστουργηματικό θέατρο μέσα στο θέατρο. Οι θεατές το γνωρίζουν· αυτή που δεν το γνωρίζει είναι η Ηλέκτρα, που για κακή της τύχη παρευρίσκεται επίσης στη σκηνή. Ο συγκλονισμός που της προκαλεί η είδηση και ο συνεπακόλουθος θρήνος της κρατώντας στα χέρια την υδρία με τις δήθεν στάχτες του Ορέστη συνιστούν την αποθέωση της τραγικής ειρωνείας στο έργο. Ο ίδιος ο Παιδαγωγός προβάλλει εντυπωσιακός στη σκηνή αυτή. Η ευγλωττία του, η δύναμη των εικόνων που εφευρίσκει, το πλήθος και η πειστικότητα των φανταστικών λεπτομερειών με τις οποίες επενδύει το παραμύθι του, η ένταση του λόγου του είναι μοναδικές. Ο Παιδαγωγός είναι το ιδεώδες όργανο του δόλου. Η ρήση του επιφέρει το ποθούμενο αποτέλεσμα: η Κλυταιμήστρα πείθεται και με την αντίδρασή της μας αποκαλύπτει, με έναν τρόπο πολύ παράδοξο, την αλλοτρίωση της ψυχής της: ακούγοντας τα «νέα» για τον θάνατο του παιδιού της η Κλυταιμήστρα εξωτερικεύει ανθρώπινα συναισθήματα μητρικής αγάπης — αλλά μόνο για ένα φευγαλέο δευτερόλεπτο· κατόπιν ξαναγυρνά στη φρικώδη της σκληρότητα.

O Παιδαγωγός δείχνει ψυχρός εκτελεστής χωρίς αισθήματα, άνθρωπος που μπορεί να χειραγωγεί τη γλώσσα και τους ανθρώπους με αδίστακτη μαεστρία. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό που πρυτανεύει μέσα του είναι η λογική του καιροῦ: κάθε πράγμα στην ώρα του, ώστε να μην παρεκτραπούμε από τον στόχο. Η διάστασή του αυτή αποκαλύπτεται πλήρως στην τρίτη σοβαρή του παρέμβαση στο έργο, όταν διακόπτει τις συναισθηματικές διαχύσεις των δύο αδελφών, που μόλις έχουν ξαναβρεί ο ένας τον άλλον. Τους αποκαλεί «τρελούς», που δεν λυπούνται τη ζωή τους και τους επαναφέρει άμεσα στην τάξη. Οι «διαχύσεις της χαράς» μπορούν να ακολουθήσουν μετά την ολοκλήρωση της εκδίκησης.

Εθνικό Θέατρο 1978 (Σκην. Δ. Ροντήρης). Ηλεκτρα και Χρυσόθεμις

Η ΧΡΥΣΟΘΕΜΗ

 

Ο Παιδαγωγός, λοιπόν, προσγειώνει τον Ορέστη και τον διατηρεί προσανατολισμένο στον σκοπό του. Αποστολή της Χρυσόθεμης στο έργο είναι να αναδείξει το ακραίο μεγαλείο της Ηλέκτρας. Χρησιμοποιώ φράση συνειδητά αμφίσημη, διότι τέτοια ακριβώς είναι η στάση της σοφόκλειας πρωταγωνίστριας: μεγαλειώδης αλλά αυτοκαταστροφικώς ακραία. Η Χρυσόθεμη είναι η τυπική, υποταγμένη, άβουλη παρθένος. Δεν είναι ηθικά πωρωμένη, δεν στερείται τη δυνατότητα να διαχωρίσει το καλό από το κακό, δεν έχει πράγματι ξεχάσει τον πατέρα της, όπως την κατηγορεί η Ηλέκτρα, ούτε έχει δελεαστεί από τη χλιδή που της χαρίζουν οι φονιάδες. Είναι απλώς αδύναμη να αντιδράσει. Η περήφανη αντίσταση της Ηλέκτρας είναι αξιοθαύμαστη. Στο πλαίσιο όμως της πατριαρχικής ιδεολογίας, όσο κι αν μας φαίνεται παράξενο, η συμπεριφορά της είναι ταυτόχρονα βαθύτατα προβληματική. Η Χρυσόθεμη είναι γυναίκα: ενσαρκώνει απολύτως την κοινωνικο-πολιτική επιταγή όσον αφορά στη συμπεριφορά του Θηλυκού. Η Ηλέκτρα, αντιθέτως, είναι ακραία εκδήλωση του Θηλυκού. Έχοντας απεμπολήσει την προκαθορισμένη της κοινωνική αποστολή, δηλαδή τον γάμο και τη μητρότητα, εν μέρει λόγω των απαγορεύσεων της μητέρας της, εν μέρει ως αντίμετρο στην καταπίεση (όσο περισσότερο αυτοεξευτελίζεται τόσο μεγαλύτερη θεωρεί πως είναι η κατακραυγη εναντίον των καταπιεστών της), η Ηλέκτρα γίνεται τροποντινά νύφη του νεκρού πατέρα της, κολλημένη σε μια διηνεκή θρηνητική αγωνία (δείτε περισσότερα γι᾽ αυτό στο κείμενο «Τραγικές παρθένοι»).

Εθνικό Θέατρο 1972 (Σκην. Σ. Ευαγγελάτος). Η Λιάσκου ως Χρυσόθεμις

Όταν πληροφορείται τον δήθεν θάνατο του αδελφού της, η Ηλέκτρα αποφασίζει να κάνει ένα ακόμη βήμα πέρα από το Θηλυκό: να αναλάβει έμπρακτη δράση κατά των σφετεριστών, να σκοτώσει τον Αίγισθο. Η Χρυσόθεμη στέκεται και πάλι απέναντί της ως η φωνή της «φρόνησης». Και αυτή η σκηνή ξεχειλίζει από τραγική ειρωνεία, αλλά τίποτε δεν τονίζει περισσότερο την άγρια απελπισία της Ηλέκτρας από αυτή της την απόφαση και από την εξίσου απελπισμένη απόπειρα της αδελφής να τη συνετίσει, στρατολογώντας στην προσπάθεια και τον χορό, που μένει επίσης ενεός: «γυναίκα είσαι, δεν είσαι άντρας»!

Υπάρχουν λοιπόν δύο όψεις στη συμπεριφορά της Ηλέκτρας και η Χρυσόθεμη τις φέρνει και τις δύο στην επιφάνεια: η θαυμαστή προσήλωση στα ιδανικά και η αυτοκαταστροφική εμμονή στο μίσος· η ιδεώδης κόρη του νεκρού πατέρα και το κορίτσι που μαράθηκε στο σώμα και στην ψυχή.

 

 πηγή