Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ YΠΟ ΒΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚYΡΙΑΡΧΙΑ

Φεουδαρχικό σύστημα, εκκλησία-προνόμια, ραγιάδες, κοινότητες, Φαναριώτες, αρματολοί και κλέφτες, παιδεία-Νεοελληνικός Διαφωτισμός, παροικιακός Ελληνισμός

***

Μιχάλης Αγ. Παπαδόπουλος 

Οι Έλληνες υπό βενετική κυριαρχία

1.   Συνθήκες διαβίωσης

Ορισμένες περιοχές του ελλαδικού χώρου εξακολούθησαν να βρίσκονται υπό βενετική κυριαρχία και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Στα εδάφη αυτά οι Βενετοί επέβαλαν το δυτικό φεουδαρχικό σύστημα, προσαρμοσμένο στις τοπικές συνθήκες. Yπήρξαν, όμως, αντιστάσεις των πληθυσμών που εκδηλώθηκαν με ποικίλες μορφές.

Ηπιότερη πολιτική ακολούθησε η Βενετία στον πολιτιστικό τομέα, επιτρέποντας την ελεύθερη μετακίνηση σπουδαστών από τις βενετοκρατούμενες περιοχές προς την Ιταλία. Έτσι, τα πνευματικά κέντρα της Ιταλίας (Βενετία, Φλωρεντία, Πάδοβα κ.ά.) έγιναν εστίες μόρφωσης και ανταλλαγής ιδεών των Κυπρίων, των Κρητικών και των Επτανησίων, οι οποίοι στη συνέχεια μεταλαμπάδευαν τα φώτα της παιδείας στις ιδιαίτερες πατρίδες τους.

2.   Γράμματα και Τέχνες

Κατά το 16ο και 17ο αιώνα η Κρήτη γνωρίζει αξιόλογη ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών. Η κρητική λογοτεχνία παράγει σημαντικά έργα, όπως το έμμετρο μυθιστόρημα ο Ερωτόκριτος του Β. Κορνάρου και η τραγωδία Ερωφίλη του Γ. Χορτάτση. Στα λογοτεχνικά αυτά κείμενα χρησιμοποιείται η κρητική διάλεκτος και γίνεται συγκερασμός ελληνικών και αναγεννησιακών χαρακτηριστικών.

Αξιόλογη είναι, επίσης, η κρητική παρουσία και στον τομέα της τέχνης με τη λεγόμενη Κρητική Σχολή. Ο Θεοφάνης Στρελίτζας Μπαθάς, γνωστός ως Θεοφάνης ο Κρης , θεωρείται ως ο κυριότερος εκπρόσωπός της κατά το 16ο αιώνα. Ο καλλιτέχνης αυτός δημιουργεί προσωπικό ύφος συνδυάζοντας στοιχεία της παλαιολόγειας παράδοσης και της δυτικής τέχνης.

Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους (1669), πολλά από τα χαρακτηριστικά της κρητικής πολιτιστικής παραγωγής μεταφέρονται στα Επτάνησα από τους κρητικούς πρόσφυγες. Αναδεικνύονται σημαντικοί επτανήσιοι ζωγράφοι, που ακολουθούν την κρητική παράδοση με επιδράσεις από την Αναγέννηση και το μπαρόκ.

Βενετοκρατούμενες περιοχές

• Κύπρος         1489-1571
• Κρήτη 1206- 1669
• Επτάνησα     1386/1689 –1792

Αντιστασιακές ενέργειες των ελληνικών πληθυσμών κατά των Βενετών

• Εξέγερση αρχόντων στην Κρήτη με αρχηγό τον Σήφη Βλαστό (1453).

• Κίνημα του Διασσωρίνου στην Κύπρο (1492), με χαρακτηριστικά εθνικά, πολιτικά και πνευματικά

• Το ρεμπελιό των ποπολάρων (εξέγερση του λαού) στη Ζάκυνθο (1640) με στοιχεία κοινωνικά

Κρητικοί και επτανήσιοι ζωγράφοι

• Κρητικοί: Μιχαήλ Δαμασκηνός, Γ. Κλότζας, Θεόδωρος Πουλάκης (16ος-17ος αι.)

• Επτανήσιοι: Ηλίας Μόσκος Παναγιώτης Δοξαράς, Νικόλαος Κουτούζης (17ος –18ος αι.)

Συνέπειες από την οθωμανική κατάκτηση

• Βαριά φορολογία: κεφαλικός (cizye) και έγγειος φόρος (φόρος για τη χρήση της γης) ή χαράτσι (harac).

• Διοικητικές αυθαιρεσίες

• Παιδομάζωμα, εξισλαμισμοί, υποχρεωτική ναυτολόγηση παράλιων πληθυσμών

• Ληστεία και πειρατεία

• Δημογραφική φθορά

Οι Έλληνες υπό οθωμανική κυριαρχία

1.   Το καθεστώς των υποδούλων

Στις τουρκοκρατούμενες περιοχές οι κατακτημένοι λαοί της Βίβλου (Εβραίοι, Χριστιανοί), σύμφωνα με το ισλαμικό δίκαιο μπορούσαν να συνάψουν συνθήκες που τους επέτρεπαν να διατηρήσουν την εσωτερική τους οργάνωση. Με τον τρόπο αυτό οι Χριστιανοί εξασφάλιζαν ατομικές, οικονομικές και θρησκευτικές ελευθερίες έναντι ορισμένων υποχρεώσεων, όπως η καταβολή ποικίλων φόρων στο Οθωμανικό Κράτος.

Στην πράξη όμως τα δικαιώματα αυτά κατά κανόνα αναιρούνταν.

Η οθωμανική κατάκτηση προκάλεσε πολλές ανακατατάξεις, περιορισμούς, και καταπιέσεις στους υπόδουλους πληθυσμούς ή ραγιάδες*. Ο Ελληνισμός, όμως, ανέπτυξε δυνάμεις που του επέτρεψαν όχι μόνο να ξεπεράσει την αρχική κρίση, αλλά και να δημιουργήσει τις προΰποθέσεις για την αναγέννησή του.

·        Αντίσταση Ναουσαίων (1705)

[…]Με την παρούσα υψηλή μου διαταγή, σας κάνω γνωστό ότι…διορίσαμε και αποστείλαμε αμέσως τον σιλιχτάρη Αχμέτ Τσελεμπή, με την εντολή να ενεργήσει την επιλογή και τη στρατολόγηση πενήντα νέων γενιτσάρων, σύμφωνα με το παλαιό έθιμο […]. Οι άπιστοι κάτοικοι της παραπάνω πόλης (Νάουσας), αφού επαναστάτησαν και δήλωσαν εμείς δεν παραδίνουμε τους γιους μας στους μουσουλμάνους, τόλμησαν να σκοτώσουν δημόσια και στη μέση του δρόμου το σιλιχτάρη με τους δύο συνοδούς του μουσουλμάνους. Στη συνέχεια, οι άπιστοι αυτοί φονιάδες με επικεφαλής τον αρματολό Ζήση Καραδήμο και τους δύο γιους του, αφού σχημάτισαν συμμορία από εκατό και πλέον κακούργους, ύψωσαν τη σημαία της ανταρσίας και […] εξακολουθούν να διαπράττουν κακουργήματα, δηλ. φόνους και ληστείες σε βάρος των μουσουλμάνων πιστών του Ισλάμ.

Απόσπασμα από διαταγή του Μπεηλέρμπεη της Ρούμελης στους ιεροδικαστές Βέροιας και Νάουσας (25 Απριλίου 1705) στο : Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, τ. 1, 1204-1669, Θεσσαλονίκη 1665, 251-52 (60).

Δυνάμεις επιβίωσης και ανανέωσης του Ελληνισμού

2.   Η Εκκλησία και τα προνόμια

Μετά την Άλωση ο Μωάμεθ Β’ παραχώρησε στον πατριάρχη Γεννάδιο Β’ μια σειρά προνομίων με τα οποία αναγνωριζόταν όχι μόνο ως πνευματικός αλλά και ως πολιτικός ηγέτης, ως εθνάρχης (millet basi). Με τη διπλή αυτή ιδιότητα ο πατριάρχης αποκτούσε το δικαίωμα να παρεμβαίνει στην Yψηλή Πύλη για θέματα που αφορούσαν τους ορθόδοξους χριστιανούς.

Ειδικότερα, ο σουλτάνος χορηγούσε στον πατριάρχη, εκτός από το ανώτατο θρησκευτικό αξίωμα, κοσμικές εξουσίες, όπως το δικαίωμα να ιδρύει εκκλησιαστικά δικαστήρια για την εκδίκαση υποθέσεων αστικού δικαίου (διαζυγίων, κληρονομιών κ.ά.) και να επιβάλλει φορολογία στους πιστούς για τις ανάγκες της Εκκλησίας ή για λογαριασμό της οθωμανικής διοίκησης. Η παραχώρηση των προνομίων αυτών δεν υπαγορευόταν μόνο από το ισλαμικό δίκαιο. Έδινε στους Οθωμανούς τη δυνατότητα να διοικούν μέσω της Εκκλησίας εκατομμύρια χριστιανούς σε ολόκληρη την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επιπλέον, η Εκκλησία, καθώς διέθετε οργανωμένο διοικητικό δίκτυο (μητροπόλεις, επισκοπές, ενορίες, μοναστήρια) αποτελούσε ιδανικό μηχανισμό για τη διοίκηση των υποδούλων. Έτσι, η Εκκλησία ανέλαβε, εκτός από εκκλησιαστικές αρμοδιότητες, και κοσμικές δικαιοδοσίες και καθήκοντα.

3.   Ο θεσμός της κοινότητας

Ο γνωστός από την Αρχαιότητα θεσμός της κοινότητας αποτελούσε ένα είδος τοπικής αυτοδιοίκησης (οι Έλληνες κάθε χωριού ή πόλης αποτελούσαν μια κοινότητα) που προσαρμόστηκε στις απαιτήσεις της οθωμανικής πολιτικής. Ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας του οθωμανικού κράτους έδωσε στην κοινότητα κύρος και δικαιοδοσίες, φορολογικές, εκπαιδευτικές και άλλες.

Η δυνατότητα εκλογής των κοινοτικών αρχόντων ή προκρίτων * και ο συλλογικός τρόπος αντιμετώπισης των προβλημάτων έκαναν το θεσμό αυτό πόλο εθνικής συσπείρωσης και εστία καλλιέργειας του δημοκρατικού πνεύματος.

4.   Οι Φαναριώτες

Γύρω από το Πατριαρχείο, τη συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, διαμορφώθηκε μια ομάδα λαϊκών αξιωματούχων, που είναι γνωστή με την προσωνυμία Φαναριώτες. Με τη μόρφωση και της γλωσσομάθειά τους έγιναν απαραίτητοι στην οθωμανική διοίκηση και κατέλαβαν υψηλά αξιώματα, όπως του Δραγομάνου (διερμηνέα) της Yψηλής Πύλης, του Δραγομάνου του Στόλου και του Ηγεμόνα των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Έτσι, απόκτησαν κύρος και εξελίχθηκαν σε κοινωνική ομάδα με μεγάλη οικονομική δύναμη και επιρροή.

• Πρακτικό εκλογής κοινοτικών αρχόντων(1.4.1667)

Επειδή και ο πολλά έκλαμπρος αφέντης Πιέρος Σκούταρης, επίτροπος και κριτής τούτης της κοινότητος της νήσου Μυκόνου, ψηφισμένος και βαλμένος από τους 1665 Ιουνίου 5 στο άνωθεν αξίωμα, ο οποίος εδούλεψε εντίμως και θεαρέστως κατά το πρέπον και αρμόδιο […] και επειδή το νησί μας χρειάζεται άρχοντες διαλεκτούς, τίμιους και άξιους να κυβερνούν και να επιτηρούν τα πάντα προς ωφέλεια και διόρθωση. δια τούτο λοιπόν, αφού συγκεντρωθήκαμε όλοι μαζί στο ναό της Yπεράγνου Θεοτόκου οι αιδεσιμότατοι ιερείς και οι εντιμότατοι άρχοντες και όλο το ποίμνιο […] και μην ευρίσκοντας άλλον αξιότερον εις τους καιρούς τούτους, επανεκλέγουμε τον άνωθεν αφέντη Σκούταρη […] (με ελαφρά γλωσσική προσαρμογή).

Εκλογή κοινοτικών αρχόντων στη Μύκονο, στο: Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, ό. π.. 308.

• Συνάντηση Πατριάρχη και Μωάμεθ

[…] Ο Μωάμεθ προσκάλεσε τον πατριάρχη για να δειπνήσουν μαζί και να συζητήσουν. Και σαν έφτασε, ο τύραννος τον δέχτηκε με μεγάλες τιμές. […] Όταν ήρθε η ώρα να φύγει ο πατριάρχης από το παλάτι, ο Μωάμεθ του έδωσε ως δώρο το πολύτιμο δεκανίκιο (πατριαρχικό σύμβολο) και τον παρακάλεσε το δεχθεί. Και κατέβηκε μαζί του τις σκάλες μέχρι κάτω στην αυλή […] Έδωσε μάλιστα και προνόμια εγγράφως στον πατριάρχη με την υπογραφή του, για να μην τον ενοχλήσει κανένας ή να τα αμφισβητήσει […].

Από το Μέγα Χρονικόν του Γ. Φραντζή, στο: Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, ό.π., 260-261.

5.   Κοινότητα και κατανομή των φόρων

Η οθωμανική διοίκηση δεν καθόριζε (με εξαίρεση τον κεφαλικό φόρο και τη δεκάτη επί της παραγωγής) το ποσό που θα καταβάλει ως φόρο ο κάθε υπόχρεος, αλλά τη συνολική φορολογική επιβάρυνση κάθε περιοχής. Στη συνέχεια το ποσό του φόρου μοιραζόταν μεταξύ των κοινοτήτων με τη συνεργασία των κοινοτικών αρχόντων, οι οποίοι το επιμέριζαν στα μέλη της κοινότητάς τους.

·        Αρματολοί και κλέφτες

Τα σώματα των αρματολών και των κλεφτών σχηματίστηκαν κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Η οθωμανική διοίκηση, προκειμένου να εξασφαλίσει τη φύλαξη ορισμένων περιοχών, οργάνωσε ένοπλα σώματα από Έλληνες, τους αρματολούς . Αντίθετα, το σώμα των κλεφτών δημιουργήθηκε από ένοπλους Έλληνες που κατέφευγαν στα βουνά για να αποφύγουν την τυραννία των κατακτητών και ζούσαν κάνοντας κλοπές και ληστείες. Συχνά υπήρχε εναλλαγή μεταξύ των δύο ρόλων, ώστε με την πάροδο του χρόνου στη συνείδηση του Ελληνισμού οι δύο έννοιες ταυτίστηκαν.

Οι αρματολοί και οι κλέφτες υπήρξαν οι κύριοι εκφραστές της ένοπλης αντίστασης των Ελλήνων εναντίον των κατακτητών και έγιναν συνώνυμοι της ανδρείας και του αγώνα για ελευθερία. Από τις ένοπλες αυτές ομάδες προήλθε ο πυρήνας των αγωνιστών, η μαγιά της λευτεριάς, σύμφωνα με τον Μακρυγιάννη.

• Τα Αμπελάκια

Τα Αμπελάκια με την δραστηριότητά τους μοιάζουν μάλλον με κωμόπολη της Ολλανδίας παρά με χωριό της Τουρκίας. Το χωριό αυτό σκορπίζει, με τη βιοτεχνία του, την κίνηση και τη ζωή σε όλη τη γύρω χώρα και δημιουργεί ένα απέραντο εμπόριο, που συνδέει τη Γερμανία με την Ελλάδα με χίλια νήματα […]

Αρματολοί και κλέφτες, Φώτη Κόντογλου, Δημαρχείο Αθηνών, στο: Νίκος Ζίας, Φώτης Κόντογλου, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδας, Αθήνα 1991, αρ. 269.

Όσο για μένα, ποτέ δε θα ξεχάσω αυτά που είδα στα Αμπελάκια […] Όλες οι μεγάλες ιδέες να φυτρώνουν σε ένα χώμα βουτηγμένο επί είκοσι αιώνες στη σκλαβιά. Ο αρχαίος ελληνικός χαρακτήρας να ξαναγεννιέται, με την πρώτη ενεργητικότητα, ανάμεσα στους καταρράκτες και τα σπήλαια του Πηλίου. Και, για να τελειώνουμε, όλα, όλα τα ταλέντα και όλες οι αρετές της αρχαίας Ελλάδας, να ξαναγεννιούνται στη γωνιά αυτή της σύγχρονης Ελλάδας.

Φελίξ Μπωζούρ, Πίνακας του εμπορίου της Ελλάδας στην Τουρκοκρατία, Παρίσι VIII (1800), εκδ. Τολίδη, Αθήνα 1974, 142, 146-147.

6.   Οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές

Κατά τους δύο πρώτους αιώνες μετά την Άλωση οι δυσμενείς συνθήκες δεν επέτρεψαν την οικονομική πρόοδο. Από το 17ο αι. παρατηρείται σταδιακή βελτίωση της οικονομίας, που οφείλεται στη σύναψη εμπορικών σχέσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Οι Έλληνες αξιοποίησαν την ευκαιρία και ανέπτυξαν δραστηριότητα στον τομέα των θαλάσσιων και χερσαίων μεταφορών. Οι τελευταίες διευκολύνονταν από μια σειρά ελληνικών παροικιών που αναπτύχθηκαν κατά μήκος του οδικού άξονα προς την κεντρική Ευρώπη. Παράλληλα, η ανάπτυξη του εμπορίου έφερε αλλαγές στην αγροτική οικονομία και στο μεταποιητικό τομέα. Καλλιεργούνται προϊόντα (βαμβάκι, μετάξι και άλλα) που έχουν μεγάλη ζήτηση στο εξωτερικό, ενισχύεται η κτηνοτροφία για τον ίδιο λόγο (εξαγωγές μαλλιού) και η οικοτεχνία μετατρέπεται βαθμιαία σε βιοτεχνία.

Η ελληνική βιοτεχνική παραγωγή επεκτείνεται κατά το 18ο αιώνα και στον ευρωπαϊκό χώρο. Για να αντιμετωπιστεί ο διεθνής ανταγωνισμός, δημιουργήθηκαν μεγάλες εταιρείες ή συνεταιρισμοί. Χαρακτηριστική περίπτωση βιοτεχνικού και εμπορικού συνεταιρισμού ήταν τα Αμπελάκια με δραστηριότητες στην κατασκευή, βαφή και εμπορία βαμβακερών νημάτων.

Η ανάπτυξη των νέων οικονομικών δραστηριοτήτων οδήγησε στη δημιουργία μιας νέας εύπορης τάξης, της αστικής, που αποτελούνταν από εμπόρους, βιοτέχνες και πλοιοκτήτες. Ο ελληνικός πληθυσμός, όμως, στην πλειονότητά του ήταν αγροτικός.

7.    Παιδεία του υπόδουλου Ελληνισμού

Στα πρώτα χρόνια μετά την Άλωση οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης των υπόδουλων Ελλήνων δεν άφηναν ασφαλώς περιθώρια πολιτιστικής ανάπτυξης. Ωστόσο, η Εκκλησία με επίκεντρο την Πατριαρχική Ακαδημία στην Κωνσταντινούπολη και με τη βοήθεια πνευματικών ανθρώπων που σπούδασαν στη Δύση, αναθερμαίνει την παιδεία του υπόδουλου γένους. Ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης (1572-1638), που φοίτησε στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, ανέθεσε στο Θεόφιλο Κορυδαλλέα (1570-1646), έναν από τους σπουδαιότερους αριστοτελικούς φιλοσόφους της Τουρκοκρατίας, τη διεύθυνση της Πατριαρχικής Ακαδημίας. Πράγματι, από τις αρχές του 17ου αιώνα αρχίζουν να αποδίδουν καρπούς οι πρώτες αυτές προσπάθειες για αναγέννηση της παιδείας. Η παιδευτική αυτή δραστηριότητα της Εκκλησίας ονομάστηκε θρησκευτικός ουμανισμός (ανθρωπισμός).

Η βελτίωση των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών καθώς και η στενότερη επαφή με την Ευρώπη οδήγησαν σε μια προοδευτική αναγέννηση της ελληνικής παιδείας από τα τέλη του 17ου αιώνα. Αντιπρόσωποι της ανερχόμενης αστικής τάξης αμιλλώνται σε θέματα παιδείας. Τα σχολεία πολλαπλασιάζονται και εκδίδονται περισσότερα βιβλία.

Η πνευματική αυτή δραστηριότητα έφτασε στην ακμή της με το Νεοελληνικό Διαφωτισμό (1750-1821). Οι έλληνες λόγιοι επηρεασμένοι από τις ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού επιδιώκουν γενίκευση της παιδείας, διαδίδουν, εκτός από την κλασική παιδεία, τις θετικές επιστήμες και προωθούν τη λαϊκή γλώσσα. Ταυτόχρονα, προβάλλουν την ορθολογική σκέψη και το αίτημα για πολιτική ελευθερία και ισότητα. Ανάμεσα στους σημαντικότερους εκπροσώπους αυτού του κινήματος είναι ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757-1798) και ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833).

Παράλληλα, εκκλησιαστικοί άνδρες αγωνίζονται για τη διάδοση της παιδείας και τη στήριξη της Ορθοδοξίας. Μεταξύ αυτών εξέχουσα θέση κατέχει ο εθνομάρτυρας Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779).

• Η ορθή μέθοδος της παιδείας

Μαθημένοι εις τα θυμιάματα και τας προσκυνήσεις της απαιδευσίας, ολίγοι τινές κακώς γραμματισμένοι αλαζόνες, σπουδάζουν (επιδιώκουν) να διώξωσι την φιλοσοφίαν, μόνην ικανήν να δείξη την ορθήν μέθοδον της παιδείας, ποτέ (άλλοτε) μεν αυτήν κατηγορούντες ως εναντίαν της θρησκείας, ποτέ δε τους επαινέτας αυτής κηρύττοντες ως αθρήσκους.

Από τον Παπατρέχα του Κοραή, στο: Αδαμαντίου Κοραή, Ο Παπατρέχας, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1970, 32.

8.   Τέχνη και λαϊκός πολιτισμός

Από το 17ο αιώνα, που αρχίζουν να βελτιώνονται οι συνθήκες στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο, δημιουργούνται οι προΰποθέσεις για ανάπτυξη της τέχνης, κυρίως της αρχιτεκτονικής και της ζωγραφικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι αυξάνεται ο αριθμός των ζωγράφων που καλούνται να φιλοτεχνήσουν τα νέα μοναστήρια και τις νέες εκκλησίες που αρχίζουν να κτίζονται.

Μεγάλη άνθηση παρουσιάζει και η λαϊκή τέχνη σε όλους τους τομείς. Τη γνησιότερη, όμως, πνευματική εκδήλωση του λαϊκού πολιτισμού εκφράζουν τα δημοτικά τραγούδια.

Η λαϊκή τέχνη, τα δημοτικά τραγούδια, τα ήθη και τα έθιμα, καθώς συνυφαίνουν διαχρονικά στοιχεία της ελληνικής παράδοσης, βοήθησαν τους Έλληνες να αντισταθούν στον κίνδυνο της αφομοίωσης και να διαφυλάξουν την ελληνικότητά τους.

• Προσκλητήριο ελευθερίας

Όσ’ απ’ την τυραννίαν πήγαν στη ξενιτειάν,

στον τόπο του ο καθένας ας έλθη τώρα πια.

και όσοι του πολέμου την τέχνην αγροικούν,

εδώ ας τρέξουν όλοι, Τυράννους να νικούν.

Ως πότε οφφικιάλος σε ξένους βασιλείς;

Έλα να γίνης στύλος δικής σου της φυλής.

Κάλλιο για την Πατρίδα κανένας να χαθή

ή να κρεμάση φούντα για ξένον στο σπαθί.

Από το Θούριο του Ρήγα, στην Ανθολογία, Περάνθη, χ. χ., τ. Α’, 292.

9.   Ο παροικιακός Ελληνισμός

Η μετανάστευση Ελλήνων στο εξωτερικό, που άρχισε πριν από την Άλωση, συνεχίστηκε και έγινε πυκνότερη σε όλη την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Στο τέλος του 18ου αιώνα υπήρχαν πολυάριθμες ελληνικές παροικίες στη δυτική, κεντρική και ανατολική Ευρώπη, στη Βαλκανική και στη νότια Ρωσία.

Οι ελληνικές παροικίες στη Βενετία , στη Βιέννη , στην Τεργέστη και αλλού υπήρξαν εστίες οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης ολόκληρου του Ελληνισμού. Στα σχολεία τους φοιτούσαν νέοι από τον ελλαδικό χώρο και από τα τυπογραφεία τους διοχετεύονταν χιλιάδες βιβλία στην υπόδουλη Ελλάδα. Στη Βιέννη εκδόθηκαν τα πρώτα φιλολογικά περιοδικά, η πρώτη ελληνική εφημερίδα και τα έργα του Ρήγα Φεραίου. Παράλληλα, Έλληνες της διασποράς χρηματοδοτούσαν την ίδρυση και λειτουργία σχολείων στα Γιάννενα, στη Σιάτιστα, στη Σμύρνη και αλλού.