Το Κείμενο του Πολιτικού Λόγου - Τακτικές Παραγωγής Κειμένου

του

Γ. Μπαμπινιώτη

…

 

Το πολιτικό κείμενο είναι κατ’ εξοχήν μορφή λόγου όπου ισχύει η θέση του φιλοσόφου της γλώσσας John Austin, ότι ο ανθρώπινος λόγος δεν είναι απλές προτάσεις, που περιγράφουν την πραγματικότητα, αλλά "πράξεις ομιλίας" (speech acts) που οδηγούν, με τη σειρά τους, σε συγκεκριμένες ενέργειες ή πράξεις (J. Austin, How to do things with words, 1962). Και βέβαια αυτή την καίρια πλευρά της γλωσσικής επικοινωνίας του ανθρώπου ως αφετηρίας πράξεων και του γλωσσικού κειμένου ως επίλυσης προβλημάτων έχουν τονίσει πολλοί μελετητές της επικοινωνίας, από τους αρχαίους Έλληνες ρήτορες και σοφιστές μέχρι γνωστούς σύγχρονους σημειολόγους και θεωρητικούς της επικοινωνίας, όπως ο U. Eco, ο J. Searle ή ο R.Α. de Beaugrande.  Με ποιους τρόπους όμως μπορεί ένα πολιτικό κείμενο υπό την πίεση του χρόνου, πχ. σε παραμονές εκλογών, να φέρει επικοινωνιακό αποτέλεσμα, να οδηγήσει μ’ άλλα λόγια, στην επιδιωκόμενη πολιτική πράξη;

Δύο είναι οι κύριες τακτικές στον σχεδιασμό και την παραγωγή ενός τέτοιου κειμένου (λόγου):

α.) η επίπονη, σύνθετη και απαιτητική τακτική της πειθούς·

β.) η πρόχειρη, βολική και πολυχρησιμοποιημένη στον τόπο μας τακτική του φανατισμού.

Πρόκειται για κειμενικές - επικοινωνιακές τακτικές που στηρίζονται, αντίστοιχα, στην έντιμη και επίμοχθη αποδεικτική διαδικασία του επιχειρήματος η πρώτη, στην εύκολη και πονηρή κατάχρηση του συνθήματος η δεύτερη. Και οι δύο οδηγούν επικοινωνιακά σε πράξη. Η μια σε "πράξη μετά λόγου" και η άλλη σε "ά-λογη" ή και "παρά λόγον" (παράλογη) πράξη.

Η επιλογή αυτής ή εκείνης της μορφής επικοινωνίας, ενός κειμένου που έχει σκοπό να πείσει ή ενός κειμένου που θέλει να φανατίσει, είναι βεβαίως συνάρτηση του ομιλητή - πολιτικού και του δέκτη - πολίτη, των δύο σταθερών αυτών πόλων της πολιτικής επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, είναι συνάρτηση των προθέσεων του δημιουργού του κειμένου και των απαιτήσεων και προσδοκιών του αποδέκτη του κειμένου, εν προκειμένω του Έλληνα πολίτη. Δεν συντάσσεις ένα κείμενο πειθούς, αν δεν πιστεύεις στον έντιμο πολιτικό διάλογο. Όπως πάλι δεν μπορείς να φανατίσεις με οποιεσδήποτε κειμενικές τεχνικές πολιτικά ώριμους ακροατές ή αναγνώστες που δεν προσφέρονται για φανατισμό.

Ένα πολιτικά και επικοινωνιακά έντιμο κείμενο πρέπει να αποσκοπεί στο να παράσχει στον δέκτη - πολίτη τόσες και τέτοιες πληροφορίες (με το πιο γενικό περιεχόμενο του όρου "πληροφορία") που θα τον βοηθήσουν να οργανώσει σωστά, να ανακατατάξει ή και να μεταβάλει ριζικά τον δικό του κόσμο των πληροφοριών, δηλ. τη γνώση, τις αντιλήψεις, τη στάση και τις πράξεις του. Γι’ αυτό ένα σωστό κείμενο πολιτικού λόγου πρέπει να στηρίζεται σε δύο βασικούς κειμενικούς άξονες: τη συνεκτικότητα και την πληροφορικότητα.

Πρέπει να διαθέτει αυστηρή αλληλουχία λογικών νοημάτων και συγχρόνως υψηλή πληροφορικότητα, δηλ. επαρκείς, σημαίνουσες, καίριες για τη λήψη αποφάσεων πληροφορίες. Πληροφορίες ελεγμένου κύρους που να προάγουν ουσιαστικά τη γνώση του δέκτη, ώστε να μπορεί πάνω τους να στηρίξει την κριτική και τον διάλογο. Πολίτης απληροφόρητος ή παραπληροφορημένος είναι μεν φανατικός οπαδός πολιτικών ανδρών και κομμάτων, αλλά είναι και εξ ορισμού ανίκανος να αντιμετωπίσει κριτικά ένα πολιτικό κείμενο. Υπάρχει και στην πολιτική επικοινωνία ο "επαρκής αναγνώστης" του Montaigne, ο γνώστης των πολιτικών κειμένων, προσώπων και πραγμάτων, γεγονότων και καταστάσεων. Αυτός είναι και ο ενεργητικός, δηλ. ο κριτικός, δέκτης του πολιτικού κειμένου, σε αντίθεση με τον απαθή ή παθητικό αποδέκτη του.

Υπό τις προϋποθέσεις αυτές μπορούμε να μιλάμε για πολιτικό λόγο πειθούς για πολιτικό κείμενο που δια-λέγεται και δεν λέγεται απλώς. Η δε βάση ενός τέτοιου διαλεκτικού πολιτικού κειμένου, η βάση της συνεκτικότητας που επιβάλλεται να διαθέτει, είναι η επιχειρηματολογία, λογισμοί και συλλογισμοί, σκέψεις, κρίσεις και επικρίσεις που τίθενται, συζητούνται, αιτιολογούνται και αποδεικνύονται βάσει των όρων της λογικής και των συνθηκών της πραγματικότητας ως αληθείς ή ψευδείς.

Αλλιώς, οι λόγοι γίνονται λόγια ή ευτελίζονται και σε "λόγια του αέρα". Αλλιώς, ο πολιτικός δεν αρθρώνει πολιτικό, δηλ. κριτικό και αποδεικτικό, λόγο, που θα πει πειστικά επιχειρήματα, αλλά εκστομίζει λόγια, ύβρεις, κατηγορίες, αναπόδεικτους ισχυρισμούς και αστήρικτες προτροπές, δηλ. συνθήματα. Και τότε είναι που ο πολιτικός μεθίσταται από την τάξη του υπεύθυνου πολιτικού άνδρα στην κατάσταση του ανεύθυνου πολιτικάντη.

Αναγνωριστικά γλωσσικά-δομικά χαρακτηριστικά των αντιστοίχων μορφών του πολιτικού λόγου, του επιχειρηματολογικού και του συνθηματολογικού, είναι η χρήση καλά οργανωμένου υποτακτικού λόγου στην πρώτη περίπτωση, η προσφυγή στον "ανυπότακτο", χαλαρό λογικά, παρατακτικό ή ασύνδετο λόγο στη δεύτερη.

Ο πολιτικός λόγος της πειθούς χρησιμοποιεί, όπως και ο αυστηρός επιστημονικός λόγος, το αίτιο και το αιτιατό, τις ενέργειες και τα αποτελέσματα, τα κίνητρα, τις προθέσεις και τους σκοπούς, τις χρονικές συνθήκες και προοπτικές, τα λογικά δεδομένα, τη σύγκριση και την υπόθεση, τις επιφυλάξεις, τις παραχωρήσεις και τους ενδοιασμούς. Χρησιμοποιεί γενικά μορφές προσεκτικού, απαιτητικού λόγου με λογική υποστήριξη και αποδεικτικότητα, μια και είναι η κατ’ εξοχήν μορφή επικοινωνίας που απευθύνεται και ενεργοποιεί τη λογική και την κριτική σκέψη του αποδέκτη.

Αντίθετα, το συνθηματολογικό πολιτικό κείμενο ενεργοποιεί το θυμικό του ακροατή-αναγνώστη, κινητοποιεί τα συναισθήματα και τον βιωματικό του κόσμο, παρακάμπτοντας, κατά κανόνα, τη λογική του κρίση. Στη συναισθηματολογία τα μνημοτεχνικά επικοινωνιακά χαρακτηριστικά του ρυθμού και της ομοιοκαταληξίας, και προ πάντων η συντομία και περιεκτικότητα του ελλειπτικού και αποσπασματικού λόγου χρησιμοποιούνται στο έπακρον. Το σύνθημα ως στρατηγική του ατομικού προφορικού πολιτικού λόγου χρησιμοποιείται, κατά κανόνα, ως ρητορικό τέχνασμα που αποσκοπεί να εξάψει τον φανατισμό του πολιτικού ακροατηρίου, αμβλύνοντας τον κριτικό έλεγχο των λεγομένων. Διαφορετικά λειτουργεί το σύνθημα στην προφορική πολιτική έκφραση της ομάδας, όπου αποτελεί κύριο επικοινωνιακό μηχανισμό, ιδίως στον διεκδικητικό λόγο. Το ομαδικό σύνθημα στην πολιτική διαδήλωση, τηρουμένων των αναλογιών, παράγεται και λειτουργεί όπως το δημοτικό τραγούδι! Είναι προϊόν ανώνυμου "δημιουργού" που εκφράζει το ευρύτερο λαϊκό αίσθημα, εν προκειμένω το αίσθημα της πολιτικής ομάδας. Άλλωστε, το μαζικό σύνθημα του πολιτικού λόγου έχει τα γενικότερα χαρακτηριστικά του ποιητικού λόγου: μέτρο και ρυθμό, ομοιοκαταληξία, ελλειπτικότητα και υπαινικτικότητα και, προ πάντων, έντονη βιωματική φόρτιση.

Κάθε πολιτικό κείμενο διέπεται σε όλη του την έκταση από τις συγκεκριμένες προθέσεις του δημιουργού του και είναι στην πραγματικότητα το "επικοινωνιακό όχημα" που χρησιμοποιείται για να οδηγήσει τον ακροατή-αναγνώστη σε συγκεκριμένη πράξη. Όσο πιο συνειδητοποιημένος, ενημερωμένος και πολιτικά ώριμος είναι ο δέκτης-πολίτης, τόσο δυσκολότερο είναι να παρασυρθεί από ρητορικές εξάρσεις και λεκτικά πυροτεχνήματα, και τόσο μεγαλύτερες είναι οι απαιτήσεις του στον πολιτικό λόγο. Απαιτεί να πληροφορηθεί και να κρίνει τον πολιτικό σχεδιασμό του ομιλητή και τους τρόπους με τους οποίους θα τον πραγματοποιήσει. Ένας τέτοιος πολίτης δεν αρκείται σε ιδεολογικές αοριστολογίες και πολιτικές κατασκευές, σε στείρες αντιπαραθέσεις και ακαθόριστα θεωρητικά πλαίσια. Δεν τον συγκινεί το όραμα αλλά το πρόγραμμα. Δεν ξεγελιέται από κραυγαλέες λεκτικές παροχές και υποσχέσεις. Ο πόλεμος των λόγων τον αφήνει αδιάφορο.

Η διακειμενική μνήμη του πολιτικού δέκτη (τι έχει από παλιά ακούσει και τι του έχουν επανειλημμένα υποσχεθεί) λειτουργεί απωθητικά σ’ ένα δεοντικοπολιτικό κείμενο, σ’ ένα κείμενο δηλ. που εξικνείται σε ευχές, αφορισμούς και υποσχέσεις. Η δε μονίμως υποτιμωμένη κρίση του αντιδρά αυτόματα και λειτουργεί ως μηχανισμός αμύνης σε κάθε λογής παραπλανητικά επικοινωνιακά τεχνάσματα. Ο επαρκής πολιτικός δέκτης. Ο άλλος, ο εθισμένος στην πολιτική των ύβρεων και ηδονιζόμενος με τον ευτελισμό των πολιτικών του αντιπάλων, ο πολίτης που τα συνθήματα, οι παροχές και οι υποσχέσεις για μελλοντικούς παράδεισους έχουν αμβλύνει και τη μνήμη και την κρίση του, αυτός ο πολιτικός δέκτης, θύμα και έρμαιο των κειμένων του φανατισμού, παραπαίει επικοινωνιακά και αχρηστεύεται πολιτικά.

…

(Εφημερίδα "Το Βήμα", 11 Ιουνίου 1989)