Ἡ κριτικὴ εἰς τὴν ἀρχαίαν ἑλληνικὴν θρησκείαν (ΜΕΡΟΣ Α΄)

ΑΠΟ ΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΕΥΗΜΕΡΟΝ

τοῦ πρωτ. π.

Βασιλείου Ἀ. Γεωργοπούλου,

Ἐπικ. Καθ. Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ

 

Ἡ ἀρχαία ἑλληνική θρησκεία παρουσιάζει μία ποικιλία μορφῶν καί ἐκδηλώσεων σʼ ὅλη την ἱστορική πορεία της1, μέ κορυφαῖο βεβαίως σταθμό τή διαμόρφωση τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ δωδεκάθεου, μέ τήν καθοριστική συμβολή σ΄αὐτό τό γεγονός τῶν ποιητῶν Ἡσίοδου καί Ὁμήρου, ὅπως ἔχει ἤδη ἐπισημάνει ὁ Ἡρόδοτος2.

Ἐκτός ὅμως ἀπό τούς δώδεκα ὀλύμπιους θεούς, τήν καθιερωμένη καί παραδοσιακή μορφή λατρείας τῶν ἑλληνικῶν πόλεων, ἐπιμέρους κεφάλαια καί πτυχές τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς θρησκείας ἀποτελοῦν:

i)                   ἡ διονυσιακή λατρεία,

ii)       τό πλῆθος τῶν ἄλλων δευτερευουσῶν θεοτήτων (π.χ. Διόνυσος, Πάνας, Θέμις, Γαῖα, Τύχη, Δίκη, Χάριτες, Ἑκάτη, Σάτυροι, Σειληνοί κ.ἄ.),

iii)               οἱ ἑορτές καί οἱ ἀγῶνες,

iv)              οἱ ναοί καί τά μαντεῖα,

v)               τά Ἐλευσίνια μυστήρια καί τά μυστήρια μέ ὀργιαστικό χαρακτῆρα τοῦ Διονύσου, τά Καβείρια καί τῆς Κυβέλης.

Ἐπιπλέον, στά παραπάνω πρέπει νά προστεθοῦν:

α) ἡ παρουσία καί κατά τούς ἱστορικούς χρόνους ἀνιμιστικῶν, φετιχιστικῶν καί τοτεμιστικῶν στοιχείων, ὅπως ἡ πίστη στή μαγική δύναμη τῶν ξοάνων,

β) ἡ ἀπόδοση ψυχῆς σέ φυσικά ἀντικείμενα (π.χ. στά δέντρα ἐνοικοῦν οἱ Ἀμαδρυάδες),

γ) ἡ ἀπόδοση λατρείας σέ ἄψυχα ἀντικείμενα, ὅπως οἱ λεγόμενοι «βαίτυλοι» πού θεωροῦνταν ἱεροί λίθοι, για τούς ὁποίους πίστευαν ὅτι εἶχαν πέσει ἀπό τόν οὐρανό καί ἡ ἀπόδοση σʼ αὐτούς μαντικῶν καί θεραπευτικῶν ἰδιοτήτων. Ὁ Παυσανίας κατά τούς ἱστορικούς χρόνους μᾶς πληροφορεῖ για τήν παρουσία καί τήν ἀπόδοση λατρείας σέ ἱερούς λίθους στην περιοχή τῆς Ἀχαΐας (VII, 12, 4) καί στόν Ὀρχομενό τῆς Βοιωτίας ( IX 38, 1) μέ τήν ἐπισήμανση μάλιστα ὅτι: «Τάς μέν δή πέτρας σέβουσί τε μάλιστα καί τῷ Ἐτεοκλεῖ αὐτάς πεσεῖν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ φασίν».

δ) Οἱ μαντικές πρακτικές, μαγικές θεραπεῖες καί τελετουργίες, οἱ δεισιδαιμονίες,

ε) ἡ θεώρηση ἀφηρημένων ἐννοιῶν ὡς θεοτήτων π.χ. Ὁμόνοια, Αἰδώς, Φήμη κ.ἄ.

στ) ἡ λατρεία διαφόρων τερατόμορφων ὄντων, (π.χ. Σφίγγες, Ἄρπυιες) κ.ἄ.

Παράλληλα ὅμως μέ τήν καθιερωμένη μορφή λατρείας τῶν διαφόρων θεῶν, σχετικά νωρίς, ἤδη ἀπό τόν 5ον π.Χ. αἰ., ἀρχίζει καί μία μορφή ἀμφισβήτησης καί κριτικῆς τῆς καθιερωμένης παραδοσιακῆς ἀρχαιοελληνικῆς θρησκείας, στόν κύκλο τῶν φιλοσόφων καί τῶν πνευματικῶν  ἀνθρώπων καί κορυφώνεται ἀργότερα στά ἑλληνιστικά χρόνια. Ἡ κριτική αὐτή ἔχει μέν διαφορετική ἀφετηρία ἐκκίνησης στά ἐπιμέρους πρόσωπα, πλήν ὅμως ἔχει πάντοτε συγκεκριμένη στόχευση, ὅπως π.χ. την ἀπόρριψη δεισιδαιμονιῶν ἤ την ὑπέρβαση τοῦ ἔντονου ἀνθρωπομορφισμοῦ ἤ τή μετάβαση ἀπό τό μῦθο στό λόγο κ.ο.κ3.

Μία κριτική πού σέ ὁρισμένες περιπτώσεις βλέπουμε νά ἔχει ταυτοχρόνως καί μία μονοθεϊστική χροιά4 καί ἐπιπλέον να εἶναι συνδεδεμένη μέ συγκεκριμένες πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές παραμέτρους. Ἄς δοῦμε κάποια χαρακτηριστικά καί ἀντιπροσωπευτικά παραδείγματα αὐτοῦ τοῦ φαινομένου.

Ὁ Ἡράκλειτος (544 -484 π.Χ.) ἀσκεῖ δριμεῖα κριτική σέ τελετουργίες ὀργιαστικοῦ καί ἐκστατικοῦ χαρακτήρα5. Ὁ Ξενοφάνης ὁ Κολοφώνιος (570-480 π.Χ.) ὁ ἱδρυτής τῆς Ἐλεατικῆς σχολῆς, ἀποτελεῖ ἕνα παράδειγμα ἐξαιρετικοῦ ρεαλισμοῦ καί ἀδαμαντίνου διαύγειας κριτικῆς στήν Ὁμηρική και Ἡσιόδειο θεογονία. Ἀναφέρεται χαρακτηριστικά στό Ἀρ. 11 διασωζόμενο ἀπόσπασμά του:

«Πάντα θεοῖσʼ ἀνέθηκαν Ὅμηρος θʼ Ἡσίοδός τε ὅσα παρʼ ἀνθρώποισιν ὀνείδεα καί ψόγος ἐστίν κλέπτειν μοιχεύειν τε και ἀλλήλους ἀπατεύειν». Μετάφραση: «Ὁ Ὅμηρος καί ὁ Ἡσίοδος ἀπέδωσαν στούς θεούς ὅλα ὅσα προκαλοῦν στούς ἀνθρώπους ὄνειδος καί ψόγο, δηλαδή τό νά κλέβουν, νά μοιχεύουν και νά ἐξαπατοῦν ὁ ἕνας τόν ἄλλον»6.

Σημειώσεις:

1. Ἐπιλεκτικά βλ.W. F. Otto, Die Gotter Griechenlands, 19473. W. Burkert, Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche, 1977. M. P. Nilsson, Ἱστορία τῆς Ἀρχαίας ἑλληνικῆς θρησκείας, (μτφρ: Αἰκ. Παπαθωμοπούλου), 1905. Τοῦ ἰδίου, Ἑλληνική λαϊκή θρησκεία, (μτφρ. Ἰ. Κακριδῆ), 20002. R. Parker, Ἡ Θρησκεία στήν ἀρχαία Ἀθήνα, Ἱστορικἠ ἐπισκόπηση, (μτφρ. Γεωρ. Τριανταφυλλίδη), 2005.

2. Βλ. Ἡροδότου ἱστοριῶν, Βιβλ. 2, κεφ. 53, «Οὗτοι δέ εἰσιν οἱ ποιήσαντες θεογονίην Ἕλλησιν , καί τοῖσι θεοῖσι τάς ἐπωνυμίας δόντες καί τιμάς καί τέχνας διελόντες καί εἴδεα αὐτῶν σημήναντες».

3. Βλ. Griechische Religion, στὀ H. F.von Campenhausen - A. Bertholet (Hg), Worterbuch der Religionen, 1952, σ.172. 4. Βλ. W. Weischedel, Der Gott der Philosophen, τόμος A΄ , 19722, σσ. 56, 58. 5. Βλ. H. Diels, Fragmente der Vorsokratiker, τόμος Α, 19566. Πρβλ. Κλήμεντος Ἀλεξανδρέως, Προτρεπτικός προς Ἕλληνας, Β΄ 22, 1. 6. Βλ. Η.Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, τόμος A, 19566, σ. 132. W. Weischedel, Der Gott der Philosophen, όπ.π., σ.42.