Ἡ ἀλήθεια για το Bullying και γιατί δεν μας την λένε (ΜΕΡΟΣ Β’)

τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Στο προηγούμενο σημείωμά μας έγινε κατανοητό ότι η ζωή μας απαρτίζεται από νόμους και κανόνες, οι πιο πολλοί δε απ’ αυτούς άγραφοι που υιοθετούνται από τα άτομα στην σχέση τους με άλλα προς απαρτισμόν κοινωνιών και ότι πολλάκις αυτοί οι νόμοι και κανόνες έρχονται εις σύγκρουσιν με αυτούς των άλλων. Στο παρόν σημείωμα θα σας ομιλήσω δια κάποιους κοινωνιολογικούς αλλά και κοινωνικοπαιδαγωγικούς όρους που διαφωτίζουν ακόμα περισσότερο το φαινόμενο που βαλθήκαμε να εξετάσωμε - το bullying - καθώς θα σας δώσω κι ένα ιστορικό παράδειγμα.

Ο πρώτος όρος που θα σας υπενθυμίσω είναι αυτός της «κοινωνικοποιήσεως». Διαβάζουμε στην κοινωνιολογία τα εξής πολύ απλά. H κοινωνικοποίηση είναι ένας κοινωνιολογικός όρος ο οποίος χρησιμοποιείται από κοινωνιολόγους, κοινωνιοψυχολόγους, ανθρωπολόγους, πολιτικούς και παιδαγωγούς, εννοώντας τη διαδικασία μετάδοσης ηθών, εθίμων, κανόνων και ιδεολογιών. Μέσω της κοινωνικοποίησης, μεταδίδονται στο άτομο οι δεξιότητες και συνήθειες οι οποίες είναι απαραίτητες για τη συμμετοχή του στην κοινωνία στην οποία ανήκει. Κοινωνικοποίηση επίσης είναι η εσωτερίκευση των κοινωνικών κανόνων και αξιών, η αφομοίωση δηλαδή από το άτομο, των προτύπων συμπεριφοράς που κάθε κοινωνία ή κοινωνική ομάδα θεωρεί αποδεκτά. Η κοινωνία σχηματίζεται από ποικιλία κοινών κανόνων, συμπεριφορών, αξιών, κινήτρων, κοινωνικών ρόλων, συμβόλων και γλωσσών. Κατ' αυτό τον τρόπο, η κοινωνικοποίηση μπορεί να οριστεί ως το «μέσο με το οποίο επιτυγχάνεται κοινωνική και πολιτισμική συνέχεια».

Τι πρέπει να συγκρατήσωμε εξ αυτού; Τα εξής:

Δια να υπάρξη κοινωνία, συνοχή, συνέχεια δεσμός μεταξύ των ατόμων η κοινωνία επιβάλλει τον μηχανισμό της υιοθετήσεως. Επιβάλλει στα άτομά της, σε αυτούς που θέλουν να ανήκουν εις αυτήν, τους νόμους της. Πώς το επιβάλλει; Με δύο τρόπους. Πρώτα κάνει γνωστούς τους νόμους της. Τους μεταδίδει. Μετά σε κάνει να τους υιοθετήσης, να τους εσωτερικεύσης. Προσέξατε! Νόμοι είναι και οι κανόνες συμπεριφοράς που κάθε κοινωνία θεωρεί πρέποντες για αυτήν, κάθε αξία, κάθε ιδεολογία.

Τι γίνεται όμως όταν δεν επιτύχη τον σκοπόν της, δηλαδή όταν βλέπει αντίδραση από το άτομο στο να υιοθετήση τους κανόνες της; Ως την τελευταία στιγμή σε καταπιέζει μέσω των υπολοίπων μελών της που έχουν εγκολπωθεί πλήρως τους κανόνες της. Τουτέστιν χρησιμοποιεί τα υπόλοιπα μέλη της σαν πειθήνιο όργανο καταστολής των τυχόν αντιρρησιών από κάποιους. Βάζει τα συμμορφούμενα μέλη να παίξουν τον ρόλο του δεσμοφύλακα στους αντιφρονούντες. Έως τέλους. Πρίν όμως φθάσωμε σε αυτό το τέλος, όπου βλέπει ότι δεν συμμορφώνεται  κάποιο μέλος τι έχει προηγηθεί; Έχουν προηγηθεί μηχανισμοί συμμόρφωσης που το πλέγμα τους είναι τόσο στενά δεμένο, ώστε η πίεσή τους καθίσταται ασφυκτική. Ελάχιστοι είναι δυνατόν να ξεφύγουν από τους μηχανισμούς αυτούς.

Πρώτα βάζει τους ίδιους τους γονείς που σε γέννησαν να σε «μορφώσουν». Κατά τον Ουίλιαμ Γκουντ (William Goode), η οικογένεια είναι ο διαμεσολαβητής μεταξύ ατόμου και κοινωνίας, δηλαδή προσπαθεί να εντάξει ομαλά το παιδί στην κοινωνία. Ρόλος της οικογενείας είναι να διαμορφώση την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του παιδιού, μεταδίδοντας τους κανόνες, τις αξίες και τους τρόπους συμπεριφοράς που αφορούν την κοινωνία που ζει, αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που είναι μέλος.

Επειδή όμως γνωρίζει ότι οι γονείς όσο και να το κάνης από αγάπη πές ή από άλλο ίσως λόγο είναι ολίγον τι χλιαροί εις αυτήν την μετάδοσιν των κοινωνικών κανόνων εις τα νέα μέλη η Κοινωνία θέτει ευθύς εξαρχής επ’ αυτών από παιδική ηλικία την εφαρμογή του σχεδίου β που διαθέτει και είναι το ισχυρότερο, το σχολείο. Το παιδί μεταβαίνει από τον οικογενειακό στον σχολικό χώρο, όπου πρέπει να αναπτύξη καινούριες συμπεριφορές και ικανότητες, για να μπορέση να συναναστραφή με τα άλλα άτομα. Το νέο περιβάλλον διαφέρει στο γεγονός ότι είναι πιο απρόσωπο, πιο ουδέτερο και δεν μπορεί να επικεντρώνεται στις ξεχωριστές ανάγκες του παιδιού και να του δίνει πολλές ευκαιρίες, όπως λογικά έκανε η οικογένεια του. Στο σχολείο το άτομο διευρύνει την ικανότητα του να συνεργάζεται με τους άλλους, να πειθαρχεί σε κανόνες, να ανταποκρίνεται στις επιταγές του δασκάλου και να μαθαίνει. Το σχολείο είναι φορέας των κοινωνικών θεσμών και αξιών. Ακόμα πιο έντονα από την οικογένεια προσπαθεί να κάνει το άτομο κοινωνικό υποκείμενο και να το προετοιμάσει για τους ρόλους που πρόκειται να παίξη στην κοινωνία. Από την άλλη μεριά, δίνει στην κοινωνία ένα ανθρώπινο δυναμικό σχεδόν έτοιμο να το χρησιμοποιήση για τις ανάγκες της.

Κατανοείτε τι λέγει η ανωτέρα παράγραφος; Το σχολείο είναι σχεδιασμένο έτσι ώστε να μη δίδη σημασίαν στας ιδιαιτερότητας του κάθε παιδιού. Είναι ευαίσθητο; Είναι τρυφερό και συναισθηματικό; Είναι πιο σκληρό εις τα συναισθήματα; Δεν το ενδιαφέρει. Στην ουσία δεν επικεντρώνεται εις την προσωπικότητα ξεχωριστά. Το μόνο που το ενδιαφέρει είναι να παράξη ανθρώπινο δυναμικό έτοιμο για τις δομές της. Επί εννέα ή πλέον έτη το εθίζει ως νέο μέλος εις το να πειθαρχή σε κανόνες και επιταγές. Νομίζει κανείς άραγε ότι αυτός ο εθισμός στην πειθάρχησιν στους κανόνες γίνεται με ευχάριστον τρόπο; Δηλαδή έχει κανείς την εντύπωσιν ότι ο πειθαναγκασμός στην υπακοή είναι του τύπου: «Σε παρακαλώ Κωστάκη… κάτσε φρόνιμος και μάθε αυτό που σου λέω γιατί είναι για το καλό σου;» Στο Γ’ ΜΕΡΟΣ των σημειωμάτων μας θα σας μιλήσω για το πρόγραμμα του σχολείου αλλά και το παραπρόγραμμα που λαμβάνει χώρα σε αυτό, για να δείτε και τις κρυφές λειτουργίες που συντελούνται σε αυτόν το δευτεροβάθμιο μηχανισμό πειθαναγκασμού υποταγής στους κοινωνικούς κανόνες. Πάντως ένα πρέπει να μας μείνη στο νού. Ότι στο σχολείο υπηρετείται η αξία της συμμόρφωσης.

Αυτά ήταν; Αυτό ήταν το πλέγμα απ’ όπου κανείς δεν μπορεί να ξεφύγη; Θα θέλατε. Έπονται πάμπολλοι άλλοι μηχανισμοί που δρούν συμπληρωματικά στους ανωτέρω δύο και συνεργούν ώστε το νέον μέλος να συμμορφωθή εις τους κανόνες που η κοινωνία έχει συμφωνήσει ότι είναι οι σωστοί δια ταύτην. Είναι η στιγμή που τα «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ» δρούν.

Η θρησκεία, το κράτος, οι παρέες συνομηλίκων, τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και τα διάφορα περιβάλλοντα στα οποία εντάσσεται κατά καιρούς το άτομο (γειτονιά, συνάδελφοι, αθλητικές ομάδες κ.τ.λ.) αποτελούν τριτογενείς φορείς της κοινωνικοποίησης του. Η θρησκεία έχει συνήθως σημαντικό ρόλο στις κοινωνίες, καθώς προβάλλει αξίες και κανόνες συμπεριφοράς στους ανθρώπους, θρησκευτικά ήθη και έθιμα, που συμβάλλουν στην ενότητα και την ομόνοια μεταξύ τους, ενώ ταυτόχρονα προβάλλει μια γενική κοσμοθεωρία στο άτομο και στάσεις ζωής, που έχουν άμεσο αντίκτυπο στην κοινωνία. Με λίγα λόγια, αλλιώς πράττουν τα άτομα που η θρησκεία τους θεωρεί ότι πρέπει να αποδεχτούν την κοινωνική θέση με την οποία γεννήθηκαν και είναι «αμαρτία» να προσπαθούν να ξεφύγουν από αυτό που τους δόθηκε και αλλιώς πράττουν τα άτομα που διδάσκονται ότι είναι επιτακτική ανάγκη να δουλεύεις σκληρά στη ζωή σου και να εξελίσσεσαι ως άτομο. Τέλος, η θρησκεία πρεσβεύει συνήθως συγκεκριμένο τρόπο ενδυμασίας, διατροφής και διασκέδασης στα άτομα.

Το κράτος αποτελεί φορέα που ρυθμίζει την κοινωνική ζωή στο σύνολο της. Θεσπίζει νόμους που ρυθμίζουν όλους τους άλλους φορείς κοινωνικοποίησης και την δράση του ίδιου του κοινωνικού υποκειμένου.

Οι παρέες των συνομηλίκων, η γειτονιά και οι διάφορες ομάδες που εντάσσεται κατά τη διάρκεια της ζωής του το άτομο αποτελούν άτυπους, αλλά πολύ σημαντικούς για την κοινωνικοποίηση του, φορείς. Το παιδί ξεφεύγει λίγο από τους αυστηρούς κανόνες που επιβάλλει η οικογένεια και το σχολείο,  - η ψευδαίσθησις της ελευθερίας που σου δίνει η κοινωνία αφού την ίδια στιγμή που νομίζεις ότι ξεφεύγεις από την επιτήρησίν της την ίδια αυτήν στιγμή δολίως σε κοινωνικοποιεί ακόμα περισσότερο - διαλέγεται ελεύθερα με άλλα άτομα, επηρεάζει και επηρεάζεται.

Τέλος, τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (Τύπος, βιβλίο, ραδιόφωνο, τηλεόραση, κινηματογράφος, διαδίκτυο) αποτελούν σημαντικούς φορείς κοινωνικοποίησης για τις νέες γενιές. Μπορεί να μην είναι αυτός ο άμεσος ρόλος τους, ωστόσο ασκούν μεγάλη επιρροή στο άτομο, διαμορφώνοντας την προσωπικότητα, τις επιλογές, τις αξίες και τα «πιστεύω» του. Επιπλέον, προβάλλουν πρότυπα, ρόλους και πολλές φορές συμβάλλουν στην διατήρηση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων της κοινωνίας.

Αλήθεια πιστεύει κανείς τώρα ότι μπορεί εύκολα ή έστω δύσκολα κάποιο άτομο να διαφέρη ως προς την σκέψι, να είναι διιαφορετικό, να μπορή να μην υπακούη στα κοινωνικά πρότυπα που η κοινωνία από την γέννησίν του το έχει βομβαρδίσει; Είπαμε. Έως τέλους επιδιώκει την υποταγή σου σε αυτούς τους κανόνες συμπεριφοράς και σκέψεως. Αν δεν τα καταφέρη λοιπόν, πράγμα σπάνιον, τότε της απομένει ένα τελευταίο. Σε απομονώνει και σε αποκλείει από το σύνολον των νομιμοφρόνων μελών της, σε σπρώχνει στο περιθώριο και σε αναγκάζει έτσι αν όχι να επιστρέψης στο μαντρί της με την ουρά στα σκέλια, σε αργό θάνατο αφού θα σε έχη κάνει να φαίνεσαι στους άλλους θηρίο. Είναι η περιβόητος «ανομία».

Πρίν μιλήσουμε για αυτήν καλό είναι να θυμηθούμε όσα είπαμε και στο πρώτο μέρος των σημειωμάτων μας αλλά αυτήν την φορά με πιο επιστημονικούς όρους. Κοινωνική δομή είναι ένα πρότυπο δίκτυο κοινωνικών σχέσεων που συντίθεται από μία βαθιά κρυμμένη διάσταση της κοινωνικής πραγματικότητας και περιορίζει ή διευκολύνει την επίδραση στην κοινωνική ζωή. Τα άτομα έχουν μία συγκεκριμένη θέση μέσα σε αυτό το δίκτυο των κοινωνικών σχέσεων και αυτή η θέση συνιστά το ιδιαίτερο status καθενός υποκειμένου. Το status έχει τρεις διαστάσεις:

·        η διάσταση των νορμών, των κανόνων δηλαδή που χαρακτηρίζουν το status. Αυτούς που σου επιβάλλονται ευθύς εξαρχής παιδιόθεν μέσω των μηχανισμών κοινωνικοποιήσεως που είδαμε ανωτέρω.

·        η διάσταση των ευκαιριών(δικαιωμάτων), παραδείγματος χάρη οι ευκαιρίες ζωής, οι εναλλακτικές οδοί και οι διευκολύνσεις που έχει στη διάθεσή του το άτομο, που δεν πρέπει φυσικά να απομακρύνονται πολύ από όσα η κοινωνική δομή θεωρεί αποδεκτά.

·        Και η διάστασις των ιδεών, παραδείγματος χάριν οι πεποιθήσεις, οι ιδέες ή τα πιστεύω του κοινωνικού υποκειμένου, αυτά που κατάφερε εν τέλει αυτό να φομοιώσει με όποιον τρόπον και βαθμό μπόρεσε

Ο συνδυασμός αυτών των διαστάσεων του status καθορίζει τη διαφορετική πρόσβαση κάθε μέλους της κοινωνίας ξεχωριστά σε αυτό που ορίσαμε παραπάνω ως κοινωνική δομή ή κοινωνικό κατασκεύασμα. Κάθε μέλος εχει διαφορετικό status, έχει αφομοιώσει διαφορετικά τις ιδέες και τους κανόνες της κοινωνικής δομής εις την οποίαν εντάσσεται κι αν και συμμορφούμενον με το πλείστο μέρος αυτών δύναται κάποια μέρη εντός του να έρχονται σε σύγκρουση, σε αντίθεση με το status των υπολοίπων μελών.

Μάλιστα οι εντάσεις, οι αντιθέσεις, οι διαμάχες και οι συγκρούσεις μέσα στο κοινωνικό κατασκεύασμα είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση. Το κοινωνικό κατασκεύασμα δεν τυγχάνει ποτέ σε απόλυτη ισορροπία. Συμβαίνει όμως και το εξής τραγικό. Στις σύγχρονες κοινωνίες οι παραδοσιακοί κανόνες και πρότυπα ατονούν χωρίς να αντικαθίστανται από άλλους. Αυτό που θέλανε μερικοί να αποτρέψουν, δηλαδή να αποφύγουμε τις εντάσεις ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας με το να κάνουμε ανεκτό το πάν, το κάθε διαφορετικό, αρκεί μόνον να μην πειράζει, βλάπτει τους υπολοίπους έγινε μπούμερανγκ. Η ανομία που λέγαμε παραπάνω υπάρχει όταν δεν υπάρχουν σαφή πρότυπα που να προσδιορίζουν τη συμπεριφορά σε μία συγκεκριμένη περιοχή της κοινωνικής ζωής. Σε αυτήν την περίπτωση, οι άνθρωποι αισθάνονται αποπροσανατολισμένοι και αγχώνονται. Έτσι, κατά τον Durkheim κυρίως, η ανομία γίνεται ένας από τους παράγοντες που εξηγούν την αυτοκτονική τάση των ανθρώπων.

ΠΩΣ; Για να το ξανακούσουμε αυτό!!! Γιατί αναγκάζεται ένα μέλος μιας κοινωνίας να διακατέχεται από τάσιν αυτοκτονίας; Όταν ένα άτομο στο όποιο status που απέκτησε έχει αδύναμα και ασαφή πρότυπα διαβιώσεως εντός του, όταν δεν διαθέτει ξεκάθαρους κανόνες συμπεριφοράς, όταν με άλλα λόγια η ίδια η κονωνία επιδαψίλευσε εις το μέλος της συγκεχυμένους κανόνες τότε αυτό το μέλος αποπροσανατολίστηκε και ήλθε εις σύγχυσιν. Το καταλάβατε τούτο εσείς όλοι που κόπτεσθε δια τον θάνατο του παλληκαριού και του κάθε ανθρώπου της ελληνικής κοινωνίας;

Από την μια κοινωνικοποιείτε τα νέα μέλη της κοινωνίας μας στο να μάθουν να υπακούν κανόνες και συμπεριφορές και από την άλλη τους αφήνετε με θολό τον ορίζοντα. Ποιους κανόνες να αφομοιώσουν; Τι είναι το καλό και το κακό; Όλα είναι αποδεκτά; Μα τότε γιατί συνεχίζουν οι συγκρούσεις λόγω διαφορετικών κανόνων; Κάποιο αδύναμο παιδί τι να ακολουθήση; Ποιους κανόνες να υιοθετήση; Οι δυνατότεροι χαρακτήρες του προωθούν ένα μοντέλο κανόνων που έρχεται σε σύγκρουση με το δήθεν φιλελεύθερο επίσημο μοντέλο. Εάν μόνο αυτό επικρατούσε, το όλα είναι επιτρεπτά, πάλι δεν είναι ξεκάθαρο τι να υιοθετηθή. Ποιος ευθύνεται λοιπόν δια τούτο; Δια τον θάνατο, δια την απώλεια ζωής; Δεν ευθύνεται όλη η κοινωνική δομή με τους μηχανισμούς της, αυτών της υπακοής σε κανόνες; Δεν ευθύνονται αυτοί που αυτούς τους κανόνες τους χαλάρωσαν στο όνομα της ελευθερίας και έτσι θόλωσαν τις ιδεολογίες ολόκληρου του συνόλου;

Μα ας δούμε τους δρόμους στους οποίους οδηγούνται ή μάλλον οδηγούμε σαν κοινωνία τους νέους ανθρώπους. Τρεις είναι οι οδοί του περιθωρίου, της ανομίας:

·        Ανομία 1: η ανομία ορίζεται ως μία ρήξη των κοινωνικών κανόνων που χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά του ατόμου και κατ' επέκταση οδηγεί στη διασάλευση της κοινωνικής συνοχής. Η εμφάνιση της ανομίας συνεπάγεται την έκπτωση της σημασίας που αποδίδει το άτομο στους θεσμοθετημένους κανόνες και τις κοινωνικά συμβατές μορφές συμπεριφοράς. Το γεγονός αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τα μέλη της ίδιας κοινωνίας να μη μοιράζονται την ίδια αίσθηση για το τί είναι σωστό και τί δεν είναι, τί πρέπει και τί δεν πρέπει.

·        Ανομία 2:  οι κανόνες που θέτει η κοινωνική δομή έρχονται σε σύγκρουση με το στάτους του μέλους όταν αυτοί δεν εξυπηρετούν την επίτευξη των στόχων ή ακόμη χειρότερα παρεμποδίζουν την επίτευξή τους. Π.χ οι αθλητές σ' έναν αγώνα. Στόχος τους είναι η νίκη με ό,τι μπορεί να συνεπάγεται αυτή και όχι η νίκη μέσω κοινωνικά παραδεκτών διαδικασιών ή πιο απλά μέσω νομίμων μέσων.

·        Ανομία 3: όταν υπάρχει δυσλειτουργικότητα ανάμεσα στους πολιτισμικούς κανόνες και στόχους και στις κοινωνικά κατασκευασμένες ικανότητες των μελών της κοινωνίας να δράσουν σε συμφωνία με αυτούς. Η πρόσβαση των ατόμων στη χρησιμοποίηση κοινωνικά συμβατών μέσων θα καθορίσει την πρόκληση ή μη της ανομίας. Όταν για παράδειγμα αφήνης τον πτυχιούχο νέο που δαπάνησε τα νειάτα του στα θρανία άνεργο και του κατεδαφίζης τα όνειρά του και εκμηδενίζης και σύ ως κοινωνία τα όσα εδαπάνησες για να καταφέρης την δημιουργία ενός ανθρώπινου δυναμικού που θα σου ήταν ωφέλιμο, τότε η μη πρόσβασις αυτού του δυναμικού στην θέση που του ανήκει θα επιφέρη αντίδρασίν του εις το καθιερωμένο status. Αυτό το είδος ανομίας, λοιπόν, εμφανίζεται καθώς μεγάλος αριθμός ανθρώπων αρχίζει να αποξενώνεται από την κοινωνία, η οποία τους υπόσχεται στην αρχή αυτό που στη συνέχεια τους αρνείται στην πραγματικότητα. Τότε η παραίτηση από την υποταγή στην καθεστηκυία τάξη είναι αυτό που στο τέλος ονομάζουμε ανομία.

Θέλετε περισσότερα; Θέλετε να δείτε τι είδους άνθρωποι είμαστε; Σε ποιον τύπο μας έχει κάνει η κοινωνία να ανήκουμε; Ιδού…

Κατ’ αρχήν είναι οι ως προς τους περισσοτέρους νόμους και κανόνες συμμορφούμενοι: το υποκείμενο σε αυτό το είδος ανθρώπων υιοθετεί τις παραδεδεγμένες αξίες της κοινωνίας και τα συμβατικά μέσα πραγμάτωσης. Βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με το σύστημα. Η συμφωνία αυτή είναι η πιο συχνά παρατηρούμενη μορφή συμπεριφοράς μέσα σε μία κοινωνία.

Δευτερευόντως υπάρχουν οι καινοτόμοι. Εδώ σε αυτήν την κατηγορία μελών του κοινωνικού συνόλου το μέλος σέβεται και ακολουθεί τις παραδεκτές από την κοινωνία αξίες, χρησιμοποιεί όμως παράνομα ή μη νόμιμα μέσα για να τις πραγματώσει. Η ίδια η κοινωνία ανάγοντας για παράδειγμα τη συσσώρευση πλούτου σε σύμβολο επιτυχίας συνηγορεί ενάντια στον αποτελεσματικό έλεγχο των θεσμικά επιτρεπτών μέσων απόκτησης αυτού του πλούτου. Έτσι η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά γίνεται όλο και πιο διαδεδομένη. Πιο συγκεκριμένα, "όταν ένα σύστημα αξιών εκθειάζει, σχεδόν πάνω από όλα, ορισμένα κοινά σημεία επιτυχίας για τον πληθυσμό στο σύνολό του ενώ παράλληλα η αυστηρότητα αυτού του κοινωνικού κατασκευάσματος περιορίζει ή εξαλείφει εντελώς την πρόσβαση στα παραδεκτά μέσα κατάκτησης αυτών των σημείων για ένα σημαντικό μέρος του ίδιου πληθυσμού, τότε η αντικοινωνική συμπεριφορά εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό."

Οι τυπολάτρες είναι μια τρίτη κατηγορία ατόμων. Σε αυτού του είδους κοινωνικών ανθρώπων το υποκείμενο από τη μία λησμονεί τις παραδεκτές αξίες της κοινωνίας, από την άλλη πάλι συμμορφώνεται απόλυτα με τα συμβατικά μέσα πραγμάτωσής τους. Πρόκειται, δηλαδή, για μία υπακοή στη νομιμότητα χωρίς απαραίτητη πίστη σε κάποια θεωρία. Οι διαδικασίες που χρησιμοποιούνται ως μέσα μετατρέπονται σε αυτοσκοπό ενώ η εφαρμογή των κοινωνικά αποδεκτών μέσων γίνεται σχεδόν εμμονή για το άτομο. Στην περίπτωση αυτή, οι εναλλακτικές συμπεριφορές είναι περιορισμένες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προσαρμογής είναι η συμπεριφορά ενός γραφειοκράτη που εμφανίζεται απόλυτα προσηλωμένος στις λειτουργίες που του επιβάλλει το επάγγελμά του και αδιαφορεί ως προς ο,τιδήποτε βρίσκεται εκτός των θεσμοθετημένων καθηκόντων του.

 Και αρχίζουμε να περνάμε στις «καλύτερες» ομάδες. Υπάρχουν οι αναχωρητές. Το υποκείμενο προβάλλει άρνηση τόσο ως προς τις αξίες-στόχους που θέτει η κοινωνία όσο και ως προς τα συμβατικά μέσα πραγμάτωσής τους. Στην περίπτωση αυτή, οι πολιτισμικοί στόχοι εξομοιώνονται με τα κοινωνικά παραδεκτά μέσα. Τέτοιου τύπου συμπεριφορές εκδηλώνουν οι αλλοδαποί, οι εθισμένοι στα ναρκωτικά, οι ψυχωτικοί, οι αυτιστικοί και γενικά οι αυτοσυντηρούμενες κοινότητες. Πρόκειται για υποκείμενα που αδυνατώντας να διαχειριστούν τη σύγκρουση ενεργοποιούν την ηττοπάθεια, την αδιαφορία και την παραίτηση ως μηχανισμούς διαφυγής ώστε να αποδράσουν από τις απαιτήσεις της κοινωνίας.

Τέλος υπάρχουν οι αντάρτες. Σε αυτόν τον τύπον ανθρώπων το υποκείμενο δεν αποδέχεται τις αξίες και τα μέσα που έχουν καθιερωθεί από την κοινωνία, όμως δεν σταματά εκεί αφού στόχος του γίνεται η αντικατάστασή τους από νέα. Ο τύπος αυτός προσαρμογής εμφανίζεται όταν η χειραφέτηση από τους υψηλούς στόχους, εξαιτίας της ματαίωσης ή της περιθωριοποίησης, οδηγεί το άτομο στην προσπάθεια να παράγει μία καινούργια κοινωνική επιταγή.

Συνοψίζοντας, επισημαίνουμε το εξής που πρέπει να μην λησμονήσουμε ποτέ. Ότι το ξεχωριστό για κάθε άτομο "υπόβαθρο" είναι αυτό που καθορίζει ποιον τύπο προσαρμογής θα υιοθετήσει το υποκείμενο. Το υπόβαθρο όμως το κατασκευάζει η κοινωνία μέσα στην οποία εντάσσεται το κάθε άτομο με τους μηχανισμούς της. Και πάλι το εξής άλλο κορυφαίο. Ότι ωρισμένοι τύποι παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς είναι σταθεροί και αναπαράγουν τις υπάρχουσες δομές. Παραδείγματα τέτοιας συμπεριφοράς είναι οι τυπολάτρες, οι αναχωρητές αλλά και κάποιες μορφές σκόπιμης παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς (π.χ κλέφτες) ή οι διεξάγοντες το περιβόητο bullying, οι θήτες. Με τη δράση τους προκαλούν την αποστροφή του κοινωνικού συνόλου και σε ορισμένες περιπτώσεις την ενεργοποίηση των κοινωνικών ποινών με αποτέλεσμα τελικά να ενδυναμώνουν την καθεστηκυία τάξη και τις αξίες βέβαια που τη χαρακτηρίζουν.

Στο επόμενο σημείωμά μου θα σας πώ δια το σχολείο και θα σας αναφέρω ιστορικό παράδειγμα bullying για να κατανοήσουμε ακόμα περισσότερα. Πάντως με τα μέχρι ως τώρα ειπωθέντα δεν μένει αμφιβολία σε κανέναν ότι το θέμα bullying εις την ουσία δεν υπάρχει. Υπάρχει κάτι γενικότερο, η προσαρμογή ή μη υπό του ατόμου σε κανόνες της κοινωνίας και η λειτουργία μηχανισμών υιοθετήσεως κανόνων που αυτή πρώτη δημιούργησε και υποθάλπει.