Ὁ ρόλος τοῦ Παιδαγωγού στην ἀρχαιότητα

της

Παπαϊωάννου Ελένης

 Α) Ηρωϊκή εποχή

Οι παλαιότερες πληροφορίες για το ρόλο του παιδαγωγού προέρχονται από τα Ομηρικά έπη χωρίς όμως να είναι αρκετά ξεκάθαρες, ώστε να μας οδηγούν σε ασφαλή συμπεράσματα. Στην Ιλιάδα ο Φοίνικας, παιδαγωγός του  Αχιλλέως, όπως τον ονομάζει ο Πλούταρχος και ο Πλάτων, όταν παίρνει το λόγο, στην προσπάθειά του να πείσει τον Αχιλλέα να αφήσει πίσω του τη μάνητα και να βγει στη μάχη, του απευθύνεται με τρυφερότητα και τον συμβουλεύει με στοργή. Του υπενθυμίζει ότι τον φρόντιζε από μικρό και ότι ο ίδιος τον μεγάλωσε σαν παιδί του και πως ο ρόλος του είναι να τον δασκαλεύει και να τον κάνει άριστο στην τέχνη του λόγου και στα έργα του πολέμου.

Διαπιστώνεται λοιπόν, πως η μεταξύ τους σχέση μοιάζει με σχέση δασκάλου και μαθητή ή ακόμα και με σχέση πατέρα –γιου.

Στόχος του Φοίνικα ήταν να εκπαιδεύσει το νεαρό Αχιλλέα τόσο στο λόγο, στη ρητορική δεινότητα, ώστε να αναπτύξει την ικανότητα της πειθούς στη σύναξη των αρίστων, όσο και στα έργα, στις ενέργειες των πολιτικών και στρατιωτικών του επιλογών που προκύπτουν κατά την ώρα της μάχης.

Β) Ιστορικοί χρόνοι

i)Ο ρόλος του παιδαγωγού σε σχέση με το σχολείο

Οι περισσότερες πληροφορίες, που δίνονται από τις φιλολογικές πηγές για το ρόλο του παιδαγωγού, αφορούν κυρίως στην Αθήνα του 5^ου και 4^ου αιώνα π.Χ., ενώ ελάχιστα γνωρίζουμε για το ρόλο του στις αντίστοιχες δωρικές πόλεις-κράτη, όπως η Σπάρτη. Ο Ξενοφών αναφέρει πως, σε αντίθεση με τις άλλες ελληνικές πόλεις, όπου ο πατέρας μεριμνά και ορίζει έναν παιδαγωγό – δούλο να συνοδεύει τους γιους του στο σχολείο, στην Σπάρτη ο Λυκούργος όρισε αντί του παιδαγωγού τον παιδονόμο, άνδρα ελεύθερο, ο οποίος τοποθετείται με ευθύνη της Πολιτείας για να διευθύνει, να επιβλέπει και να τιμωρεί τα άτακτα παιδιά κατά τη συνάθροιση στις αγέλες. Στις Ιωνικές πόλεις, όπως η Αθήνα, όταν το παιδί γινόταν επτά ετών και ήταν ικανό να ανταπεξέλθει χωρίς τη φροντίδα της τροφού ή της μητέρας του, οι γονείς το εμπιστεύονταν στον παιδαγωγό που το συνόδευε παντού, στο σχολείο, στην παλαίστρα, στο γυμναστήριο και γενικότερα στις δημόσιες τελετές.

Από και προς το σχολείο ο παιδαγωγός συνόδευε το μικρό παιδί ακολουθώντας το, καθώς αυτό πήγαινε μπροστά και ο παιδαγωγός ακολουθούσε μια και ήταν υπεύθυνος για την προστασία του παιδιού, όταν αυτό βρισκόταν εκτός της οικίας, και όφειλε να το εποπτεύει για την ασφαλή μεταφορά του από το σπίτι προς το σχολείο και αντίστροφα.

Η εικόνα του παιδαγωγού να μεταφέρει ο ίδιος τις πλάκες, τα βιβλία ή τη λύρα του παιδιού και γενικά ό,τι ήταν απαραίτητο για τα μαθήματά του, προέρχεται μάλλον από την τέχνη, όπως την αττική αγγειογραφία, για την οποία θα γίνει λόγος σε επόμενο κεφάλαιο, και κυρίως από τις τερακότες της Ελληνιστικής περιόδου, παρά από τις φιλολογικές μαρτυρίες. Η πληροφορία που σώζεται για τα σχολικά είδη που χρησιμοποιούσαν οι μαθητές στο σχολείο προέρχεται από τον Ιούλιο Πολυδεύκη. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι το παιδί όφειλε να έχει μαζί του το γραφείον, την παραγραφίδα, την καλαμίδα και το πυξίον.

Ο Λουκιανός αναφέρει για το συγκεκριμένο θέμα πως ο παιδαγωγός συνόδευε το παιδί στο σχολείο ακολουθώντας το, ενώ παράλληλα κουβαλούσε και τα απαραίτητα σχολικά είδη, τα βιβλία και τη λύρα για το μάθημα της μουσικής.

Όσο διαρκούσε η διδασκαλία των μαθημάτων ο παιδαγωγός δεν απομακρυνόταν από το σχολείο αλλά αντίθετα περίμενε το παιδί να ολοκληρώσει τα μαθήματά του. Ο Δημοσθένης αναφέρει δυο χώρους που απαρτίζουν το σχολείο της κλασικής εποχής, το διδασκαλείον, πιθανόν πρόκειται για την αίθουσα διδασκαλίας, και το παιδαγωγείον, χώρος όπου μάλλον ανέμενε ο παιδαγωγός μέχρι να ολοκληρωθεί η διδασκαλία.

Αντίθετα η εικονογραφία της υστεροαρχαϊκής περιόδου δεν παρουσιάζει τον παιδαγωγό να βρίσκεται σε ξεχωριστή αίθουσα από τους μαθητές αλλά τον βλέπουμε να παρακολουθεί και αυτός τα μαθήματα. Μάλιστα, η εικονογραφική παράδοση ενισχύεται από μια μεταγενέστερη πληροφορία του  Σουητόνιου που αναφέρει ότι ο Remmius Palaemon από δούλος-παιδαγωγός εξελίχθηκε σε σημαντικό γραμματικό-διανοούμενο της Ρώμης, αφού έμαθε πολλά από τα μαθήματα που παρακολουθούσε στο σχολείο, όταν συνόδευε τον κύριό του, καθώς ήταν παρών κατά τη διάρκεια των μαθημάτων.

Τα μαθήματα άρχιζαν νωρίς το πρωί και ολοκληρώνονταν με τη δύση του ηλίου. Στην Αθήνα, μάλιστα, ακόμη από την εποχή του Δράκοντος και του Σόλωνος είχαν θεσπιστεί νομοθετικά μέτρα που καθόριζαν την ανατροφή και τη διαγωγή των παιδιών στα σχολεία. Συγκεκριμένα, απαγορευόταν να ανοίγουν τα σχολεία πριν ανατείλει ο ήλιος και η διδασκαλία να κρατάει μέχρι τη νύχτα.

Η εγκύκλιος παιδεία περιελάμβανε κυρίως γράμματα (=ανάγνωση και γραφή), γυμναστική, μουσική αλλά και ζωγραφική και μαθηματικά. Στόχος του εκπαιδευτικού συστήματος ήταν η καλλιέργεια του πνεύματος, του σώματος και της ψυχής των παιδιών, ώστε να ανταπεξέλθουν μελλοντικά στην ιδιωτική τους ζωή και να ενταχθούν ομαλά στο δημόσιο βίο. Το μάθημα της φυσικής αγωγής γινόταν κατά τις πρωινές ώρες στην παλαίστρα, ακολουθούσε ένα διάλειμμα το μεσημέρι, προκειμένου να γευματίσουν τα  παιδιά στα σπίτια τους, και εν συνεχεία ακολουθούσε η διδασκαλία των υπολοίπων μαθημάτων στο διδασκαλείον (=σχολείο).

ii) Η ευθύνη του παιδαγωγού στην ηθική περιφρούρηση των νέων

Ο παιδαγωγός όφειλε να εποπτεύει την κοσμιότητα του παιδιού και να το προστατεύει, όταν αυτό βρισκόταν εκτός της οικίας, από τις κακές συναναστροφές που συνήθως έβρισκαν γόνιμο έδαφος στα γυμναστήρια. Από την εποχή του Σόλωνος και του Δράκοντος με νομοθετικές ρυθμίσεις απαγορευόταν οι ηλικιωμένοι να συχνάζουν στα γυμναστήρια και στα σχολεία, εκτός αν ήταν συγγενείς των παιδιών.

Βέβαια, οι νόμοι αυτοί που προστάτευαν την ηθική των νέων έπαψαν να έχουν ισχύ περίπου στα χρόνια του Σωκράτη και αργότερα, περί τα μέσα του 4^ου αι.π.Χ., πράγμα που το επέκριναν αρκετοί διανοούμενοι της εποχής, και έτσι οι ηλικιωμένοι μπορούσαν να συχνάζουν στα γυμναστήρια, για να θαυμάσουν τα καλογυμνασμένα σώματα των νέων και να αναπτύξουν με αυτούς στενούς δεσμούς φιλίας.

Την ευθύνη για την ηθική προστασία των νέων πριν τον 5^ο αι.π.Χ. φαίνεται πως είχε ο γυμνασίαρχος. Από τον 4^ο αι.π.Χ. και έπειτα αυτός που είχε επωμιστεί την ευθύνη για την προστασία των παιδιών από τις παρενοχλήσεις των μεγαλύτερων ανδρών ήταν ο παιδαγωγός.

Μάλιστα, η  παρουσία των παιδαγωγών σε αυτούς τους χώρους ήταν ιδιαιτέρως ενοχλητική για τους μεγαλύτερους άνδρες γιατί δεν επέτρεπαν στα παιδιά να συναναστρέφονται και να κουβεντιάζουν μαζί τους.

Αντίθετα, στις δωρικές πολιτείες, όπως η Σπάρτη, η Ήλιδα και η Βοιωτία, η ανάπτυξη σχέσεων, ακόμη και ερωτικών, μεταξύ των νέων και των μεγαλύτερων σε ηλικία αντρών, ήταν σύνηθες φαινόμενο και θεωρείτο σχεδόν φυσιολογικό.

ii) Ο ρόλος του παιδαγωγού σε δραστηριότητες εξωσχολικές

Εκτός από τις καθημερινές ασχολίες του παιδιού που αφορούσαν στην παρακολούθηση της εγκυκλίου παιδείας, ο παιδαγωγός συνόδευε το παιδί και σε άλλες δραστηριότητες, όπως στο θέατρο  που αποτελούσε μια συνηθισμένη πρακτική για τους Αθηναίους από τον 5^ο αι.π.Χ. και έπειτα. Η παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων από το σύνολο των Αθηναίων, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, ήταν αποτέλεσμα της αντίληψης της εποχής πως το θέατρο ήταν χώρος διαπαιδαγώγησης και ψυχαγωγίας. Χαρακτηριστική και ίσως μοναδική είναι η περίπτωση του Δημοσθένη, ο οποίος, σύμφωνα με μια πληροφορία που μας μεταφέρει ο Πλούταρχος,  όταν ήταν μικρό παιδί ακόμη, τέτοιο πάθος είχε με τη ρητορική, ώστε ζήτησε από τον παιδαγωγό του να τον πάρει μαζί του στο δικαστήριο. Η παρουσία των μικρών παιδιών απαγορευόταν στα δικαστήρια αλλά ο Δημοσθένης με τη βοήθεια του παιδαγωγού του κατάφερε να παραστεί σε δίκη χωρίς να γίνει αντιληπτός από τους δικαστές.

Η πληροφορία αυτή που μας δίνει ο Πλούταρχος μας κάνει να υποθέσουμε πως ο παιδαγωγός βρισκόταν πλάι στο παιδί σε κάθε του δραστηριότητα που ελάμβανε χώρα έξω από το σπίτι είτε αυτή ήταν ενδοσχολική είτε εξωσχολική. Το παιδί βρισκόταν κάτω από τη διαρκή επιτήρηση του παιδαγωγού, ο οποίος χρησιμοποιούσε τη ράβδο του, για να το συνετίζει.

Στο δρόμο μάθαινε στο παιδί να περπατά με το κεφάλι σκυφτό και τα μάτια χαμηλωμένα. Επίσης, έπρεπε να προσέχει πως κάθεται και να μην τοποθετεί το ένα πόδι πάνω στο άλλο. Στα δείπνα δεν έπρεπε απρεπώς να αρπάζει το φαγητό ούτε να θορυβεί με τα γέλια του.

Ωστόσο, ο ρόλος του παιδαγωγού δεν εξαντλείτο μόνο στις εξωτερικές δραστηριότητες του παιδιού. Η παρουσία του ήταν επιβεβλημένη στη γενικότερη ανατροφή του παιδιού και όφειλε να το συμβουλεύει και να το καθοδηγεί και κατά τη διάρκεια που το παιδί βρισκόταν στο σπίτι. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Διογένη, του κυνικού, από τη Σινώπη, που ανέλαβε να γίνει παιδαγωγός των παιδιών του Ξενιάδη, ενός πλούσιου Κορίνθιου. Ο Διογένης εξασκούσε τα παιδιά του Ξενιάδη στην απομνημόνευση αποσπασμάτων από έργα ποιητών και άλλων συγγραφέων και με τον τρόπο αυτό προετοίμαζε κατ΄οίκον τα παιδιά για την επόμενη μέρα στο σχολείο. Επιπλέον, όταν τελείωναν τα μαθήματά τους τα δίδασκε ιππασία, τοξοβολία, ρίψη ακοντίου, σφενδόνα, και μάλιστα τα πήγαινε και για κυνήγι, βοηθώντας τα έτσι να ασκηθούν σε θέματα στρατιωτικής τεχνικής και να αποκτήσουν ένα υγιές σώμα. Τα δίδασκε πώς να αυτοεξυπηρετούνται στο σπίτι και τα ανέθρεψε με τις κατάλληλες οδηγίες σε θέματα διατροφής, ενδυμασίας και συμπεριφοράς, όταν θα βρίσκονταν έξω από τον οικογενειακό περίγυρο.