Ὁ ὃρος «Παιδαγωγός» στην γραπτήν παράδοσιν

της

Παπαϊωάννου Ελένης

Ο όρος παιδαγωγός είναι σύνθετο ουσιαστικό που αποτελείται από τις λέξεις «παῖς»  και «ἀγωγός» και σημαίνει το πρόσωπο που συνοδεύει το παιδί  στο σχολείο και γενικότερα το καθοδηγεί και το κατευθύνει, ώστε να συμπεριφέρεται σωστά.

Έτσι λοιπόν, η λέξη παιδαγωγός δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά τον άνθρωπο εκείνο που έχει ως στόχο την επιμέλεια, τη φροντίδα και ίσως τη γενικότερη ανατροφή του παιδιού.  Αρκετές φιλολογικές πηγές αναφέρονται στη σημασία της ανατροφής, και της διαπαιδαγώγησης των νέων καθώς και στο ρόλο του παιδαγωγού καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας και κυρίως κατά τον 5^ο  και 4^ο αι.π.Χ., αιώνες που ενδιαφέρουν και την παρούσα εργασία. Ο Αριστοτέλης, μάλιστα, τονίζει τη σημασία της διαπαιδαγώγησης των νέων και την ανάγκη επιβολής ενός εκπαιδευτικού συστήματος που θα έχει δημόσιο χαρακτήρα και θα υπόκειται στην ευθύνη της Πολιτείας. Ο όρος παιδαγωγός εμφανίζεται μέσα από τις φιλολογικές πηγές τόσο στον 5^ο  όσο και στον 4^ο  αι.π.Χ.

Συγκεκριμένα, ο Ηρόδοτος αναφέρει τον Σίκιννο που ήταν δούλος  και παιδαγωγός των παιδιών του Θεμιστοκλή. Η πληροφορία αυτή μας μεταφέρει στον 5ο αι.π.Χ. και μας μαθαίνει ότι το ρόλο του παιδαγωγού στη συγκεκριμένη περίπτωση τον είχε αναλάβει κάποιος οικέτης, δούλος, και μάλιστα ξένος, τον οποίο, έπειτα από τα Περσικά, τον πολιτογράφησε ο Θεμιστοκλής κάτοικο των Θεσπιέων.

Ωστόσο, ο όρος παιδαγωγός δεν είναι ο μόνος που απαντάται στις φιλολογικές μαρτυρίες για να δηλώσει τον άνθρωπο που εποπτεύει την ανατροφή του παιδιού. Υπάρχουν και άλλοι όροι που αναφέρονται σε έναν ανάλογο ρόλο, όπως αυτόν του παιδαγωγού και εμφανίζονται σε πηγές που ανάγονται στα τέλη του 5^ου και κυρίως στον 4^ο αι.π.Χ. Ο Ξενοφών  αναφερόμενος στην ανατροφή των παιδιών των Ελλήνων, πλην των Λακεδαιμονίων, κάνει λόγο για παιδαγωγούς θεράποντες (δούλους) που συνοδεύουν τα παιδιά στα σχολεία για να μάθουν γράμματα, μουσική και γυμναστική. Με τη χρήση ενός τέτοιου όρου, θεράπων, υποδηλώνεται και η κοινωνική τάξη των παιδαγωγών. Ο όρος θεράπων εμφανίζεται αρκετά συχνά στην τραγωδία για να δηλώσει τον έμπιστο οικιακό υπηρέτη των ηρώων-πρωταγωνιστών, που βρίσκεται στο πλάι τους και συνεπικουρεί στη δράση τους.

Στην περίπτωση όμως της Σπάρτης, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, ο Λυκούργος όρισε τον παιδονόμο, να διευθύνει τα παιδιά αντί των παιδαγωγών δούλων. Η πληροφορία αυτή του Ξενοφώντος, για την αγωγή των νέων στην αρχαία Σπάρτη, μαρτυρεί ότι ο παιδονόμος παίζει το ρόλο του παιδαγωγού στην κοινωνία των Λακεδαιμονίων και είναι υπεύθυνος να συναθροίζει τα παιδιά και να τα τιμωρεί, όταν αυτά είναι άτακτα.

Ο Πλούταρχος στο «Βίο του Αλεξάνδρου» κάνει λόγο για τροφείς  και παιδαγωγούς και δασκάλους που φρόντιζαν για την ανατροφή του  Αλεξάνδρου.

Όλους τους επέβλεπε ο Λεωνίδας, συγγενής της Ολυμπιάδος, άνδρας αυστηρός, που δεν αποποιείτο το όνομα του παιδαγωγού, γιατί ο παιδαγωγός προσφέρει έργο καλό και λαμπρό, αλλά που αποκαλείτο τροφεύς από τον περίγυρό του και καθηγητής λόγω του αξιώματος και της συγγένειάς του με την μητέρα του Αλεξάνδρου. Αυτός όμως που είχε τυπικά  το ρόλο και το όνομα του παιδαγωγού ήταν ο Λυσίμαχος ο Ακαρνάνας που ονόμαζε εαυτόν Φοίνικα και κατείχε τη δεύτερη θέση στην διαπαιδαγώγηση του Αλεξάνδρου. Ο όρος τροφεύς, με βάση τον Πλούταρχο, χρησιμοποιείται, για να δηλώσει το πρόσωπο που αναλαμβάνει τις ίδιες υποχρεώσεις με αυτές του παιδαγωγού. Είναι ο αντίστοιχος αρσενικός τύπος του ουσιαστικού η τροφός, όρος που στις φιλολογικές πηγές χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη γυναίκα που αναλάμβανε την ανατροφή των παιδιών από τη βρεφική ηλικία μέχρι να τα αναλάβει ο παιδαγωγός.

Διαπιστώνεται, λοιπόν, πως ο όρος τροφεύς χρησιμοποιείται ως συνώνυμος μονολεκτικός όρος του όρου παιδαγωγός, όπως συνέβη στην περίπτωση των παιδαγωγών του Αλεξάνδρου. Άλλοτε πάλι χρησιμοποιείται προσθετικά στον όρο παιδαγωγός, για να δηλώσει το ίδιο πρόσωπο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για τη δεύτερη περίπτωση προέρχεται από την ελληνική μυθολογία. Συγκεκριμένα, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει ότι τον Διόνυσο ακολουθούσε στις εκστρατείες του ο τροφεύς και παιδαγωγός του, ο Σειληνός, που ήταν σύμβουλος και δάσκαλός του στις «άριστες» ασχολίες του και συνέβαλε σημαντικά στην αρετή και τη δόξα του Διονύσου. Δεν αποκλείεται η χρήση του όρου τροφεύς – παιδαγωγός να σημαίνει, πέρα από τα παρόμοια καθήκοντα που ταυτίζουν τους δύο ρόλους, ότι το ίδιο πρόσωπο αναλαμβάνει εξολοκλήρου την ανατροφή του παιδιού, από την πολύ μικρή ηλικία έως την ενηλικίωσή του, χωρίς την προηγούμενη μεσολάβηση κάποιας τροφού.   

Αξίζει να σημειωθεί η διαφορετική σημασία που εμφανίζει ο όρος τροφός σε σχέση με τον όρο παιδαγωγός. O όρος τροφός, όπως ειπώθηκε παραπάνω, αναφέρεται σε γυναίκα που αναλαμβάνει την ανατροφή του παιδιού σχεδόν από τη γέννησή του και μέχρι περίπου την ηλικία των επτά  ετών, ενώ αντίθετα ο όρος παιδαγωγός χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον άντρα εκείνο που αναλαμβάνει την ευρύτερη διαπαιδαγώγηση του παιδιού από την ηλικία των επτά ετών και έπειτα, όταν δηλαδή το παιδί αρχίζει να πηγαίνει στο σχολείο. Ο Αισχύνης κάνοντας λόγο για τις νομοθετικές ρυθμίσεις του Σόλωνος και του Δράκοντος που αναφέρονται στη διαγωγή και στην ανατροφή των παιδιών χρησιμοποιεί τον όρο παιδαγωγό με τη σημασία του συνοδού, του ανθρώπου δηλαδή εκείνου που συνοδεύει το παιδί στο σχολείο.

Παράλληλα, στον Αισχύνη αναφέρεται και ο όρος επίτροπος ως συνώνυμος του όρου παιδαγωγός. Ωστόσο, ο όρος επίτροπος, όπως χρησιμοποιείται από τον Αιχύνη, περικλείει κυρίως τη σημασία του έχοντος εξουσία πάνω στο παιδί και μάλλον υπό την έννοια της κηδεμονίας. Ο Harten Τh. υποστηρίζει πως και οι τρεις όροι παιδαγωγός, τροφεύς και επίτροπος ταυτίζονται και προσδιορίζουν το ίδιο λειτούργημα το οποίο σχετίζεται με τη συντροφικότητα, τη φροντίδα και το χαρακτήρα της εποπτείας ενός παιδιού.

Στα ελληνιστικά χρόνια ο όρος παιδαγωγός εξακολουθεί να υφίσταται, όμως με τη σημασία όχι τόσο του συνοδού των παιδιών για το σχολείο όσο με τη σημερινή σημασία του όρου παιδαγωγός, που μπορεί να ασκήσει και κάποια καθήκοντα εκπαιδευτή-παιδαγωγού σε ένα πρώιμο στάδιο της σχολικής περιόδου.

Συγκεκριμένα ο παιδαγωγός στα ελληνιστικά χρόνια εξακολουθεί να συνοδεύει το μικρό παιδί στο σχολείο αλλά παράλληλα βοηθά το παιδί να μελετήσει τα μαθήματα του σχολείου στο σπίτι, ώστε να είναι προετοιμασμένο και την επόμενη ημέρα στο σχολείο. Σε έναν τέτοιο ρόλο συναντούμε τον παιδαγωγό στην τέχνη των Ελληνιστικών χρόνων και συγκεκριμένα σε τερακότες, που εικονίζουν τον παιδαγωγό είτε να συνοδεύει το παιδί στο σχολείο είτε να το τιμωρεί για κάποια αταξία ή να το βοηθά στα μαθήματά του. Επιπλέον, ο Πλαύτος στην κωμωδία «Βακχίδες» παρουσιάζει τον παιδαγωγό σε έναν ανάλογο ρόλο.

Στα ρωμαϊκά χρόνια ο όρος παιδαγωγός φαίνεται να χρησιμοποιείται όλο και πιο συχνά αμέσως μετά τον Γ΄Μακεδονικό πόλεμο (168 π.Χ.), όταν χιλιάδες αιχμάλωτοι, που πέρασαν την Αδριατική και εγκαταστάθηκαν στη Ρώμη, στη συνέχεια απασχολήθηκαν ως παιδαγωγοί, οι οποίοι επωμίζονταν την ευθύνη να διδάξουν στα παιδιά των Ρωμαίων καλούς τρόπους συμπεριφοράς και την ελληνική γλώσσα.

Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση του ιστορικού Πολυβίου που ανέλαβε τη διαπαιδαγώγηση του Σκιπίωνος, γιου του Αιμιλίου Παύλου. Βέβαια, ο όρος παιδαγωγός, όπως φαίνεται από τις γραπτές μαρτυρίες, ήταν γνωστός στη Ρώμη πολύ πριν τον Γ΄ Μακεδονικό πόλεμο. Πιθανόν άρχισε να χρησιμοποιείται από τους Ρωμαίους κατά τον 3^ο  αι.π.Χ., όταν οι Ρωμαίοι στη διάρκεια του πολέμου εναντίον του Πύρρου γνώρισαν καλύτερα τις ελληνικές αποικίες της Ν. Ιταλίας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του στρατηγού Φαβίου Μαξίμου, ο οποίος χαρακτηρίστηκε «παιδαγωγός του Αννίβα» από τους σύγχρονούς του λόγω της τάσης του να τον ακολουθεί συνεχώς κατά τον Α΄Καρχηδονιακό πόλεμο (217 π.Χ).