Ἡ ρητορική του Περικλέους - Ἡ προσωνυμία «Ολύμπιος»

ἐπιμελεία τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

ΚΕΦ. 8

1 Τῆ μέντοι περὶ τὸν βίον κατασκευῇ καὶ τῷ μεγέθει τοῦ φρονήματος ἁρμόζοντα λόγον ὥσπερ ὄργανον ἐξαρτυόμενος, παρενέτεινε πολλαχοῦ τὸν Ἀναξαγόραν, οἷον βαφὴν τῆ ῥητορικῇ τὴν φυσιολογίαν ὑποχεόμενος. 2 Τὸ γὰρ «ὑψηλόνουν τοῦτο καὶ πάντῃ τελεσιουργόν», ὡς ὁ θεῖος Πλάτων φησί, «πρὸς τῷ εὐφυὴς εἶναι κτησάμενος» ἐκ φυσιολογίας, καὶ «τὸ πρόσφορον ἑλκύσας ἐπὶ τὴν τῶν λόγων τέχνην», πολὺ πάντων διήνεγκε. 3 Διὸ καὶ τὴν ἐπίκλησιν αὐτῷ γενέσθαι λέγουσι καίτοι τινὲς ἀπὸ τῶν ἀναθημάτων οἷς ἐκόσμησε τὴν πόλιν, οἱ δ’ ἀπὸ τῆς ἐν τῆ πολιτείᾳ καὶ ταῖς στρατηγίαις δυνάμεως Ὀλύμπιον αὐτὸν οἴονται προσαγορευθῆναι· καὶ συνδραμεῖν οὐδὲν ἀπέοικεν ἀπὸ πολλῶν προσόντων τῷ ἀνδρὶ τὴν δόξαν. 4 Αἱ μέντοι κωμῳδίαι τῶν τότε διδασκάλων, σπουδῇ τε πολλὰς καὶ μετὰ γέλωτος ἀφεικότων φωνὰς εἰς αὐτόν, ἐπὶ τῷ λόγῳ μάλιστα τὴν προσωνυμίαν γενέσθαι δηλοῦσι, «βροντᾶν» μὲν αὐτὸν καὶ «ἀστράπτειν» ὅτε δημηγοροίη, «δεινὸν δὲ κεραυνὸν ἐν γλώσσῃ φέρειν» λεγόντων.

1 Προσπαθοῦσε νὰ ἐναρμονίζη τὸ λόγο του σύμφωνα μὲ τὸν τρόπο ποὺ εἶχε ὀργανώσει τὴ ζωή του καὶ σύμφωνα μὲ τὸ μεγαλεῖο τῶν σκέψεών του, σὰν ἕνα μουσικὸ ὄργανο[1] ποὺ μὲ τὸ τέντωμα τῶν χορδῶν του ἀπηχοῦσε συχνὰ μὲ περισσότερη δύναμη τὴ διδασκαλία τοῦ Ἀναξαγόρα καὶ ἔδινε κατὰ κάποιο τρόπο στὴ ρητορική του ἕνα χρῶμα ἀπὸ τὶς θεωρίες τῆς φυσικῆς ἐπιστήμης. 2 Γιατὶ αὐτὸ τὸ «μεγάλο ὕψος τοῦ πνεύματος καὶ τὴν τελειότητα στὴν ἐκτέλεση τῶν ἔργων», πού, ὅπως λέει ὁ θεῖος Πλάτων, «προστέθηκαν στὴν ἔμφυτη εὐφυΐα του», τὰ ἀπόχτησε ἀπὸ τὴ φυσικὴ ἐπιστήμη καὶ «παίρνοντας ἀπ’ αὐτὴν ὅ,τι ἦταν πρόσφορο γιὰ τὴν τέχνη τῶν λόγων», ἀναδείχτηκε πολὺ ἀνώτερος ἀπ’ ὅλους τοὺς ἄλλους. 3 Σ’ αὐτό, λένε, ὀφείλει καὶ τὴν ἐπωνυμία «Ὀλύμπιος» ποὺ τοῦ δόθηκε, ἂν καὶ μερικοὶ φρονοῦν ὅτι ὀνομάστηκε ἔτσι ἀπὸ τὰ ἔξοχα μνημεῖα μὲ τὰ ὁποῖα ἐκόσμησε τὴν πόλη καὶ ἄλλοι πάλι ἀπὸ τὴν πολιτικὴ καὶ στρατηγική του ὑπεροχή. Καὶ εἶναι πολὺ φυσικὸ ὅτι πολλὰ προσόντα ἔχουν συντείνει, ὥστε νὰ ἀποχτήση αὐτὴ τὴ δόξα. 4 Οἱ κωμωδίες ὅμως τῶν τότε ποιητῶν, ποὺ ξεστόμισαν πολλὰ σοβαρὰ κᾳὶ πολλὰ ἀστεῖα γι’ αὐτόν, δείχνουν ὅτι ἡ προσωνυμία αὐτὴ τοῦ δόθηκε κυρίως γιὰ τὴ δύναμη τοῦ λόγου του, γιατὶ λένε πώς, ὅταν ἐκεῖνος μιλοῦσε στὸ λαό, « βροντοῦσε καὶ ἄστραφτε[2] καὶ εἶχε στὴ γλώσσα του φοβερὸ κεραυνό».

5 Διαμνημονεύεται δέ τις καὶ Θουκυδίδου τοῦ Μελησίου λόγος εἰς τὴν δεινότητα τοῦ Περικλέους μετὰ παιδιᾶς εἰρημένος. Ἦν μὲν γὰρ ὁ Θουκυδίδης τῶν καλῶν καὶ ἀγαθῶν ἀνδρῶν, καὶ πλεῖστον ἀντεπολιτεύσατο τῷ Περικλεῖ χοόνον. Ἀρχιδάμου δὲ τοῦ Λακεδαιμονίων βασιλέως πυνθανομένου πότερον αὐτὸς ἢ Περικλῆς παλαίει βέλτιον, «ὅταν» εἶπεν «ἐγὼ καταβάλω παλαίων, ἐκεῖνος ἀντιλέγων ὡς οὺ πέπτωκε, νικᾷ καὶ μεταπείθει τοὺς ὁρῶντας.»

5 Μνημονεύεται μάλιστα καὶ κάτι ποὺ εἶπε ὁ Θουκυδίδης[3] , ὁ γιὸς τοῦ Μελησία, θέλοντας νὰ ἀστειευτῆ γιὰ τὴ ρητορικὴ δεινότητα τοῦ Περικλῆ. Ὁ Θουκυδίδης, ὅπως ξέρομε, ἀνῆκε στοὺς ἀριστοκρατικοὺς καὶ γιὰ μεγάλο χρονικὸ διάστημα ἦταν ἀντίθετος στὴν πολιτικὴ τοῦ Περικλῆ· καί, ὅταν ὁ Ἀρχίδαμος, ὁ βασιλιὰς τῶν Λακεδαιμονίων, ρώτησε τὸ Θουκυδίδη ἄν αὐτὸς ἢ ὁ Περικλῆς ἦταν ἀνώτερος στὴν πάλη, ἀποκρίθηκε: «Ὅταν στὴν πάλη ἐγὼ τὸν ρίξω καταγῆς, ἐκεῖνος, ἀντίθετα, λέει πὼς δὲν ἔπεσε καὶ κατορθώνει νὰ νικήση καὶ νὰ μεταπείση τοὺς θεατές.»

6 Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ οὕτως ὁ Περικλῆς περὶ τὸν λόγον εὐλαβὴς ἦν ὥστ’ ἀεὶ πρὸς τὸ βῆμα βαδίζων ηὔχετο τοῖς θεοῖς μηδὲ ῥῆμα μηδὲν ἐκπεσεῖν ἄκοντος αὐτοῦ ποὸς τὴν προκειμένην χρείαν ἀνάρμοστον. 7 Ἔγγραφον μὲν οὖν οὐδὲν ἀπολέλοιπε πλὴν τῶν ψηφισμάτων, ἀπομνημονεύεται δ’ ὀλίγα παντάπασιν, οἷον τὸ τὴν Αἰγιναν ὡς λήμην τοῦ Πειραιῶς ἀφελεῖν κελεῦσαι, καὶ τὸ τὸν πόλεμον ἤδη φάναι καθορᾶν ἀπὸ Πελοποννήσου προσφερόμενον. 9 Ὁ δὲ Στησίμβροτός φησιν ὅτι τοὺς ἐν Σάμῳ τεθνηκότας ἐγκωμιάζων ἐπὶ τοῦ βήματος ἀθανάτους ἔλεγε γεγονέναι καθάπερ τοὺς θεούς˙ οὐδὲ γὰρ, ἐκείνους αὐτοί ὁρῶμεν, ἀλλὰ ταῖς τιμαῖς ἅς ἐχουσι καὶ τοῖς ἀγαθοῖς ἃ παρέχουσιν ἀθανάτους εἶναι τεκμαιρόμεθα˙ ταὔτ’ οὖν ὑπάρχειν καὶ τοῖς ὑπὲρ τῆς πατρίδος ἀποθανοῦσιν.

6 Καὶ ὅμως ὁ Περικλῆς ὁ ἴδιος μιλοῦσε στὸ λαὸ μὲ μεγάλη περίσκεψη, ὥστε πάντα, ὅταν πήγαινε πρὸς τὸ βῆμα, εὐχόταν στοὺς θεοὺς νὰ μὴν τοῦ ξεφύγη ἄθελα ἀπὸ τὸ στόμα του οὔτε μία λέξη ποὺ νὰ ἦταν ἀνάρμοστη στὴν προκείμενη περίπτωση. 7 Πάντως, δὲν ἔχει ἀφήσει κανένα γραφτό, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ψηφίσματά του[4] · καὶ ἀξιομνημόνευτα λόγια του πολὺ λίγα ἔχουν διασωθῆ, ὅπως λόγου χάρη, τὰ ἀκόλουθα: «Σᾶς συμβουλεύω νὰ βγάλετε ἀπὸ τὴ μέση τὴν Αἴγινα[5] ποὺ ἔχει γίνει μιὰ τσίμπλα στὸ μάτι τοῦ Πειραιᾶ» καὶ ἐπίσης: «Βλέπω τώρα καθαρὰ τὸν πόλεμο νὰ ἔρχεται τρέχοντας ἀπὸ τὴν Πελοπόννησο»[6]. 9 Ὁ Στησίμβροτος[7] ἀναφέρει ὅτι ὁ Περικλῆς κάποτε ἐγκωμίαζε ἀπὸ τὸ βῆμα ἐκείνους ποὺ ἔπεσαν στὴ Σάμο καὶ ἔλεγε ὅτι ἔχουν γίνει ἀθάνατοι ὅπως οἱ θεοί· «γιατὶ καὶ τοὺς θεοὺς τοὺς ἴδιους δὲν τοὺς βλέπομε, ἀλλ’ ἀπὸ τὶς τιμὲς ποὺ τοὺς προσφέρομε καὶ ἀπὸ τὰ καλὰ ποὺ μᾶς προσφέρουν, συμπεραίνομε ὅτι εἶναι ἀθάνατοι· τὸ ἴδιο λοιπὸν συμβαίνει καὶ γιὰ ἐκείνους ποὺ πέθαναν γιὰ τὴν πατρίδα».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] σὰν ἕνα μουσικὸ ὄργανο κτλ. (παρομοίωση), δηλ. ὅπως ἕνα ἔγχορδο μουσικὸ ὄργανο μὲ τὸ τέντωμα τῶν χορδῶν του δυναμώνει τὸν ἦχο του, ἔτσι καὶ ὁ Περικλῆς, ὅταν μιλοῦσε, χρησιμοποιοῦσε τὶς διδασκαλίες τοῦ Ἀναξαγόρα καὶ ἔδινε στὸ λόγο του περισσότερη δύναμη.

[2] « βροντοῦσε καὶ ἄστραφτε» · ἔτσι λέει γιὰ τὸν Περικλῆ ὁ μεγάλος κωμικὸς ποιητὴς Ἀριστοφάνης στὴν κωμωδία του ποὺ ἔχει τὸν τίτλο «Ἀχαρνεῖς».

[3] ὁ Θουκυδίδης , βλ. σημ. σελ. 194. Ὁ ἀριστοκρατικὸς αὐτὸς πολιτικὸς διατηροῦσε φιλικὲς σχέσεις μὲ τὸν Ἀρχίδαμο, τὸ βασιλιὰ τῆς Σπάρτης (469 - 427 π.Χ.). Τὸ ἀριστοκρατικὸ κόμμα τῆς Ἀθήνας ἦταν πάντοτε φιλικὸ πρὸς τὴ Σπάρτη.

[4] τὰ ψηφισματά του ˙ μερικὰ ἀπὸ τὰ ψηφίσματα ποὺ πρότεινε ὁ Περικλῆς καὶ δέχτηκε ἡ ἐκκλησία τοῦ δήμου

[5] τὴν Αἴγινα · ἡ Αἴγινα ἦταν ἰσχυρὸς ἀντίπαλος γιὰ τοὺς Ἀθηναίους, γιατὶ παλαιότερα εἶχε τὰ πρωτεῖα τοῦ ἐμπορίου στὴν ἑλληνικὴ Χερσόνησο καὶ στὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου καὶ διεκδικοῦσε νὰ ξαναπάρη τὴν παλαιά τὴς δύναμη. Γι’ αὐτό, ὅπως βρισκόταν στὴν εἴσοδο τοῦ Σαρωνικοῦ, ἦταν μιὰ «τσίμπλα» στὰ μάτια τοῦ Πειραιᾶ (μεταφορικὴ ἔκφραση· πῶς θὰ λέγαμε στὴν κυριολεξία;)

[6] βλέπω τώρα καθαρὰ τὸν πόλεμο νὰ ἔρχεται τρέχοντας κτλ. προσωποποίηση τοῦ πολέμου.

[7] Στησίμβροτος ἱστοριογράφος ἀπὸ τὴ Θάσο, σύγχρονος τοῦ Περικλῆ. Ἔγραψε ἕνα ἔργο γιὰ τὸ Θεμιστοκλῆ, τὸν Περικλῆ καὶ τὸν πολιτικὸ Θουκυδίδη.