ἐπιμελεία τοῦ
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ
-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας
πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς
πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
Τα παρεπόμενα του ρήματος της λατινικής γλώσσας είναι διάθεση, φωνή, συζυγία, έγκλιση, χρόνος, αριθμός, πρόσωπο, όπως και στην Ελληνική.
1. Οι διαθέσεις (genĕra verbi) είναι τέσσερις:
α´) η ενεργητική (genus actīvum): laudo επαινώ∙
β´) η μέση (genus medĭum): lāvor (= lavo me) λούω τον εαυτό μου, λούομαι∙
γ´) η παθητική (genus passīvum): laudor επαινούμαι από κάποιον∙
δ´) η ουδέτερη (genus neutrum): dormio κοιμούμαι.
2. Οι φωνές (formae verbi) είναι δύο:
α´) η ενεργητική φωνή (forma actīva)· σ' αυτήν ανήκει το σύνολο των ρηματικών τύπων που στην οριστική του ενεστώτα έχει κατάληξη -ο, π.χ. delĕ-o (καταστρέφω), dele-s, dele-t κτλ.
β´) η μέση ή παθητική φωνή (forma passīva)∙ σ' αυτήν ανήκουν όλοι οι ρηματικοί τύποι που η κατάληξή τους στην οριστική του ενεστώτα είναι -or, π.χ. delĕ-or (καταστρέφομαι), delēr-is, delē-tur κτλ.
3. Oι συζυγίες (coniugatiōnes) είναι τέσσερις:
α´) η πρώτη συζυγία (coniugatio prima)· σ' αυτήν ανήκουν τα ρήματα που έχουν χαρακτήρα a και το απαρέμφατο του ενεργητικού ενεστώτα λήγει σε -āre, όπως amo (από το amao), απαρέμφ. amāre («αγαπάν»)·
β´) η δεύτερη συζυγία (coniugatio secunda)∙ σ' αυτήν ανήκουν τα ρήματα που έχουν χαρακτήρα e και το απαρέμφατο του ενεργητικού ενεστώτα λήγει σε -ēre, όπως dele-o, απαρέμφ. delēre («καταστρέφειν»)·
γ´) η τρίτη συζυγία (coniugatio tertia)∙ σ' αυτήν ανήκουν τα ρήματα που έχουν χαρακτήρα σύμφωνο ή φωνήεν u και το απαρέμφατο του ενεργητικού ενεστώτα λήγει σε -ĕre, όπως leg-o, απαρέμφ. legĕre («αναγινώσκειν»), tribu-o, απαρέμφ. tribu-ĕre («απονέμειν»)·
δ´) η τέταρτη συζυγία (coniugatio quarta)∙ σ' αυτήν ανήκουν τα ρήματα που έχουν χαρακτήρα i και το απαρέμφατο του ενεργητικού ενεστώτα λήγει σε -īre, όπως audĭ-ο, απαρεμφ. audīre («ακούειν»).
4. Οι εγκλίσεις (modi) είναι τρεις:
α´) η οριστική (modus indicativus)·
β´) η υποτακτική (modus coniunctīvus), η οποία πολλές φορές είναι αντίστοιχη και προς την ευκτική της αρχαίας Ελληνικής (και τότε λέγεται modus optatīvus) (βλ. και § 168)∙
γ´) η προστακτική (modus imperativus), που διακρίνεται σε προστακτική του ενεστώτα και σε προστακτική του μέλλοντα.
5) Οι χρόνοι (tempŏra) είναι έξι:
α´) ο ενεστώτας (tempus praesens ή απλώς praesens)∙
β´) ο παρατατικός (imperfēctum)∙
γ´) ο μέλλοντας (futūrum)∙
δ´) ο παρακείμενος (perfectum), με τη σημασία του κυρίως παρακειμένου (perfectum praesens ή logĭcum) και του ιστορικού παρακειμένου ή αορίστου (perfectum historĭcum )∙
ε´) ο υπερσυντέλικος (plusquamperfectum)∙
στ´) ο τετελεσμένος μέλλοντας (futūrum exāctum)∙
6) Οι αριθμοί (numĕri) είναι δύο, ενικός (singulāris) και πληθυντικός (plurālis).
7) Τα πρόσωπα (persōnae) είναι τρία: πρώτο (persona prima), δεύτερο (persona secūnda) και τρίτο (persona tertĭa).
H λατινική γλώσσα έχει πέντε ονοματικούς τύπους (η αρχαία ελληνική έχει μόνο δύο):
1) το απαρέμφατο (infinitīvus)∙ και στη λατινική γλώσσα αρχικά είναι όνομα ουσιαστικό αφηρημένο ουδέτερου γένους (πρβ. errāre humanum est = «τό πλανάσθαι άνθρώπινόν εστί» και
2) η μετοχή (participĭum) ∙ στη λατινική γλώσσα μετοχή στην ενεργητική φωνή έχει μόνο ο ενεστώτας και ο μέλλοντας, στη μέση (παθητική) εχει μόνο ο παρακείμενος (ή αόριστος).
Εκτός από τους δύο παραπάνω ονοματικούς τύπους, το ρήμα στη Λατινική έχει ακόμη:
3) το σουπίνο ή ύπτιο (supīnum). Αυτό είναι ρηματικό ουσιαστικό (δ´ κλίσεως §29) και έχει δύο μόνο πτώσεις του ενικού, την αιτιατική (σε -um) και την αφαιρετική (σε -ū). Και
α´) ο τύπος σε -um χρησιμοποιείται με ρήματα που φανερώνουν κίνηση και δηλώνει σκοπό: (postulo ζητώ), venērunt auxilium postulātum (ήρθαν για να ζητήσουν βοήθεια), (aquor παίρνω νερό), eo aquātum (πηγαίνω για να πάρω νερό).
β´) ο τύπος σε -ū ακολουθεί ορισμένα επίθετα και δηλώνει αναφορά (όπως facilis, difficilis, iucundus, mirabilis κ.ά.). Κάποτε εκφέρεται και με τη φράση fas (ή nefas) est είναι όσιο (ή ανόσιο): iucundus auditū ευάρεστος στο να τον ακούει κάποιος, hoc nefas est dictu αυτό είναι ανόσιο να το λέει κανείς.
4) το γερούνδιο (gerundium). Αυτό είναι ρηματικό ουσιαστικό ουδέτερο δευτερόκλιτο, που έχει τις τέσσερις πλάγιες πτώσεις του ενικού με τις καταλήξεις -ndi, -ndo, -ndum, -ndo. Καθένας από αυτούς τους τύπους έχει αντίστοιχη στην αρχαία ελληνική μία πλάγια πτώση σύναρθρου απαρεμφάτου (ενεργητικού ) ενεστώτα (ή σπανίως αορίστου). Π.χ. ον. scribĕre = «γράφειν» ή «το γράφειν», γεν. scribendi = «του γράφειν», δοτ. scribendo = «τῳ γράφειν», αιτ. (scribĕre ή ad) scribendum = «(προς) το γράφειν», αφαιρ. scribendo = «δια του γράφειν» κτλ.: dicendi perītus έμπειρος στο να ομιλεί, arma pugnando (δοτ.) ή ad pugnandum (αιτ.) utilia όπλα χρήσιμα στο να μάχεται κανείς∙ hominis mens discendo (αφαιρ.) alitur ο νους του ανθρώπου τρέφεται με το να μαθαίνει (με μαθήματα).
5) το γερουνδιακό (gerundīvum). Αυτό κανονικώς είναι ρηματικό επίθετο με παθητική διάθεση και λήγει σε -ndus, -nda, -ndum. Το γερουνδιακό συνήθως σημαίνει ό,τι και τα εις -τέος, -τέα, -τέον ρηματικά επίθετα της αρχαίας ελληνικής. Πολλές φορές όμως σημαίνει και εκείνο που είναι δυνατό ή άξιο να γίνει: delenda est Carthāgo «καταστρεπτέα ἐστίν ή Καρχηδών» πρέπει να καταστραφεί η Καρχηδών, legendae sunt litterae «αναγνωστέα ἐστίν ἡ ἐπιστολή» πρέπει να αναγνωσθεί η επιστολή, facinus laudandum έργο που (πρέπει να επαινεθεί) είναι άξιο να επαινεθεί, αξιέπαινο.
Αρκετοί τύποι του ρήματος στη λατινική γλώσσα σχηματίζονται περιφραστικά, δηλ. με το ρήμα sum (= ειμί, είμαι) ως βοηθητικό (verbum auxiliāre), όπως και στην αρχαία ελληνική με το ρήμα εἰμί και στη νέα ελληνική με το ρήμα έχω και το είμαι.
Κατά τα ανωτέρω περιφραστικά σχηματίζονται κανονικώς από την ενεργητική φωνή ο μέλλοντας της υποτακτικής και του απαρεμφάτου, και από τη μέση (παθητική) φωνή ο παρακείμενος, ο υπερσυντέλικος και ο τετελεσμένος μέλλοντας στην οριστική, υποτακτική και το απαρέμφατο.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου