Αἱ περιλήψεις τῶν ἁπάντων τοῦ Πλάτωνος

τοῦ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΕΩΡ. ΚΑΤΣΟΥΛΗ

-πτυχιούχου κλασσικῆς φιλολογίας

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

-μεταπτυχιακοῦ ἐφηρμοσμένης παιδαγωγικῆς

πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

 

Στους θαυμάσιους διάλογους του ο Πλάτων απέδωσε την διδασκαλία του Σωκράτους και διατύπωσε εξαιρετικής γενικότητας δικές του θεωρίες για τον κόσμο και για τον άνθρωπο, για την ψυχή και για τον νου, για την πολιτεία και για την ηθική, επηρεάζοντας βαθύτατα τον Χριστιανισμό και τις ηθικές και κοινωνικές αντιλήψεις των νεωτέρων χρόνων ως τις μέρες μας. Οι διάλογοι του αποτελούν άρτια εγκυκλοπαιδική διδασκαλία της αρχαίας σοφίας, κ’ έχουν τόση φυσικότητα, περιγραφή και χάρη, που μπορούν να χαρακτηρισθούν κι ως φιλοσοφικά δράματα.

***

1.   Φαίδων: 

Πρόκειται για υψηλή και βαθιά μελέτη περί ψυχής. Ο Σωκράτης, ανάμεσα στους μαθητές του, στις τελευταίες ώρες της ζωής του, διδάσκει με ηρεμία και γαλήνη τον θείο προορισμό του άνθρωπου και φέρνει δυνατά επιχειρήματα για την ύπαρξη ζωής. Ύστερ’ από τον θάνατο. Η λιτή δραματική αφήγηση του θανάτου του Σωκράτους, με κώνειο, είναι από τις ωραιότερες σελίδες της παγκοσμίου λογοτεχνίας. 

2.   Κρίτων :

Ο μεγάλος φιλόσοφος, παρακινούμενος από τον Κρίτωνα να φύγη, για να μην υποστή την άδικη τιμωρία, αρνείται και εξηγώντας τους λόγους διδάσκει γιατί και πώς πρέπει ν’ αγαπούμε και να σεβώμαστε την πατρίδα και τους νόμους της. 

3.   Θεαίτητος:

Από τα τελευταία έργα του Πλάτωνος. Σ’ αυτό ερευνώνται τα σχετικά με την ανθρώπινη γνώση και καθορίζεται το τι είναι επιστήμη. Η ενάργεια της σκέψης, η βαθύτητα του νοήματος και η ακρίβεια της φιλοσοφικής διατύπωσης κάνουν τον «θεαίτητον» έναν από τους εξοχώτερους πλατωνικούς διάλογους.

4.   Κρατύλος:

Με βαθύτατη παρατηριτικότητα κ’ εύληπτη ανάλυση στον διάλογο τούτο εξετάζεται το πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα, για το πώς πρέπει ν’ αποβλέπομε στη μουσική ετυμολογία των λέξεων και ίσαμε ποιο σημείο είναι δυνατόν να χειραφετηθή η σκέψη από τις ατέλειες της γλώσσας. 

5.   Σοφιστής:

Πρόκειται για εξαιρετικά τολμηρή φιλοσοφική έξαρση προς εξακρίβωση των ορίων της ανθρωπίνης νοήσεως, γι’ αυτό και θεωρείται ως η μεταφυσική του Πλάτωνος. Σ’ ό,τι αφορά στην λογική του, είναι ο πιο πολύτροπος και οξύς από τους πλατωνικούς διάλογους. 

6.   Πολιτικός :

Στον διάλογο τούτο αναλύεται φιλοσοφικά η ανθρώπινη ενέργεια στην πράξη και τη θεωρία, κι ο συγγραφέας, χρησιμοποιώντας έναν μύθο, παρουσιάζει άλλο είδος, πολιτεύματος για να υποδείξη τις ατέλειες των υπαρχόντων πολιτευμάτων. Έτσι, ο διάλογος αυτός αποτελεί την κατ’ εξοχήν κοινωνιολογική μελέτη του Πλάτωνος. 

7.   Χαρμίδης:

Ο «Χαρμίδης» αποτελεί επισκόπηση της ηθικής, κ’ εξετάζει κυρίως το τι είναι σωφροσύνη, για να συμπεράνη ότι και αυτή, όπως τόσες άλλες ηθικές αξίες, είναι σχετική και επομένως απροσδιόριστος από πολλές απόψεις. 

8.   Ιππίας μείζων και ελάσσων:

Στον «Ιππία μείζονα», ο Σωκράτης φέρνει σε αντιφάσεις τον σοφιστή Ιππία, προκαλώντας τον να ορίση το Ωραίον. Ερευνάται αν Ωραίον είναι το πρέπον η το χρήσιμο η το ικανό ή, γενικώτερα ακόμη, αν το Ωραίον είναι το αίτιο του αγαθού ή, πιο θετικά, αυτό που ευχαριστεί την δράση και την ακοή. Όλους τους ορισμούς αυτούς, ο Σωκράτης τους ελέγχει ως αυτοτελείς, υποδεικνύοντας εντούτοις ως κάτι ευχάριστο κ’ επαρκή για τον νου μια τέτοια πολλαπλή και διαφορότροπη επισκόπηση των γενικών ζητημάτων. Σε παρόμοιο συμπέρασμα καταλήγει κι ο «Ιππίας ελάσσων», ερευνώντας όμως κάτι άλλο: αν και κατά πόσον η αλήθεια διαφέρει από το ψέμμα. 

9.   Φαίδρος:

Περιμάχητος διάλογος, που από την αρχαιότητα κιόλας πότε προκαλούσε τον έπαινο και πότε την επίκριση για τις παράτολμες περί ηθικής ιδέες του, οι οποίες αναπτύσσονται τεχνικώτατα και με παραστατικό λυρισμό. Πραγματεύεται τον έρωτα, το κάλλος και όλα τ’ ανάλογα ψυχικά συναισθήματα, αντικρούοντας και συμπληρώνοντας έναν σχετικό λόγο του Λυσίου κι αποδείχνοντας, ταυτόχρονα, πώς η ρητορική μόνο με τη φιλοσοφία μπορεί ν’ αναχθή σε τέχνη. 

10.                     Αλκιβιάδης Α’ Αλκιβιάδης Β’ :

η αυτοεπίγνωση, το «γνώθι σαυτόν», κι ακόμη βαθύτερα η θεώρηση του εσωτερικού κόσμου μας τίθεται στον Αλκιβιάδη σαν αφετηρία και βάση της εξύψωσης του άνθρωπου. Αφού διευκρινισθή πρακτικά, ότι χωρίς την αυτεπίγνωση δεν έχουμε ορθή αντίληψη του δικαίου και του οφελίμου, μετά γενικεύεται η ιδέα της αυτοεπίγνωσης και η ωφέλεια που έχουμε απ’ αυτήν παρουσιάζεται σαν εκείνο που κατ’ εξοχήν τελειοποιεί τον άνθρωπο και που τον εξυψώνει προς το θείο. Έτσι, οι αντιλήψεις του διαλόγου τούτου είναι ο πυρήνας, μπορεί να πη κανείς, της Νεοπλατωνικής Φιλοσοφίας. Ο συναπτόμενος διάλογος «Αλκιβιάδης Β’» ξεκινώντας από τ’ ότι οι άνθρωποι προσεύχονται για να ζητήσουν πολλές φορές επιβλαβή πράγματα, καταλήγει στ’ ότι αγνοούμε το τι είναι το ωφέλιμο και τι το αγαθό. 

11.                     Ίππαρχος, Οι αντεραστές:

στον πρώτο από τους δυο αυτούς διαλόγους, τον «Ίππαρχο», ερευνάται τι είναι η αγάπη του κέρδους και, πιο γενικά, η τάση του άνθρωπου να ωφεληθεί από τον διπλανό του και να επικρατήση, και κατά πόσο μια τέτοια τάση είναι βλαβερή και άδικη. Αφού αποδειχθή η σχετικότητα των παρόμοιων αντιλήψεων, συμπεραίνεται ότι η φιλοκέρδεια είναι μια φυσική ανθρώπινη ροπή. Στους «αντεραστές» εξετάζεται τι είναι φιλοσοφία και κατά πόσον και πώς ωφελεί, κατακρίνονται δε αυτοί που την απλή πολυμάθεια την παρουσιάζουνε σαν σοφία.

12.                     Ερυξίας, Αξίοχος, Αλκυών :

Στον πρώτο από τους τρεις αυτούς διαλόγους ερευνάται τι είναι πλούτος και κατά πόσον μπορεί να είναι ωφέλιμος στον άνθρωπο. Στον δεύτερο, τον «Αξίοχο», γίνεται επισκόπηση της εσώτερης πίστης που έχει ο άνθρωπος για την ψυχή και η πίστη τούτη προβάλλεται έμμεσα σαν εκμηδένιση του φόβου του θανάτου. Στην «Αλκυόνα», ποιητικά και με κάποιον μυστικισμό, ερμηνεύεται η μεταμορφωτική δύναμη της ύλης της φύσεως. 

13.                     Παρμενίδης:

Ο Παρμενίδης και ο Ζήνων ο Ελεάτης υποστηρίζουν δογματικά το ενιαίο του σύμπαντος, αποδείχνοντας με πλήθος μεταφυσικούς ισχυρισμούς το αδύνατο της πολλαπλότητας των όντων. Μα ο Σωκράτης, με αλλεπάλληλες ερωτήσεις τους φέρνει σε αντιφάσεις, για να προκύψη τελικά ως βαθύτερο συμπέρασμα του διαλόγου, η σχετικότητα των ανθρωπίνων γνώσεων και το σφαλερό κάθε δογματικής θεωρίας.

14.                     Συμπόσιον:

Σε συμπόσιο, όπου γιορτάζεται η νίκη του πλουσίου δραματικού ποιητού Αγάθωνος, οι συνδαιτυμόνες αποφασίζουν να εγκωμιάσουν, κάθε ένας χωριστά, τον έρωτα. Τελευταίος μιλεί ο Σωκράτης για να ορίση ότι ο έρωτας, όπως τον εννοούν όλοι, είναι η επιθυμία του άνθρωπου για την ομορφιά. Στην διήγηση του περιλαμβάνει τον μύθο της γένεσης του Έρωτα, γεμάτον βαθύ και υψηλόν μυστικισμό, και παρουσιάζει ιδεολογικά τον ερωτικό πόθο σαν φιλοσοφική έφεση, ως τάση προς ευδαιμονία και, μαζί, αθανασία. Ο ξαφνικός ερχομός του Αλκιβιάδη, μεθυσμένου, που πειράζει φιλικά τον Σωκράτη, επιβεβαιώνει παραστατικά τη σωκρατική ιδεολογία. 

15.                     Ευθύδημος :

Ο διάλογος αυτός αποτελεί σφοδρήν επίθεση και επίκριση των αμφιγνωμιών, των σφαλερών συλλογισμών και της κενότητας της σκέψης και των γνώσεων των σοφιστών, όχι τόσο των επιφανών και φιλοσοφούντων, όσο των κοινών και ρητορευόντων. Ορισμένοι υπαινιγμοί αφορούν στον Αντισθένη και στον Ισοκράτη.

16.                     Μένων :

Από τους πιο λιτούς πλατωνικούς διάλογους, που δείχνει, εντούτοις, την ευρύτητα και την πολυμέρεια του μεγάλου φιλοσόφου. Εξετάζει και αναλύει την αρετή, αν και κατά πόσον είναι έμφυτη στον άνθρωπο. η μαθηματικά διατυπωμένη σκέψη, η αλληλουχία και η ακρίβεια των συλλογιστικών επιχειρημάτων καθώς και η οικονομία του, που περιορίζει αυστηρά το θέμα του, πλησιάζουν τον διάλογο αυτόν στην λεγομένη, κιόλας, θετική φιλοσοφία. 

17.                     Θεάγης. Περί δικαίου. Περί αρετής :

στον πρώτον από τους τρεις αυτούς διαλόγους, ο Πλάτων εξετάζει το τι είναι σοφία και αν μπορή να διδαχτή, και θέτει σαν βάση της μόρφωσης και της επίδοσης του ανθρώπου την εσωτερική φυσική κλίση του. Στον διάλογο τούτο γίνεται πολύς λόγος από τον Σωκράτη για το γνωστό δαιμόνιο του. Στον δεύτερο ερευνάται αν η αντίληψη του δικαίου είναι έμφυτη η επίκτητη, και στον τρίτο αν μπορή να διδαχτή ή όχι η αρετή, για να κατάληξη στο συμπέρασμα, ότι η αρετή είναι θείο δώρο. 

18.                     Φίληβος :

Στην ερώτηση, που βασίζεται το αγαθό, ο Φίληβος άπαντα προβάλλοντας την ηδονή κι ο Σωκράτη αντιπαραβάλλει τη φρόνηση. Κι αφού δειχτή, ότι για τον άνθρωπο είναι σημαντικώτερη η φρόνηση, ως κάτι πεπερασμένο και αντιληπτό συμπεραίνεται ότι ο συνδυασμός φρονήσεως και αρετής οδηγεί στο αγαθό. 

19.                     Πρωταγόρας :

Ύστερα από ωραία και ειρωνική περιγραφή των επιδειχτικών και φαντασμένων τρόπων των σοφιστών, γίνεται συζήτηση, ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Πρωταγόρα, περί αρετής. Επιδέξια φέρνοντας σε αδιέξοδο τον σοφιστή, ο Σωκράτης αποδείχνει πως η αρετή είναι αυτοδίδαχτη κ’ ύστερα, μεταστρέφοντας τους συλλογισμούς του την παρουσιάζει σαν αποτέλεσμα γνώσης. 

20.                     Κριτίας :

Αναφερόμενος στη μυθολογούμενη χώρα της Ατλαντίδος, της οποίας μας δίδεται ποιητική και εξαιρετικά παραστατική περιγραφή, ο Ελάτων διατυπώνει εδώ το ιδανικό, κατά την αντίληψη του πολιτικό και κοινωνικό σύστημα: έναν συνδυασμό μοναρχίας και ομοσπονδιακής οργάνωσης. 

21.                     Λάχης:

Ο διάλογος αυτός θέτει σαν βάση ανατροφής την ανδρεία, κι από ηθική κι από υλική άποψη. Εξετάζοντας το τι είναι η ανδρεία και μην καταλήγοντας σε κανέναν ορισμό, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι αρετές δεν μπορούν να καθοριστούν θεωρητικά και απόλυτα.

22.                     Λύσις :

Διάλογος μεταξύ Σωκράτους και ωραίων εφήβων στην παλαίστρα, που ερευνά τα σχετικά με την φιλία που αρμόζει στους νέους απέναντι των μεγαλυτέρων τους και, πιο γενικά, την φιλία σαν ατομική και κοινωνικήν αρετή. 

23.                     Απολογία Σωκράτους:

Το δράμα της δίκης και της καταδίκης του Σωκράτους, και κυρίως η απλή και σοφή εξιστόριση της ζωής και της διδασκαλίας του, όπως μας δίδεται από τον ίδιο το Σωκράτη, ενώ απολογείται, σαν υπεράσπιση του εαυτού του κατά των κατηγόρων του. 

24.                     Ευθύφρων:

Στον διάλογο τούτο εξετάζεται και αναλύεται με βαθύτητα φιλοσοφική και φιλελευθερισμό το τι είναι οσιότης, δηλαδή ευσέβεια, αρετή και νομιμοφροσύνη. Επικρίνοντας την πρόληψη και την κατά τύπους μόνον και παράδοσιν ευσέβεια, θέτει σαν αφετηρία και γνώμονα της αληθινής ηθικής την έμφυτη και κατά συνείδησιν ηθικότητα. 

25.                     Γοργίας:

Συζήτηση του Σωκράτους με τον διάσημο σοφιστή της αρχαιότητος Γοργία, που δίδασκε πως η τυπική μόρφωση - η επιστημονική πολυμάθεια, όπως λέγεται σήμερα - αρκεί για ν’ αναδειχτή ένας άνθρωπος. θέμα της συζητήσεως είναι, αν η ρητορική πετυχαίνει να δώση την υπεροχή, πράγμα που αποκρούει ο Σωκράτης, αποδείχνοντας πώς η αληθινή μόρφωση είναι αυτή που θεμελιώνεται πάνω στην φιλοσοφία. 

26.                     Μενέξενος :

Μοναδικός στο είδος του διάλογος, γιατί αποτελώντας τάχα εγκώμιο για Αθηναίους που έπεσαν στον πόλεμο, γραμμένο από την Ασπασία, στην πραγματικότητα δεν είναι παρά λεπτή κ’ ειρωνική σάτυρα της φλύαρης ρητορείας και των ρητόρων της εποχής εκείνης, των οποίων μιμείται με θαυμαστή τέχνη το ύφος και την παραλογιζόμενη σοφιστεία. 

27.                     Τίμαιος:

Αποτελεί σύστημα μεταφυσικής φιλοσοφίας περί γενέσεως του κόσμου και περί φύσεως του άνθρωπου, που παρουσιάζει πολλή συγγένεια με τις θεωρίες των Πυθαγορείων. Ο Τίμαιος αναπτύσσει βαθύτατες ιδέες για τον χαρακτήρα του κόσμου και ο Σωκράτης διευκρινίζει, συντελώντας στην ενάργεια και την παραστικότητα του πλατωνικού ύφους. 

28.                     Ίων. Μίνως. Δημόδοκος. Σίσυφος. Κλειτοφών:

Ο πρώτος από τους διάλογους αυτούς ελέγχει την επιπόλαιη γνώση. Ο δεύτερος αναφέρεται στις περί του δικαίου και της αρετής γενικές και σχετικές αντιλήψεις. Ο «Δημόδοκος», ξεκινώντας από το ερώτημα, αν και από ποιους πρέπει να ζητούμε συμβουλές, ανάγεται, πιο γενικά, στην εξέταση του τρόπου και του ποιού της επίκτητης μόρφωσης. Ο «Σίσυφος» αναλύει τι είναι πρακτική και τι θεωρητική σκέψη και πόσον είναι ωφέλιμη. Ο «Κλειτοφών», τέλος επισκοπώντας τις περί ηθικής αντιλήψεις, αποδείχνει τη σχετικότητα τους. 

29.                     Πολιτεία:

Το πρωτοτυπώτερο και πλαστικώτερο από τα πλατωνικά έργα, αποτελούμενο από δέκα βιβλία. Το πρώτο βιβλίο, που αναφέρεται στην δικαιοσύνη, γίνεται η αφετηρία για να διατυπωθή μετά η ιδέα του ιδανικού πολιτεύματος. Η οριζόμενη ισότητα δικαιωμάτων των πολιτών, ο διακανονισμός ίσης εργασίας, η κατανομή των πολιτών σε τρεις τάξεις, η εξίσωση ανδρών και γυναικών, η κοινογαμία κ’ η κοινοκτημοσύνη, ο αποκλεισμός των ποιητών, ο περιορισμός της αύξηση του πληθυσμού, οι πρωτόρρυθμες γενικές αρχές του κοινωνικού και αστικού δικαίου, συνδυαζόμενες σε οργανικό σύστημα στο έργο αυτό, αποτέλεσανε την αφετηρία πολλών φιλοσοφικών, κοινονιωλογικών και πολιτικών θεωριών. Έτσι, που και από την άποψη αυτή αποτελή ένα από τα σημαντικώτερα δημιουργήματα της ανθρώπινης σκέψης. 

30.                     Νόμοι και Επινομίς :

Το πιο ώριμο από τα έργα του Πλάτωνος, σε δώδεκα βιβλία. Ο διάλογος, στον οποίο δεν παρουσιάζεται πια, διδάσκοντας ή ελέγχοντας, ο Σωκράτης, μα κάποιος ανώνυμος Αθηναίος, δηλαδή ο Πλάτων, διεξάγεται κατά το διάστημα μιας πορείας από την Κνωσσό ως το άντρο του Διός: μιας ημέρας. Στον διάλογο παίρνουνε μέρος ο Λακεδαιμόνιος Μέγιλος, και ο Κρητικός Κλεινίας, που εκπροσωπούν τα δύο περιφημότερα αρχαία πολιτεύματα, το μινωικό και το σπαρτιατικό. Εδώ δε θα συναντήσουμε περιγραφές χαρακτήρων και επεισόδια. Κάθε συζητητής παρουσιάζεται απλά σαν εκπρόσωπος μιας ωρισμένης θεωρίας, για να διατυπωθή τελικά η ώριμη φιλοσοφική αντίληψη του Πλάτωνος σε πολιτικό σύστημα, επιδεχτικό εφαρμογής. Η «Έπινομίς», αποτελώντας συνέχεια των «Νόμων» είναι ταυτόχρονα και μια επεξήγηση τους συχνά.

31.                     Επιστολές και Όροι:

Οι αποδιδόμενες, από την αρχαιότητα κιόλας, επιστολές στον Πλάτωνα, αναφέρονται στις φιλοσοφικές αντιλήψεις  του και δίδουν πλείστες όσες λεπτομέρειες για την ζωή του μεγάλου φιλοσόφου. Με τις «Επιστολές» συνεκδίδονται και οι «‘Όροι», - ερμηνεία, δηλαδή, ειδικών λέξεων και φιλοσοφικών όρων που συναντούνται στα διάφορα έργα του Πλάτωνος.