Θεόδωρος Πρόδρομος (ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΟΣ)

του

Μπάνεβ Γκέντσο

 

1. Εισαγωγή και βιογραφικά στοιχεία

Ένας από τους σημαντικούς βυζαντινούς συγγραφείς. Έζησε στην Κωνσταντινούπολη κατά το α΄ του 12^ου αι. Γεννήθηκε προ του 1100 και πέθανε περί το 1156/58 ή κατά άλλους γύρω στο 1170. 

Πληροφορίες για τη ζωή του αντλούμε κατά κύριο λόγο από τα έργα του. Ο ίδιος αναφέρει ότι σπούδασε Γραμματική, Ρητορική και Φιλοσοφία και δάσκαλοί του υπήρξαν ο Στέφανος Σκυλίτζης και ο Μιχαήλ Ιταλικός, διακεκριμένος λόγιος της εποχής και καθηγητής που χαρακτηρίσθηκε ως «δεύτερος Πλάτων». Ο Θεόδωρος Πρόδρομος εργαζόταν για ένα διάστημα ως δάσκαλος, χωρίς να μπορούμε να σχηματίσουμε συγκεκριμένη εικόνα για τη δραστηριότητα του αυτή. Παράλληλα επιδόθηκε στα γράμματα και παρήγαγε πλούσιο και ποικίλο συγγραφικό έργο. Είχε διασυνδέσεις με τη αυτοκρατορική αυλή των Κομνηνών και υψηλά ιστάμενες προσωπικότητες, ενώ φαίνεται να συνδεόταν με φιλική σχέση με τους αυτοκράτορες Ιωάννη Β΄ Κομνηνό (118-1143) και τον Μανουήλ, Α΄ Κομνηνό (1143-1180). Κατά πάσα πιθανότητα ανήκε στον κύκλο των λογίων μαζί με τους Μιχαήλ Ιταλικό, Θεοφύλακτο Αχρίδας κ.ά., που είχε συγκεντρωθεί γύρω από την λόγια Ειρήνη Δούκαινα (γενν. 1066-1223), σύζυγο του Αλέξιου Α΄ Κομηνού. Από τα ποιήματά του φαίνεται ότι είχε περιορισμένες απολαβές και λόγω της κακής του οικονομικής κατάστασης συχνά κατέφευγε στο να ζητά ενίσχυση και βοήθεια από τους ευκατάστατους γνωστούς του. Όπως αναφέρει ο ίδιος είχε αρρωστήσει από ευλογιά, ενώ τα τελευταία χρόνια της ζωής του πέρασε σε γηροκομείο, όπου εκάρη μοναχός λίγο πριν το θάνατό του, δεχόμενος το όνομα Νικόλαος. 

2. Το έργο

Το συγγραφικό έργο του Θεόδωρου Προδρόμου ήταν πολύ πλούσιο, περιλαμβάνει διάφορα λογοτεχνικά και καταδεικνύει μεταξύ άλλων την εξοικείωση του με τη αρχαία γραμματεία εν γένει (λογοτεχνία και φιλοσοφία.).

2.1. Ποιητικά έργα

Από τα γνωστότερα δημιουργήματά του είναι το «Τα κατά Ροδάνθην και Δοσικλέα», ένα στιχουργημένο διήγημα σε περίπου 4600 βυζαντινούς δωδεκασύλλαβους που έγραψε σε 9 βιβλία μιμούμενος τα «Αιθιοπικά» του Ηλιόδωρου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σατυρικά του ποιήματα γραμμένα γενικά σε ύφος Λουκιανού. Ανάμεσα σ’ αυτά ξεχωρίζει η «Κατομυομαχία», παρωδία του αρχαίου «ομηρικού» ποιήματος «Βατραχομυομαχία», που περιέχει διάφορους υπαινιγμούς για την πολιτική κατάσταση στο Βυζάντιο. Άλλα γνωστά του έργα είναι ο ποιητικός διάλογος «Απόδημος φιλία», τα ποιήματα «Σχέδη μυός», «Κατά μακρογενείου γέροντος», «Κατά φιλοπόρνου γραός», η πραγματεία σε πεζό λόγο «Αμαθής ή παρά εαυτω γραμματικός» κ.ά.. Συνέγραψε και πραγματείες φιλολογικού και φιλοσοφικού περιεχομένου όπως ένα ποίημα σε μορφή διαλόγου κατά του Προφυρίου «Απορίαι από των πέντε φωνών», και ασχολήθηκε με ζητήματα περί της κλίσεως των ονομάτων και των ρημάτων. Στη πλούσια θεματολογία της ποιητικής του δραστηριότητας περιλαμβάνεται και μία περιγραφή αλληγορικών παραστάσεων περί του καιρού και του κυνηγίου με τίτλο «Στίχοι εις τους δώδεκα μήνας», ένα ενδιαφέρον για την Ιστορία της Τέχνης ποίημα σε 69 δωδεκασύλλαβους. Του αποδίδονται επίσης και διάφοροι στίχοι κατά του φθόνου, αινίγματα, η περιγραφή ενός κήπου κ.ά. 

2.2. Θεολογικά έργα

Από τα θεολογικά του έργα ξεχωριστή θέση κατέχουν ένα Υπόμνημα στους Λειτουργικούς Ύμνους του Ιωάννη Δαμασκηνού και του Κοσμά, μία σειρά από τετράστιχα στη Παλαιά και Καινή Διαθήκη, διάφορα θρησκευτικά επιγράμματα σε αγίους και εκκλησιαστικές εορτές. Το σημαντικότερο όμως έργο στην κατηγορία αυτή είναι ο Βίος του οσίου Μελετίου του Νεωτέρου. Πρόκειται για τον δεύτερο σωζόμενο Βίο του αναμορφωτή του μοναστικού βίου όσιου Μελέτιου (1035-1105). 

2.3. Ιστορικό-βιογραφικά έργα

Η αντιπροσωπευτικότερη κατηγόρια έργων του Προδρόμου είναι τα ποικίλα ιστορικό-βιογραφικά, λόγια πεζά και έμμετρα κείμενα που απευθύνονται σε διάφορα πρόσωπα της βασιλικής οικογένειας ή σημαίνουσες προσωπικότητες της αυλής. Στην ομάδα αυτή κατατάσσονται πρώτα από όλα περί τα 79 αφιερωματικά ποιήματα, και διάφοροι Λόγοι, Μονωδίες, Επιθαλάμια και 30 περίπου επιστολές. Τα έργα αυτά ξεχωρίζουν για τον εγκωμιαστικό τους χαρακτήρα και την έντονη ρητορικότητά τους, ωστόσο παρουσιάζουν και αρκετές πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες και διάφορες παραστατικές λεπτομέρειες. Αξιομνημόνευτα είναι λ.χ. το Επιθαλάμιον διά τον γάμον της Θεοδώρας Κομνηνής και του Ιωάννου Κοντοστεφάνου, και τα Ποιήματα περί των Ουγγρικών εκστρατειών του αυτοκράτορα Μανουήλ (για την εκστρατεία του Μανουήλ Κομνηνό του 1154). 

2.4. Χαρακτηριστικά του έργου του

Είναι δύσκολο να προσδιοριστεί ο ακριβής αριθμός και κατάλογος των έργων του Θεοδώρου Προδρόμου που φαίνεται να αριθμεί δεκάδες δημιουργήματα. Πολλά από τα ποιήματά του φαίνεται να τα είχε γράψει κατά παραγγελία άλλα είχα προγραμματικό χαρακτήρα και εντάσσονται στη κατηγορία των επαιτιακών ποιημάτων. Εκτός από την ποικίλη θεματολογία τα έργα ξεχωρίζουν για τη χρήση της λόγιας γλώσσας αλλά και της δημώδους και ακολουθούν το ρεύμα της εποχής.

Πολλά από τα έργα του είναι γραμμένα στο κατεξοχήν βυζαντινό μέτρο, ιαμβικό δωδεκασύλλαβο που προέρχεται από το ιαμβικό τρίμετρο και αποτελεί συνδυασμό προσωδίας και μετρικού τόνου. Έγραψε ωστόσο και στο ιαμβικό δωδεκασύλλαβο «Κατομυομαχία», ή το «πολιτικό στίχο» που απαντάται κυρίως στη δημώδη ποίηση και στηριζόταν στο μετρικό τόνο. Γενικά όμως χρησιμοποίησε λόγια και πολύ προσεγμένη γλώσσα.

2.5. Επιδράσεις

Το έργο του Θεόδωρου Προδρόμου άσκησε μεγάλη επίδραση στους μεταγενέστερους και έγινε πολλές φορές αντικείμενο απομιμήσεων. Κατά μία έννοια θεωρήθηκε ότι η συσχέτιση διαφόρων έργων, γραμμένων στη δημώδη γλώσσα, με το όνομά του τα επικύρωνε ως προς τη ποιότητα και τη γνησιότητα. Έτσι, στον Πρόδρομο είχαν αποδοθεί το σατρικό ποίημα «Τιμαρίων», το ποιητικό δράμα (κέντρωνας με πολλούς στίχους αρχαίων ποιητών) «Χριστός πάσχων», έργα που γενικότερα χρονολογούνται στην εποχή του Προδρόμου. Η πλέον χαρακτηριστικό είναι το ονομαζόμενο Πτωχοπροδρομικό ζήτημα, δηλαδή η διαμάχη σχετικά με την πατρότητα των λεγόμενων Πτωχοπροδρομικών, που παραδοσιακά είχαν αποδοθεί στον Θεόδωρο Πρόδρομο όπως αποδεικνύεται από τη νεώτερη έρευνα αποτελούν μία ξεχωριστή ομάδα τεσσάρων ποιημάτων, αποδιδόμενα στον λογοτέχνη με το συμβατικό όνομα Πτωχοπρόδρομος, που μπορεί να μη είναι υπαρκτό πρόσωπο, και αποτελεί ένα λογοτεχνικό προσωπείο. Με παρόμοια κριτήρια πλέον δεν θεωρούνται έργο του Θεόδωρου Προδρόμου και τα περί Μαγγάνων δώδεκα ποιήματα (βλ. Πτωχοπρόδρομος). 

3. Αποτίμηση

Η ιδιαίτερη σημασία του έργου του Θεόδωρου Προδρόμου έγκειται στην προώθηση της δημώδους γλώσσας στα έργα του όπως τα Ροδάνθη και Δοσικλής, Κατομυομαχία κλπ. Δεδομένης της θέσης του στην αυλή των Κομνηνών όπως και τις μεγάλης διάδοσης που γνώρισαν τα ποιήματά του θεωρείται ότι αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα για το νέες καλλιτεχνικές και λογοτεχνικές τάσεις που παρουσιάστηκαν κατά το α΄ μισό του 12ου αι. Ήταν η εποχή που παράλληλα με την καλλιέργεια της λόγιας γλώσσας άρχισε η διαμόρφωση μιας δημώδους κοινής λογοτεχνικής γλώσσας με σατιρική χροιά και λυρικούς τόνους, που καθώς φαίνεται υπήρξε αγαπητό μέσο τέρψης στους κύκλους των λογίων της αυλής. Για το λόγο αυτό ο Θεόδωρος Προδρόμος απέκτησε μεγάλη φήμη που του αποδόθηκαν διάφορα άλλα έργα σε δημώδη γλώσσα

Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού