Πῶς διατυπώνουμε ἓνα σωστό ἐπιχείρημα

των

ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΝΑΠΟΛΙΤΑΝΟΥ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΚΑΡΑΣΜΑΝΗ κ.α

Έχουμε ήδη πει πολλά για τα επιχειρήματα και τι πρέπει να προσέχουμε όταν επιχειρηματολογούμε ή όταν κρίνουμε τα επιχειρήματα άλλων.

Σε αυτή την ενότητα συνοψίζουμε τους βασικότερους κανόνες που πρέπει να ακολουθούμε για να διατυπώσουμε ένα σωστό επιχείρημα και δίνουμε έμφαση και σε μερικά άλλα σημεία που δεν εξετάσαμε αναλυτικά έως τώρα.

1.   Βασικοί Κανόνες για τη Διατύπωση Σωστού Επιχειρήματος

(Α) Είτε γράφουμε ένα επιχείρημα είτε διαβάζουμε ένα κείμενο που περιέχει επιχειρήματα, το πρώτο πράγμα που ρωτάμε είναι «τι θέλω να αποδείξω;» (ή «τι θέλει να αποδείξει ο συγγραφέας;»), δηλαδή το συμπέρασμα του επιχειρήματος.

(Β) Να προσέχουμε να χρησιμοποιούμε καθαρή γλώσσα με σωστή σύνταξη. Να αποφεύγουμε μακρές περιόδους με πολλές υποτεταγμένες προτάσεις. Να χρησιμοποιούμε λέξεις κατανοητές και να αποφεύγουμε τους νεολογισμούς.

(Γ) Να παρουσιάζουμε τις σκέψεις μας με φυσικό τρόπο και με λογική σειρά, ώστε κάθε πρόταση να έρχεται ως συνέπεια των προηγούμενων. Καλό είναι να χρησιμοποιούμε ένα πρόχειρο χαρτί και εκεί να προσπαθούμε να φτιάχνουμε ένα σχεδιάγραμμα της ροής των ιδεών μας και να διατυπώνουμε τα επιχειρήματά μας με σχηματική μορφή.

(Δ) Να κάνουμε σωστή επιλογή στις προκείμενες που θα υποστηρίξουν το συμπέρασμά μας. Να προσέχουμε οι προκείμενες να είναι όσο το δυνατόν πιο αξιόπιστες. Να προτιμούμε εξαρτημένες προκείμενες που υποστηρίζουν το συμπέρασμα σε συνδυασμό μεταξύ τους. Να προσέχουμε μήπως ξεχάσαμε κάποια προκείμενη και το επιχείρημά μας είναι ελλειπτικό.

(Ε) Αν το συμπέρασμα μας πρέπει να υποστηριχθεί από πολλές απόψεις, να προσπαθούμε να διακρίνουμε όλες τις σκοπιές από τις οποίες μπορούμε να εξετάσουμε το θέμα μας και να ξεχωρίζουμε τα αντίστοιχα επιχειρήματα.

(Ζ) Να ελέγχουμε με κάθε τρόπο τις αρχικές μας προκείμενες. Είναι οι πηγές μας αξιόπιστες; Μην ξεχνάμε να αναφερόμαστε στις πηγές μας.

(Η) Να προσέχουμε ώστε οι λέξεις που χρησιμοποιούμε να έχουν πάντα την ίδια σημασία. Αν χρησιμοποιούμε λέξεις που έχουν πολλές σημασίες, να ξεκαθαρίζουμε με ποια σημασία τις χρησιμοποιούμε. Να ορίζουμε τεχνικούς όρους ή άλλες λέξεις, όταν είναι αναγκαίο.

(Θ) Σε κάθε επιχείρημα που χρησιμοποιούμε, και ιδιαίτερα αν είναι παραγωγικό, να προσέχουμε αν είναι σωστά δομημένο, αν πράγματι το συμπέρασμα εξάγεται από τις προκείμενες και να προσπαθούμε να διακρίνουμε σε ποιο είδος επιχειρημάτων ανήκει.

(I) Να εξετάζουμε όλες τις τυχόν αντιρρήσεις που κάποιος θα μπορούσε να διατυπώσει για το επιχείρημα μας. Να προσπαθούμε να τις αντικρούσουμε με άλλα επιχειρήματα ή να βελτιώσουμε το επιχείρημα με τέτοιο τρόπο, ώστε να γίνει ανθεκτικό στις αντιρρήσεις αυτές.

2.   Μερικά Άλλα Λάθη που πρέπει να αποφεύγουμε

Υπάρχουν μερικά λάθη που συχνά συναντάμε σε κείμενα. Αυτά τα λάθη πρέπει να είμαστε ικανοί να τα αναγνωρίζουμε και να τα αποφεύγουμε όταν εμείς γράφουμε ένα κείμενο.

(Α) Πολλές φορές αποφεύγουμε σε ένα επιχείρημα να διατυπώσουμε μια προκείμενη. Αυτό γίνεται είτε από απροσεξία και βιασύνη, είτε επειδή θεωρήσαμε την προκείμενη αυτή ως κάτι προφανές. Από τις πιο συνηθισμένες περιπτώσεις είναι να παραλείπουμε να ορίσουμε αμφισβητούμενους όρους καθώς και την υποθετική πρόταση στην περίπτωση του παραγωγικού επιχειρήματος του τύπου modus ponens. Έτσι λέμε: «βρέχει. Πήρα την ομπρέλα μου», ενώ το σωστό είναι:

Όταν βρέχει παίρνω την ομπρέλα μου.

Βρέχει

Πήρα την ομπρέλα μου.

Ας δούμε τώρα ένα παράδειγμα πιο σύνθετο: Ο κλέφτης πρέπει να έφυγε από την έξοδο κινδύνου [Σ]. Δε βρίσκεται στο κτίριο τώρα [Π1], δεν τον είδανε να φεύγει [Π 2] και υπήρχαν φύλακες προσεκτικοί στις δύο εισόδους [Π3].

Στο παραπάνω επιχείρημα οι δυο προκείμενες δεν είναι αρκετές για να βγει το συμπέρασμα. Αυτό γίνεται, μόνο αν προστεθεί μια τέταρτη προκείμενη [Π4]: «Στην έξοδο κινδύνου δεν υπήρχε φύλακας». Αν όμως παρατηρήσουμε προσεκτικά το επιχείρημα, βλέπουμε ότι ακόμα και έτσι είναι ελλειπτικό. Από τις προκείμενες Π2 και Π3 αυτό που εξάγεται είναι ότι «ο κλέφτης δεν έφυγε από τις δύο εισόδους» [Π5]. Από την Π1 βγαίνει το συμπέρασμα ότι «ο κλέφτης έφυγε από το κτίριο» [Π6]. Τώρα οι Π2 και Π4 βγάζουν το συμπέρασμα ότι «ο κλέφτης θα μπορούσε να βγει απαρατήρητος από την έξοδο κινδύνου» [Π7]. Και το συμπέρασμα Σ βγαίνει από τις Π6+Π5+Π7, αν προστεθεί μια ακόμα προκείμενη [Π8]: «Εκτός από τις εισόδους και την έξοδο κινδύνου δεν υπάρχει άλλος τρόπος διαφυγής». βλέπουμε λοιπόν πως σε ένα επιχείρημα που φαίνονταν απλό, μας λείπανε πέντε προκείμενες, οι τρεις από τις οποίες ήταν ενδιάμεσα συμπεράσματα από άλλες. Η σχηματική μορφή του πλήρους επιχειρήματος, όπως διαμορφώθηκε τώρα είναι η εξής:

Άσκηση 1

Για κάθε ένα από τα παρακάτω επιχειρήματα να εντοπίσετε τις προκείμενες (παραδοχές) που έχουν παραλειφθεί. Να διατυπώσετε τα επιχειρήματα σε σχηματική μορφή.

(α) Η αύξηση του αστικού πληθυσμού στην Ευρώπη έχει πιέσει τους αγρότες να αυξήσουν την παραγωγή τους. Αυτό έγινε με τη χρήση από μέρους τους μεγάλων μηχανημάτων εξοικονόμησης εργασίας, που είχε ως συνέπεια περισσότεροι αγρότες να μεταφερθούν στις πόλεις. Έτσι, ο αγροτικός πληθυσμός, που παλιά ήταν η πλειοψηφία, τώρα είναι ένα μικρό ποσοστό του συνολικού πληθυσμού και έχει χάσει την πολιτική του δύναμη.

(β) Υπάρχει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό καρδιακών προσβολών στους καπνιστές, παρά σε αυτούς που δεν καπνίζουν. Υποθέσανε ότι η αιτία της αρτηριοσκλήρωσης στους καπνιστές είναι η νικοτίνη. Σήμερα φαίνεται ότι η πραγματική αιτία είναι το μονοξείδιο του άνθρακα. Σε πειράματα, όπου ζώα εκτέθηκαν για πολλούς μήνες σε μονοξείδιο του άνθρακα, φάνηκαν αλλαγές στα τοιχώματα των αρτηριών τους παρόμοιες με αυτές της αρτηριοσκλήρωσης.

(γ) Ο άνθρωπος έχει σήμερα τη δύναμη να καταστρέψει ή να προστατέψει την άγρια φύση. Τα περισσότερα από τα φάρμακα που χρησιμοποιήθηκαν τα τελευταία πενήντα χρόνια προέρχονται από άγρια φυτά. Αν αυτά τα φυτά δεν υπήρχαν, η ιατρική δε θα είχε προοδεύσει τόσο πολύ και πολλές ανθρώπινες ζωές θα είχαν χαθεί. Είναι, επομένως, σημαντικό για το μέλλον της ιατρικής η διατήρηση της άγριας φύσης.

(Β) Παρ' όλο που οι περισσότερες λέξεις που χρησιμοποιούμε στο λόγο μας έχουν σαφή σημασία, υπάρχουν και άλλες που, αν δεν διευκρινίσουμε με ποιο τρόπο τις χρησιμοποιούμε, είναι δυνατό να έχουμε παρερμηνείες. Για παράδειγμα, όταν μιλάμε για "οικονομική πρόοδο", άλλοι μπορεί να εννοούν «την αύξηση του εισοδήματος του μέσου εργαζόμενου» και άλλοι «την αύξηση των κερδών των μεγάλων επιχειρήσεων». Πρέπει λοιπόν να αποφεύγουμε να χρησιμοποιούμε την ίδια λέξη με δύο διαφορετικές σημασίες στο ίδιο κείμενο και να ξεκαθαρίζουμε κάθε φορά με ποια σημασία χρησιμοποιούμε τέτοιες έννοιες.

(Γ) Πρέπει να προσέχουμε να μη χρησιμοποιούμε ασυνείδητα κάποια παραλλαγή του συμπεράσματος, για να υποστηρίξουμε το συμπέρασμα:

Για παράδειγμα: «Ο Θεός υπάρχει, γιατί το γράφει η βίβλος που λέει πάντα αλήθεια, επειδή είναι ένα θεόπνευστο έργο». Το επιχείρημα αυτό είναι λανθασμένο, γιατί μια προκείμενη «η βίβλος είναι ένα θεόπνευστο έργο» προϋποθέτει το συμπέρασμα μας. Δηλαδή, για να είναι η βίβλος θεόπνευστη, πρέπει να υπάρχει Θεός. Άρα χρησιμοποιήσαμε την «ύπαρξη του Θεού», για να αποδείξουμε την «ύπαρξη του Θεού». Το λογικό αυτό σφάλμα το ονομάζουμε και λήψη του ζητουμένου.

(Δ) Να προσέχουμε να μη βγάζουμε συμπεράσματα χρησιμοποιώντας την αιτιολογία της άγνοιας. Ας δούμε πάλι ένα παράδειγμα: «Μερικοί ισχυρίζονται ότι στην Ιαπωνία γίνονται βασανιστήρια. Αλλά εγώ δε γνωρίζω στοιχεία που να επιβεβαιώνουν ότι στην Ιαπωνία γίνονται βασανιστήρια. Άρα αυτοί που το ισχυρίζονται ψεύδονται. Επομένως, στην Ιαπωνία δεν γίνονται βασανιστήρια». Το συμπέρασμά μας δεν είναι ισχυρό, γιατί το ότι δε γνωρίζω κάτι δεν μπορεί να θεμελιώσει ένα συμπέρασμα, είτε υπέρ είτε κατά.

Σκεφθείτε τη Γερμανία του Χίτλερ. Οι περισσότεροι Γερμανοί δε γνώριζαν ότι υπήρχαν στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν υπήρχαν. Για να είναι ισχυρό το επιχείρημα, πρέπει να πούμε: «Αλλά παρά τη συστηματική έρευνα που έγινε από αντικειμενικούς διεθνείς οργανισμούς σε όλη την Ιαπωνία, δε βρέθηκαν στοιχεία ούτε υπήρξαν μαρτυρίες για βασανιστήρια».

(Ε) Ένα ακόμα σημείο που πρέπει να προσέχουμε, είναι στις περιπτώσεις όπου έχουμε ένα σύνολο και τα μέρη ή τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται (για παράδειγμα, μια ποδοσφαιρική ομάδα και οι παίκτες από τους οποίους αποτελείται, το πλήρωμα ενός πλοίου και οι ναύτες που το αποτελούν κτλ.)

Στις περιπτώσεις αυτές δεν είναι βέβαιο ότι τις ιδιότητες που έχει το σύνολο τις έχουν και τα μέρη του, ή και το αντίστροφο. Τούτο συμβαίνει γιατί, πολλές φορές, το σύνολο είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του. Έτσι, έντεκα καλοί ποδοσφαιριστές δεν είναι βέβαιο ότι φτιάχνουν και μια καλή ομάδα (μπορεί να μη συνεργάζονται μεταξύ τους, να μην ακούνε τον προπονητή κτλ.). Ομοίως πάλι σε μια καλή ομάδα μπορεί μόνο οι μισοί παίκτες να είναι πραγματικά καλοί.

Άσκηση 2

Να εντοπίσετε τα σφάλματα στα παρακάτω επιχειρήματα:

(α) Έχουν διασωθεί πολλά αρχαία ιατρικά κείμενα. Σε κανένα από αυτά δεν αναφέρονται περιπτώσεις καρκίνου. Φαίνεται λοιπόν ότι η ασθένεια του καρκίνου δεν υπήρχε κατά την αρχαία εποχή.

(β) Η καλύτερη ομάδα μπάσκετ θα μπορούσε να γίνει, αν πάρουμε τους καλύτερους παίκτες από όλες τις ομάδες και φτιάξουμε μια καινούρια.

(γ) Οι έφηβοι συχνά πάσχουν από αναιμία. Αντίθετα όμως από ότι πολλές φορές έχει θεωρηθεί, αυτό δεν οφείλεται στην έλλειψη σιδήρου στη δίαιτά τους, αλλά η έλλειψη αυτή είναι ένα φυσιολογικό χαρακτηριστικό της ηλικίας αυτής, η οποία έχει μεγαλύτερες ανάγκες σιδήρου από ότι οι άλλοι άνθρωποι,

(δ) Οι νέοι σήμερα έχουν καλύτερη εκπαίδευση από ότι οι παππούδες τους.       

Ο Βασίλης, που είναι νέος, έχει πάρει καλύτερη εκπαίδευση από τον παππού του.

(ε) Ο μάρτυρας είπε ότι είδε τον Χ κοντά στο κτίριο την ώρα που άρχισε η φωτιά. Αλλά γνωρίζουμε ότι ο μάρτυρας είχε παλαιότερα διαμάχη με τον Χ. Άρα, η μαρτυρία του είναι αναξιόπιστη και ο Χ δεν είναι ένοχος.

(ζ) Υπάρχει ελευθερία βούλησης στους ανθρώπους. Γιατί οι πράξεις μας εξαρτώνται από τη βούλησή μας και σε κάθε περίπτωση είμαστε υπεύθυνοι των πράξεών μας.

(η) Η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα, γιατί μόνο σε αυτό οι πολίτες αποφασίζουν για όλα τα σημαντικά προβλήματα. Οι βρετανοί θεωρούν ότι έχουν δημοκρατία και ότι αυτό είναι το καλύτερο πολίτευμα, γιατί έχει την έγκριση της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού. Αυτό όμως είναι λάθος. Στη δημοκρατία της Βρετανίας οι πολίτες εκλέγουν κάθε τέσσερα χρόνια τους αντιπροσώπους τους που θα τους κυβερνήσουν. Σε αυτό το διάστημα η κυβέρνηση παίρνει όλες τις σημαντικές αποφάσεις για τον τόπο. Άρα, δεν αποφασίζουν οι πολίτες. Άρα η Βρετανία δεν είναι δημοκρατία και δεν έχει το καλύτερο πολίτευμα.

3.   Πώς Γράφουμε ένα Κείμενο

Αυτό που πρέπει πρώτα από όλα να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι, όταν γράφουμε ένα κείμενο, δεν γράφουμε για τους εαυτούς μας. Πρόκειται να το διαβάσουν άλλοι. Πρέπει λοιπόν κάθε φορά να ρωτάμε: «Είναι κατανοητά από τους άλλους αυτά που γράφουμε;». Επιπλέον, πρέπει να γράφουμε με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με το κοινό στο οποίο απευθυνόμαστε. Απευθυνόμαστε σε μαθητές, φοιτητές, επιστήμονες, το μέσο άνθρωπο; Σε κάθε περίπτωση οι πληροφορίες που χρησιμοποιούμε και ο τρόπος ανάπτυξης του θέματος πρέπει να προσαρμόζεται στις γνώσεις και τις ικανότητες του αντίστοιχου κοινού.

Συνήθως, όταν γράφουμε ένα κείμενο, ο στόχος μας είναι είτε να εξετάσουμε ένα θέμα είτε να υποστηρίξουμε μια θέση είτε να εξηγήσουμε ένα φαινόμενο. Πολλές φορές όλα αυτά πηγαίνουμε μαζί. Έτσι, για παράδειγμα, αν το πρόβλημά μας είναι οι Ολυμπιακοί αγώνες, τότε πρέπει να εξετάσουμε το θέμα από όλες τις απόψεις, να δούμε τι πράγματι είναι σήμερα οι Ολυμπιακοί αγώνες, να δούμε τις αιτίες που οι αγώνες διαμορφώθηκαν με αυτό τον τρόπο και ποιους σκοπούς εξυπηρετούν. Κατόπιν μπορούμε, με βάση κάποιες αρχές, να κάνουμε κριτική στο θεσμό, να εκφράσουμε θέσεις υπέρ ή κατά, από διάφορες απόψεις, και να υποστηρίξουμε αυτές τις θέσεις με επιχειρήματα που θα αντλούν προκείμενες από την προηγούμενη εξέταση. βλέπουμε λοιπόν ότι η γραφή ενός επιχειρηματολογικού κειμένου είναι μια αρκετά σύνθετη δραστηριότητα.

Εκείνο που είναι το πιο σημαντικό, όταν ξεκινάμε να γράψουμε κάτι, είναι να μπορούμε να διατυπώσουμε ακριβώς και με σαφήνεια, ποιο είναι αυτό που θέλουμε να υποστηρίξουμε, δηλαδή το τελικό συμπέρασμα της επιχειρηματολογίας μας. Στο συμπέρασμα αυτό υπάρχουν κάποιοι όροι (κοινωνία, φιλία, περιβάλλον, υγεία, οικογένεια, οικονομική ανάπτυξη, δίκαιο κτλ.), τους οποίους πρέπει ίσως να ορίσουμε, δηλαδή να εξηγήσουμε τι σημαίνουν και με ποιο τρόπο τους χρησιμοποιούμε.

Κατόπιν, πρέπει να σκεφθούμε τους λόγους με τους οποίους θα υποστηρίξουμε το συμπέρασμα. Ένα συμπέρασμα, συνήθως, μπορεί να εξετασθεί και να υποστηριχθεί από πολλές απόψεις, από κοινωνική, από οικονομική, από πολιτισμική κτλ. Άρα, είναι δυνατό να έχουμε πολλά επιχειρήματα που υποστηρίζουν τη θέση μας. Πρέπει λοιπόν να ξεχωρίσουμε αυτά τα επιχειρήματα και να τα διατυπώσουμε σαφώς, βρίσκοντας τις προκείμενές τους. Για ευκολία ίσως πρέπει να αριθμήσουμε τα επιχειρήματα και να συμβολίσουμε με γράμματα τις προτάσεις σε κάθε επιχείρημα.

Καλό είναι κατόπιν να φτιάξουμε στο πρόχειρο ένα διάγραμμα στο οποίο να φαίνονται οι σχέσεις μεταξύ των προτάσεων και πώς τα διάφορα επιχειρήματα συνδέονται μεταξύ τους και υποστηρίζουν το συμπέρασμα.

Ας σταματήσουμε και ας σκεφθούμε. Μήπως παραλείψαμε κάποιες προκείμενες; Μήπως κάποιες προκείμενες δεν είναι βέβαιες και πρέπει να τις υποστηρίξουμε με κάποιο άλλο επιχείρημα; Πράγματι εξάγεται σωστά το συμπέρασμα; Ξαναφτιάχνουμε ένα νέο διάγραμμα μετά από τις προσθήκες και τροποποιήσεις που κάναμε.

Ας σκεφθούμε τυχόν αντιρρήσεις που μπορεί κάποιος να φέρει στις θέσεις μας και τα επιχειρήματά μας. Ας προσπαθήσουμε να αντικρούσουμε αυτές τις αντιρρήσεις είτε με παραδείγματα είτε με επιχειρήματα.

Κατόπιν να εντάξουμε στο διάγραμμά μας τις νέες προσθήκες και τροποποιήσεις και μετά να αρχίσουμε να γράφουμε το κείμενο μας ακολουθώντας τη λογική ροή του διαγράμματος.

Άσκηση 3

Γράψτε από ένα μικρό κείμενο για να πείσετε με επιχειρήματα παιδιά του δημοτικού σχολείου ότι: (α) Τα μαθηματικά είναι πολύ σημαντικό μάθημα για την εξέλιξή τους. (β) Δεν πρέπει να λένε ψέματα, (γ) Οι συμμαθητές τους έχουν τα ίδια δικαιώματα με αυτούς.

Άσκηση 4

Γράψτε από ένα μικρό κείμενο για να πείσετε με επιχειρήματα τους γονείς σας ότι:

(α) Είναι πιο σωστό να διαλέξετε εσείς το επάγγελμα ή την επιστήμη που θα ακολουθήσετε. (β) Δεν πρέπει να είναι υπερπροστατευτικοί μαζί σας.

Άσκηση 5

Να πάρετε τρία θέματα παλαιότερων εκθέσεων και να τα αναπτύξετε με επιχειρήματα, ακολουθώντας τις οδηγίες που σας δώσαμε παραπάνω