Σχέδιο διδασκαλίας: Ομήρου Ιλιάδα,ραψωδία Α,στιχ:53-120.

Β.Δ.Μακρυπούλιας
Φιλόλογος Πειραματικού Γυμνασίου Μυτιλήνης

A.Αφόρμηση-σύνδεση με τα προηγούμενα.Μέσα από το λογικό ζεύγος αιτίας –αποτελέσματος  που ούτως ή άλλως λογικά αρχίζει να διαφαίνεται στον δειλά ορθολογιστή Όμηρο .Oι μαθητές καλούνται να κατανοήσουν την αιτιοκρατία που σιγά-σιγά αρχίζει να διαφαίνεται στον Όμηρο και  είναι αυτή που  καθιστά τη σχέση θεών και ανθρώπων πλήρως τεκμηριωμένη και δικαιολογημένη:

          Αιτία:ο λοιμός των Αχαιών          αποτέλεσμα:εξήγηση μάντεως.

Σκοπός αφορμήσεως:Ο Ελληνικός λόγος γεννάται και εξηγεί τα πάντα υπό τη μορφή της γνώσεως η οποία απογειώθηκε μέσα από τον Πλατωνικό ρασιοναλισμό και τον Αριστοτελικό εμπειρισμό.

Β.Νόημα-Περίληψη-Δομή.

Βασικά υποκείμενα που προκαλούν δράση:

Αχιλλέας:1.Συγκάλεσε τη σύναξη των Αχαιών έπειτα από συμβουλή της Ήρας.

                  2.Ομίλησε στον αρχηγό Αγαμέμνονα .Μέρη του λόγου του:1.Αποδοχή της            δύσκολης πραγματικότητας.2.Πρόταση που αφορά τη βοήθεια του μάντεως Κάλχαντος.

Κάλχας:1.Πρόλογος επιλεκτικής άρνησης ,συναισθηματικά φορτισμένος.Ο Κάλχας ξέρει,και αυτό σημαίνει ότι γνωρίζει τις πιθανές αλλά και σίγουρες αντιδράσεις του Αγαμέμνονα.Φυσιολογικά λοιπόν προβάλλει ελεγχόμενες αντιρρήσεις.

                2.Το ότι αμέσως και χωρίς περαιτέρω διάλογο πείθεται από τον Αχιλλέα φανερώνει ότι είναι αποφασισμένος να ομιλήσει ,διότι –εδώ θα πρέπει να ερευνήσουμε με τους μαθητές τα αίτια της γρήγορης και χωρίς περιστροφές αποκάλυψης των πάντων εκ μέρους του μάντεως Κάλχαντος-ίσως και αυτός είναι συγκλονισμένος από το θέαμα των ανθρώπων που ανελέητα πεθαίνουν από το λοιμό,ίσως ως μάντις μόνος αυτός ξέρει και μελλοντικά χειρότερα δεινά που ένας θεός,ο θεός Απόλλωνας μπορεί να επιφέρει στους σφάλλοντας θνητούς.

              3.Σημεία του λόγου του:       αρνητική προσέγγιση(αρχίζει με το τι δεν συμβαίνει-επίταση της αγωνίας). Μας αναφέρει τι δεν πείραξε τον Απόλλωνα.

                                                               Θετική προσέγγιση:Ο Απόλλωνας οργίσθηκε με τον αρχηγό Αγαμέμνονα ο οποίος εγωϊστικά δεν επιστρέφει την Χρυσηίδα στον πατέρα της.

Αγαμέμνονας:1.Κατ΄αρχήν αρνητική προσέγγιση της όλης κατάστασης μέσα από την ευθεία επίθεση στο μάντη Κάλχαντα.Φροϋδική ανάμνηση του περιστατικού της Αυλίδος όπου ο ίδιος μάντης προφήτευσε ότι η Ιφιγένεια,η κόρη του Αγαμέμνονα θα πρέπει να θυσιασθεί προκειμένου να φυσήξει άνεμος που θα οδηγήσει τους Αχαιούς στην Τροία.

                            2.Αφύπνιση του ηγετικού στοιχείου ,το οποίο σίγουρα τον χαρακτηρίζει.Ο Αγαμέμνονας θέτει υπέράνω όλων το συμφέρον του λαού του,άρα θα παραδώσει την αιχμάλωτη κόρη.

                          3.Τελική επικράτηση του Εγώ του ηγέτη.Ο Αγαμέμνονας δεν θέλει και δεν πρέπει για την εικόνα του αρχηγού να απομείνει μόνος χωρίς λάφυρα,ή τουλάχιστον δεν πρέπει τόσο εύκολα να απαρνηθεί ένα τέτοιο ζωντανό και πολύτιμο λάφυρο.

Βασικές ιδέες που κινούν την ενότητα:

1.Η έννοια της αγοράς.Οι μαθητές φέρουν στο μυαλό τους τους Αχαιούς καθισμένους σε ένα μέρος να περιμένουν την ομιλία των αρχηγών-στρατιωτικών και θρησκευτικών.

2.Η γνώση του μάντεως:Ενάντια σε κάθε ανατολικό μοντέλο ενός δυνάστη και εκδικητικού θεού,οι Έλληνες εγκαινιάζουν τη μεταφυσική προσέγγιση του θείου μέσα από τη δύναμη της γνώσης.Της αιτιολογημένης και δικαιολογημένης γνώσης.Επειδή ο Αγαμέμνονας έφταιξε πρέπει να υπάρξει τιμωρία.Προλογίζεται ο Πλατωνικός Πρωταγόρας όπου η τιμωρία θεωρείται μέσο εξιλέωσης και εκπαιδευτική νουθεσία και ουσιαστική μεταμέλεια.

3.Στο στίχο 60 ο Αχιλλέας μιλάει για την επιστροφή στην πατρίδα(νόστος).Οι γονείς και η πατρίδα είναι ταυτόσημα στην ψυχή του ήρωα.Έτσι έμμεσα αποδεικνύεται όλος ο σεβασμός και η αγάπη στους γονείς που σε πολλά σημεία της Ιλιάδας εκδηλώνεται.

4.Στο στίχο 76 ο Κάλχας βιάζεται να ζητήσει όρκο διαβεβαίωσης από τον Αχιλλέα.Ο όρκος είναι ένας αξεπέραστος ηθικός φραγμός.Ο όρκος δεν μπορεί να πατηθεί ούτε  από θνητό ούτε από θεό.Φοβερός ήταν ο όρκος που έκαναν οι αθάνατοι στα νερά της Στυγός.

Βασικές αξίες που ανιχνεύονται στην ενότητα.

1.Η αξία της γνώσης κατέχει κεντρική θέση στην ενότητα αυτή.Η λογική εξήγηση των πραγμάτων αρχίζει πραγματικά να κερδίζει έδαφος.Ο μάντης θα μετεξελιχθεί στον μετέπειτα επιστήμονα .Εάν ο μάντης λογικά αποδίδει τα συμβάντα σε συγκεκριμένες έστω μεταφυσικές αιτίες δεν ήταν μακριά –ειδικά για τους αρχαίους Έλληνες –η ώρα που θα απέδιδαν πολλά φυσικά φαινόμενα σε φυσικές δυνάμεις (η Θάλεια εξήγηση της έκλειψης ηλίου)θέτοντας με αυτόν τον τρόπο τα θεμέλια  της σύγχρονης επιστήμης.

Γ .Ποιά είναι η θέση αυτών των στίχων και αυτής κατ΄επέκταση της ραψωδίας μέσα στο έργο γενικότερα(μία πρώτη εκτίμηση για το πώς προχωρεί διά της διδακτέας ενότητας ο μύθος).

Ο ποιητής μας προετοίμασε για όσα θα δούμε να διαδραματίζονται στην καινούργια ενότητα.Ήδη η σκηνή της επίκλησης του Ιερέως Χρύση του  Απόλλωνος η οποία μάλιστα μας θυμίζει σημερινή προσευχή,ήταν πολύ πειστική .Όλοι περιμένουν ότι ο Απόλλωνας θα εισακούσει τον ιερέα του και θα στείλει λοιμό στους Αχαιούς.

Οι στίχοι λοιπόν αυτοί είναι πολύ σημαντικοί για την εξέλιξη του μύθου ,της υπόθεσης του ποιήματος γενικότερα.Οι Αχαιοί θα κληθούν να αντιμετωπίσουν μία πολύ δύσκολη κατάσταση .Όταν ο μάντης Κάλχας τους αποκαλύψει την πραγματική αιτία των πάντων τότε τα πάντα θα παρεκτραπούν.Ο Αγαμέμνονας θα εκνευρίσει τον Αχιλλέα θέλοντας και εκείνος να χάσει την όμορφη αιχμάλωτή του,άρα το έργο θα αρχίσει να δικαιολογεί ότι γυρίζει γύρω από την μήνιν του Αχχιλέως.

Δ .Καλλιτεχνική ανάλυση και αποτίμηση του σκηνικού χώρου μέσα στον οποίο κινούνται οι πρωταγωνιστές και οι δευτεραγωνιστές της Ιλιάδας.Αισθητική εκμετάλλευση του Ομηρικού χώρου από μαθητές οι οποίοι θα μπορούσαν να τον απεικονίσουν μέσα από ένα καλλιτεχνικό ταλέντο που πιθανώς να διαθέτουν.

Η σκηνή με τα βέλη του ιοβόλου Απόλλωνος είναι σοκαριστική και φρικτή.Ειδικά η Ομηρική σειρά,σύμφωνα με την οποία πρώτα πεθαίνουν τα ζωά και μετά οι άνθρωποι είναι πραγματικά πολύ κυριολεκτική.Ρεαλιστική απίστευτα.

Επίσης η μετέπειτα μάζωξη των Ελλήνων με σκοπό την αποκάλυψη της αλήθειας γύρω από το κακό που έχει εύρει το Ελληνικό στρατόπεδο είναι δεκτική προς αισθητική εκμετάλλευση.Μία όμάδα μαθητών με καλλιτεχνικό ταλέντο μπορεί να απεικονίσει όλη αυτή τη σκηνή,δίνοντας ιδιαίτερη θέση στον επιβλητικό Κάλχαντα ο οποίος δίδει στους Αχαιούς το πολύτιμο δώρο της γνώσης.

Bέβαια και  η σκηνή του θυμού του Αγαμέμνονος,οι κινήσεις του προσώπου του και των χεριών του θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο καλλιτεχνικής εκμετάλλευσης εκ μέρους των μαθητών.

Ε.Ποιά πολιτιστικά στοιχεία,στοιχεία ενδείξεις πολιτισμικής ταυτότητας ,υποδηλώνονται στο κείμενο ,στην Ομηρική αυτή ενότητα;

1.Ο αριθμός εννιά που χρησιμοποιείται στην ενότητα,έχει συμβολική σημασία.Είναι ιδιαίτερα ιερός ο αριθμός αυτός και έχει και μαγική αξία γιατί συμβολίζει την ιερή τριπλή τριάδα.

2.Στους στίχους αυτούς γνωρίζουμε ένα πρόσωπο που είχε ξεχωριστή θέση στην κοινωνία των Αχαιών.Ερχόταν σε κοινωνική ιεράρχηση αμέσως μετά τους ευγενείς , «αρίστους».Πρόκειται για τον μάντη.

3.Η προφητική ικανότητα παραχωρείτο από τον Απόλλωνα κυρίως σε γυναίκες.(Πρόκειται βέβαια για την ιερά νόσο(ίσως)του Αποστόλου Παύλου).

4.Υπήρχαν ακόμη ονειροκρίτες.Οι αρχαίοι πίστευαν ότι τα όνειρα έρχονται από το Δία.Υπάρχουν όμως δύο ειδών όνειρα:τα αληθινά και τα απατηλά.Ένα τέτοιο απατηλό όνειρο περιγράφεται στην Ιλιάδα να επισκέπτεται τον Αγαμέμνονα στη ραψωδία Β.

5.Η αγορά –σύναξη σημαίνει στον Όμηρο τον τόπο της συγκέντρωσης του λαού ή και την ίδια την συγκέντρωση.Η συνέλευση δεν είναι απλός θεσμός.Δηλώνει τον πολιτισμό της κοινωνίας(εδώ μπορεί να στηριχθεί και ένα θέμα –θεματικός άξονας project.Αναφερόμαστε στη διαχρονική και πάντα  μέσα στα χρονικά πλαίσια της αρχαίας Ελλάδας εξέλιξη της αγοράς –σύναξης.Από την Ομηρική αγορά –σύναξη όπου η κοινωνική διαστρωμάτωση είναι σαφέστατη,έως την αγορά –σύναξη στα χρόνια του Σωκράτη όπου οι αποτελούντες αυτή είναι  πρόσωπα μορφωμένα και ικανά να ίστανται σε υψηλές πνευματικές θέσεις και προβληματισμούς.Πάντα μέσα στα όρια του project θα μπορούσαμε να συζητήσουμε με τους μαθητές πώς η αγορά-σύναξη του Ομήρου ,μετεξελίχθηκε σε κοινό που κοίλως καθήμενο παρακολουθούσε τις Αθηναϊκές τραγωδίες και μορφωνόταν με ένα μοναδικό τρόπο που επεφύλαξε στην ανθρωπότητα το θαύμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας,της μόνης πραγματικά αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.

Επίσης μπορούμε να αναλύσουμε τον τρόπου γίνονταν οι συνελεύσεις των Αχαιών στα χρόνια που εξελίσσεται η δράση της  Ιλιάδας και λίγο αργότερα.Το πρώτο θέμα της ημερησίας διάταξης ήταν αυτό που όριζε όποιος συγκαλούσε τη συνέλευση.Μπορούσε να μιλήσει όποιος ήθελε.Ο κήρυκας έδινε στον ομιλητή να κρατάει το σκήπτρο πράγμα που έκανε τον ομιλητή απαραβίαστο.Η συνέλευση δεν ψήφιζε ούτε αποφάσιζε.Εξέφραζε με τις ζητωκραυγές ή τις φωνές της τη θέλησή της.Ο Βασιλιάς ,αν ήθελε ,έπαιρνε υπ΄όψιν του τη γνώμη που φανέρωνε η συνέλευση.

Μπορούμε να συγκρίνουμε αυτή τη συνέλευση με άλλες συνελεύσεις μια και η Ιλιάδα είναι γεμάτη από συνελεύσεις θνητών αλλά και αθανάτων θεών.

6.Στους στίχους 101-120 υπάρχει η έννοια της μονογαμίας.Δεν αναφέρεται πουθενά στον Όμηρο το διαζύγιο.Η μόνη περίπτωση διαζυγίου είναι αυτή του Ηφαίστου ο οποίος χώρισε τελικά την άπιστη Αφροδίτη.

Επίσης σαφέστατα θα πρέπει να αναφερθεί το ότι η γυναίκα στον Όμηρο έχει θέση κατώτερη του ανδρός.Αξίζει ως φέρουσα την καινούργια ζωή στον κόσμο,και καταξιώνεται μέσα από την οικιακή εργασία.

ΣΤ.Χαρακτηρισμοί και ψυχολογία των προσώπων.

Θα γίνει προσπάθεια ο χαρακτηρισμός των προσώπων να στηριχθεί επάνω στο ζεύγος

σκέψεις  ήρωα+πράξεις       +συναι              ανίχνευση του χαρακτήρα του.

Ο Αγαμέμνονας  σκέφτεται με ένα τρόπο πραγματικά οργισμένο και πικραμένο άρα οι πράξεις του θα είναι ανάλογες.Οι μαθητές οδηγούνται στο να τον χαρακτηρίσουν εγωϊστή,υβριστή και αναιδή.Οξύθυμο και φιλόπλουτο.Ίσως θα πρέπει να διαχωρίσουμε το χαρακτήρα  του από το αξίωμά του.Θα ήταν άραγε ο ίδιος όσον αφορά τη συμπεριφορά του εάν δεν ήταν αρχηγός των Ελλήνων;Η απόκτηση αξιωμάτων πολλές φορές επηρεάζει αρνητικά  αλλά και θετικά τους ανθρώπους.Έχουμε βέβαια και το ρητό του Κρέοντα «αρχή άνδρα δείκνυσι».Σίγουρα αρνητικό στοιχείο για τον Αγαμέμνονα είναι ο  τρόπος που  ομιλεί και αντιμετωπίζει το γυναικείο φύλο.Ίσως εδώ ο Όμηρος προοικονομεί το ότι μία γυναίκα,η δική του η γυναίκα η Κλυταιμνήστρα ,θα τον σκοτώσει.

Ο Αχιλλέας  είναι έτοιμος για μεγάλες αποφάσεις και για δράση προς το κοινό καλό.Είναι τολμηρός,δραστήριος και αποφασιστικός.Έμμεσα παρουσιάζεται και θρήσκος διότι ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τη  γνώμη των θεών.

Ο Κάλχας παρουσιάζεται ως εξαιρετικός μάντης ,σοφός μέσα από την πείρα της ζωής.Είναι σε κάθε περίπτωση βαθύς γνώστης των κοινωνικών διαφορών γι αυτό και δειλιάζει να ειπεί την αλήθεια πριν του υποσχεθούν υποστήριξη(κάτι που  το κάνει στο τέλος ο Αχιλλέας).

Ζ.Τέχνη και τεχνική των στίχων (Α 53-120).

1.Στην ενότητα αυτή της Ιλιάδας συναντούμε την τεχνική που ονομάζεται άστοχα ερωτήματα.

Τα άστοχα ερωτήματα έχουν τριπλό σκοπό:1.Καθυστερούν την εξέλιξη του μύθου και δίνουν χρόνο στον ποιητή καλύτερα να προετοιμάσει την πλοκή.

                                                                                     2.Προετοιμάζουν ψυχολογικά τους πρωταγωνιστές αλλά και τους αναγνώστες.

                                                                              3.Δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στην τελική απάντηση.

Οπωσδηποτε θα συγκρίνουμε-ειδικά  τη στιγμή του παραλλήλου κειμένου –την Ομηρική αυτή τεχνική με την ακριβώς παρόμοια τεχνική  των δημοτικών τραγουδιών.Παραδίδουμε σχετικό απόσπασμα:

                                         «Γιέ μου ,και πού΄σουν χτές,προχτές,πού ΄σουν την άλλη νύχτα;

                                           Μήνα με τ΄άστρα μάλωνες ,μήνα με το φεγγάρι;

                                           Μήνα με τον αυγερινό,πού΄μαστε αγαπημένοι    ;».

2.Έχουμε  μέσα από το διάλογο του Αχιλλέα με τον μάντη Κάλχαντα την τεχνική της επιβράδυνσης.Με αυτόν τον τρόπο περυχαίνεται η σίγουρη διαγραφή των χαρακτήρων.

3.Η συγκέντρωση των Αχαιών συντελέσθηκε με την επέμβαση της θεάς   Ήρας.Είναι μία  από τις πολλές επεμβάσεις των θεών στη ζωή των θνητών.Θα πρέπει σε αυτό το σημείο να ξεκαθαρίσουμε στους μαθητές τους δύο τρόπους θεοφάνεις και επιφάνειας των Θεών προς τους ανθρώπους: 1.Οι Θεοί πραγματικά ενανθρωπίζονται,παίρνουν ανθρώπινη μορφή και εμφανίζονται στους ανθρώπους(ο Μέντης –Αθηνά της Οδύσσειας είναι μία αντιπροσωπευτκή τέτοια στιγμή).

                                 2.Οι Θεοί εμφανίζονται στην ανθρώπινη φαντασία και επίνοια(επιφάνεια).Παράδειγμα θα μπορούσαμε να δώσουμε το γεγονός ότι ο Αχιλλέας σκέφθηκε όσα του είπε η Ήρα και συγκάλεσε μάζωξη των Αχαιών.

4.Μπορούμε να δώσουμε στους μαθητές την τεχνική της κλιμάκωσης που χρησιμοποιείται τόσο παραστατικά και αποτελεσματικά από τον Όμηρο:

                                 1^η σκηνή:                 διάλογος Αχιλλέα-Κάλχαντος.

προετοιμασία συνέλευσης,ετοιμασία σκηνικού αντιπαράθεσης Αγαμέμνονα-Κάλχαντος ,Αγαμέμνονα-Αχιλλέα.

                                 2^η σκηνή:                 μέσα στη συνέλευση των Αχαιών αρχίζει η φοβερή αποκάλυψη του μάντεως.

                                 3^η σκηνή:                 η αρχή της οργισμένης αντίδρασης του Αγαμέμνονα.

Η σειρά της κλιμάκωσης είναι δεδομένη και σαν αιτία και σαν σκοπός.Η αιτία είναι ότι ο Όμηρος,ο πρώτος ο οποίος συνέλαβε τελικά την έννοια της λογικής σειράς δε θέλει να παρουσιάσει αυθαίρετα πράγματα και καταστάσεις.Θέλει να εκμαιεύσει με ένα πειστικό τρόπο όλα όσα θα ακολουθήσουν.Ο αναγνώστης πρέπει να πεισθεί ότι τα πράγματα δεν γινόταν να έχουν άλλη έκβαση,ή τουλάχιστον οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές ευθύνονται για την τροπή των πραγμάτων.

Η αναμενόμενη φωτισμένη απόφαση του Αχιλλέα έρχεται μέσα από την επίνοια της Ήρας.Άρα η συνέλευση είναι σωστή απόφαση.Ο μάντης γνωρίζει και αυτό είναι κάτι το οποίο δεν επιδέχεται αντιρρήσεις.Άρα ό,τι πεί θα είναι και η αλήθεια.Μία  αλήθεια που είναι εύκολο για το μαθητή να καταλάβει ότι σίγουρα θα εκνευρίσει τον αρχηγό και αδιαφιλονίκητο ηγέτη των Αχαιών Αγαμέμνονα.

5.Σε κάθε περίπτωση θα μπορούσαμε να εστιάσουμε στους δυνατούς αφηγηματικούς τρόπους της αφήγησης(στ.101-105),του διαλόγου(στ.106κ.κ.)αλλά και στη δυνατή απεικόνιση της προσωπικότητας του Αγαμέμνονα(στ.106.κ.ε).

Η.Πώς διαγράφονται μέσα από την παρούσα ενότητα οι διαφορες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας;       

Αναμφίβολα είναι σημαντικό να διαγράψουμε τις διαφορές –αλλά και τις ομοιότητες –ανάμεσα στα δύο Ομηρικά  έπη,προκειμένου να φανεί και ο τρόπος που ωρίμαζε ποιητικά ο Όμηρος.

Σίγουρα ως ομοιότητα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την αγάπη του Ομήρου για τις συνελέυσεις η οποία διαφαίνεται και στα δύο έπη.Και στην Οδύσσεια ο λαός της Ιθάκης πρέπει να πεισθεί για τα έργα του Βασιλιά του.Όπως  όμως αναφέρει η κ.Κακριδή ίσως έχουμε να κάνουμε με αναχρονισμό,δεν ξέρουμε πότε ακριβώς πρωτοίσχυσε η συνήθεια των λαϊκών συνελεύσεων.

Αναφέρεται ότι η Ιλιάδα σε αντίθεση με την Οδύσσεια  χαρακτηρίζεται από δραματική πυκνότητα,ενώ η Οδύσσεια χαρακτηρίζεται από μία μεγαλύτερη αφηγηματική άνεση και ελευθερία.Πράγματι σε αυτή την ενότητα της Ιλιάδας(Α 53-120)βλέπουμε ότι μέσα σε λίγους σχετικά στίχους αποκαλύπτεται η αλήθεια γύρω από το λοιμό ,μία  αλήθεια που θα οδηγήσει στη μήνιν του Αχιλλέως και στην όλη καταστρεπτική για τους Αχαιούς συνέχεια της  όλης πολεμικής στην Τροία εκστρατείας.

Η Οδύσσεια όπως γνωρίζουμε μοιάζει με ναυτικό παραμύθι σε παράξενους τόπους με εξωπραγματικά όντα(Κύκλωπες –Σειρήνες κ.λ.π).Αντίθετα το παραμυθικό στοιχείο απουσιάζει την  Ιλιάδα,εκεί όπου  όλα είναι πιο πραγματικά.Όντως αυτό παρατηρούμε και στη διδαχθείσα ενότητα.Όλα φαίνονται τόσο κυριολεκτικά και κυρίως τόσο αναμενόμενα και πραγματικά.

Τι πιο φυσικό από το να μαζευθεί ο λαός για να πληροφορηθεί τι συμβαίνει στο στρατόπεδο,ποιος ή τι ευθύνεται για το λοιμό που αποδεκατίζει τους πολεμιστές.Επίσης ο μάντης θέλει να ειπεί κάτι τι πραγματικό που σε πραγματικές συνθήκες θα προκαλέσει το δικαιλογημένο μένος του Αγαμέμνονος.

Άλλη μία σημαντική διαφορά ανάμεσα στην Οδύσσεια και στην Ιλιάδα είναι η εξής:Οι θεοί που γνωρίσαμε στην Οδύσσεια δεν είναι το ίδιο εγωϊστές και άδικοι όπως στην Ιλιάδα.Στο νεώτερο έπος έχει αρχίσει να καθιερώνεται μία άλλη ηθική τάξη στον Όλυμπο.

Πράγματι ο θεός  Απόλλωνας οργισμένα επιτίθεται στους Αχαιούς με μία μανία η οποία κατέχει και τον Ποσειδώνα στην Οδύσσεια αλλά τουλάχιστον εκεί ο Οδυσσέας έβλαψε πραγματικά τον υιό του Πολύφημο.

Θ.Παράλληλο κείμενο.

 Προκειμένου πραγματικά οι μαθητές να  εμπεδώσουν και την Ομηρική μοναδικότητα αλλά και το ότι θίγει διαχρονικά προβλήματα με διαχρονικό τρόπο θα πρέπει να τους δοθούν κείμενα με παρόμοιο προβληματισμό ή τουλάχιστον με παρόμοια αφηγηματικά μοτίβα προκειμένου να κατανοήσουν την κοινή βάση των λογιτεχνικών πονημάτων.

Α.Παράλληλο κείμενο προκειμένου να κατανοηθούν και να ερευνηθούν περισσότερο ιδέες των κειμένων.

Θα δοθεί η ρήση του Οιδίποδα τυράννου προς το μάντη Τειρεσία όταν ο τελευταίος του αποκαλύπτει το φοβερό μυστικό ότι δηλαδή έχει παντρευτεί τη μητέρα του και έχει σκοτώσει τον πατέρα του.

Οιδ:Κακέ ανάμεσα στους κακίστους,που έχεις πέτρινη καρδιά και έχεις έλθει εδώ  άτεγκτος προκειμένου να κάνεις κακό σε όλους μας.

Ερ:Παρατηρείτε ομοιότητες ή ακόμα και διαφορές ανάμεσα στους τρόπους που μεταχειρίζεται ο Θηβαίος Βασιλεύς Οιδίπους το μάντη Τειρεσία αλλά και ο Βασιλεύς των Αχαιών Αγαμέμνονα το μάντη Κάλχαντα;

Επεξεργασία:α)ιδεολογικό υπόβαθρο και των δύο κειμένων.

                          Η θηβαϊκή κοινωνία όπως και η μυκηναϊκή ήταν κοινωνίες που ζούσαν μέσα από την πίστη και το σεβασμό στους θεούς.Η υπακοή στους θεούς ήταν πέρα από κάθε συζήτηση .θεωρούσαν όμως τους εαυτούς τους αντιπροσώπους των θεών στη γή,κατά ένα τρόπο θεωρούσαν ότι μόνο αυτοί κυβερνούσαν στη γη όπως και οι θεοί στον Όλυμπο.

                           Β)αξιολογικό υπόβαθρο και των δύο κειμένων.

                          Ο σεβασμός προς τους μάντεις υπάρχει αναμφίβολα.Ούτως ή άλλως και  στην Ιλιάδα αλλά και στον Οιδίποδα τύραννο τους καλούν να έλθουν,δεν έρχονται αυτόκλητοι.Απλά η κατάσταση ξεφεύγει όταν ο επίγειος ηγέτης βλέπει την εξουσία του να χάνεται αλλά και να αμφισβητείται.Τότε ο Αγαμέμνονας  υβρίζει τον Κάλχαντα και ο Οιδίποδας τον  Τειρεσία.

                             Γ)εμβάθυνση στα δύο κείμενα και στις συμπεριφορές των βασιλιάδων απέναντι στους μάντεις.

                           Θα πρέπει να γίνει κατανοητό το γεγονός ότι δεν είναι ξέσπασμα ασεβείας των δύο ηγετών απέναντι στους μάντεις ,αλλά μία πρόσκαιρη ήττα του λόγου από το συναίσθημα.Ούτως ή άλλως στο τέλος θα επικρατήσει η σκληρή λογική της πραγματικότητας.Οι Βασιλείς γίνονται και οι ίδιοι έρμαια της μοίρας –αν και βασιλείς-και αυτό φαίνεται  ότι τους εξαγριώνει,απέναντι ειδικά στους μάντεις ,οι οποίοι ως ενδιάμεσοι παράγοντες ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους γίνονται αποδέκτες της βασιλικής οργής.

                           Δ).Τελικές ομοιότητες και διαφορές.Συμπεράσματα.

Οι Έλληνες μέσα από τον ποιητικό τους λόγο-επικό και δραματικό-θέλουν να στηρίξουν τη ζωή τους στη γνώση.Γι αυτό εξάλλου επικαλούνται τις γνώσεις του μάντη,ο οποίος είναι σεβαστός κατά το κομμάτι της γνώσης,αλλά γίνεται αντικείμενο οργισμένης αντίδρασης ως θνητός που απλά μεταφέρει μηνύματα.

Β.Παράλληλο κείμενο προκειμένου να συνεκτιμηθούν και μέσα από άλλα κείμενα καποιες τεχνικές του Ομήρου(εδώ η τεχνική του των αστόχων ερωτημάτων).

Συγκεκριμένα δίδεται δημοτικό τραγούδι της νεοελληνικής ποίησης.

 «Παιδιά μου μη μας δέρνετε και μη μας τυραγνάτε

και μείς θα μαρτυρήσουμε ΄πο που κρατούν οι κλέφτες.

………………………………………………………………………………………………

Μηδά μας πήραν πρόβατα,μηδά μας πήραν γίδια.

Πήραν τη στερφοκάλεσα με το χονδρό κουδούνι.

……………………………………………………………………………….

Μηδά μας πήραν πρόβατα ,μηδά  μας πήραν γίδια;

Πήραν του Θώμου τον υγιό και άλλον υγιό δεν έχουν.

…………………………………………………………………………………………..

 «Γιέ μου ,και πού σουν χτές,προχτές,που σουν την άλλη νύχτα;

Μήνα με τα άστρα  μάλωνες,μήνα με το φεγγάρι;

Μήνα με τον αυγερινό ,πού μαστε αγαπημένοι;».

 «Μήτε με τ΄άστρα μάλωνα μήτε με το φεγγάρι

μήτε με τον αυγερινό οπού στε αγαπημένοι.

Χρυσόν  υγιόν εβίγλιζα στην αργυρή του κούνια».

‘Αξονες επάνω στους οποίους  θα στηριχθεί η παράλληλη ανάλυση των κειμένων(του κειμένου της Ιλιάδας(Α53-120)όπου ο Αχιλλέας υποβάλλει άστοχα ερωτήματα στον μάντη Κάλχαντα,και του παραπάνω δημοτικού τραγουδιού από τη συλλογή του Φωριέλ).

1.Τα άστοχα ερωτήματα έχουν σχέση με την όλη υπόθεση του έργου;

Τα άστοχα ερωτήματα δεν έχουν σχέση με το στενό εννοιολογικό πυρήνα του έργου μέσα στο οποίο περικλείονται.Αντίθετα έχουν σκοπό να ησυχάσουν κατ΄αρχήν τον αναγνώστη από την ένταση του κειμένου.Επίσης ο ποιητής προσπαθεί να επιτύχει την περίφημη «επική επιβράδυνση»δηλαδή να καθυστερήσει την γρήγορα εξέλιξη του μύθου προκειμένου να αποδώσει καλύτερα τις ιδέες,τα συναισθήματα και τις πράξεις τωνηρώων.

Επίσης τα άστοχα ερωτήματα κατοχυρώνουν έναν  άτυπο διάλογο των πρωταγωνιστικών,ώστε όταν έλθουν τα εύστοχα ερωτήματα ο αναγνώστης να έχει εκτιμήσει την αλήθεια και την σημαντικότητά της γύρω από  ό,τι ερευνάται.

Παρατηρούμε λοιπόν ότι και στην Ιλιάδα αλλά και στο δημοτικό τραγούδι τα ερωτήματα δεν  έχουν καμμία σχέση με το κυρίως έργο και την κυρίως υπόθεση.Οι θυσίες δεν λείπουν από τον Απόλλωνα  ούτε ο πρωταγωνιστής του τραγουδιού ομιλεί με τον Αυγερινό.Ο αναγνώστης τεχνηέντως μεταφέρεται σε υποθετικές καταστάσεις και μπορεί  και φαντάζεται.Ουσιαστικά ανοίγει ένακανάλι επαφής του ποιητή με τον αναγνώστη.

Η αλήθεια είναι το τέλος των αστόχων ερωτημάτων.Όταν όλοι ρωτούν το σωστό πρώτα το έχουν μάθει.Η Ομηρική αντίθεση είναι κορυφαία.Ερωτάται ο Κάλχας με άστοχα ερωτήματα.Όταν όμως μιλάει τα ερωτήματα δεν  έχουν καμμία θέση.Μόνο τα ξεσπάσματα του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα έχουν θέση.Άρα το άστοχο ερώτημα είναι η αιτία να είναι και να ευρίσκονται όλοι σε εγρήγορση προκειμένου να μάθουν.Είναι η αιτία της γνώσης,η περίφημη Αριστοτελική απορία.

2.Θα μπορούσαν να μην υπάρχουν τα άστοχα ερωτήματα;

Όπως ήδη είπαμε το άστοχο ερώτημα εκπορεύεται από  το στόμα του ήρωα ή του πρωταγωνιστή ο οποίος δεν γνωρίζει.Είναι προϊόν απορίας και προθάλαμος γνώσης.Άρα εάν δεν υπήρχαν τα άστοχα ερωτήματα θα είχαμε –ειδικά στο Ομηρικό έπος-τα παρακάτω τεχνικά κατά βάση προβλήματα:

1.Δεν θα υπήρχε ροή στη δράση.Θα έπρεπε ξερά ο Κάλχας να περάσει στις ανακαλύψεις του ,ενώ τώρα τα άστοχα ερωτήματα του Αχιλλέως έχουν ήδη στρώσει το έδαφος για όσα ωραία θα ειπωθούν ποιητικά από τον Όμηρο.

2.Νοηματικά δεν θα μπορούσε ο ποιητής να στοχεύσει ώστε με τρόπο φυσικό ο Κάλχας να αρχίσει τις αποκαλύψεις του.Τώρα μετά τα άστοχα ερωτήματα φαίνεται φυσικό ο Κάλχας να αρχίζει να λέει αλήθειες,δήθεν απαντώντας στα λόγια και στα άστοχα ερωτήματα του Αχιλλέα.Αλλοιώς όταν άρχιζε η συνέλευση των Αχαιών αυθαίρετα ο Κάλχας,μάλλον ξερά ,θα άρχιζε τις αποκαλύψεις του.Άρα τα άστοχα ερωτήματα εξυπηρετούν και την τέχνη του ποιητή ο οποίος υπηρετεί και την τέχνη αλλά και την φυσικότητα στο λόγο βάζοντας τον μάντη να απαντά στον Αχιλλέα και να του αποκαλύπτει τις αλήθειες που όλους τους Αχαιούς ενδιαφέρουν.

Ι.Διαχρονική θεώρηση των στίχων της Ιλιάδας  53-120.

Τίθεται στους μαθητές το πολύ σημαντικό ερώτημα:Ποιοι τύποι σημερινών ανθρώπων αντιπροσωπεύονται μέσα από τις απεικονίσεις του Αχιλλέα,του Αγαμέμνονα και του μάντεως;Επίσης ποιος τύπος πολιτεύματος ή γενικότερα κοινωνικής κατάστασης διαγράφεται σε αυτή την ενότητα της Ιλιάδας;Ποιες οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές με το σημερινό πολίτευμα;

Ο Αχιλλέας είναι η σημερινός τύπος του Έλληνα του δικαίου,του φιλοτίμου αλλά και του οξυθύμου.Προσομοιάζει στον τύπο Έλληνα που έχει περάσει ως κύριος και ευθύς.Όμως δεν σηκώνει «και μύγα στο σπαθί του».Διαχρονικά αντιπροσωπεύει τον τύπο του Έλληνα που αγαπάει την πατρίδα του,αγωνίζεται  γι αυτή αλλά θέλει όλοι να του φέρονται με ανάλογο τρόπο.

Ο μάντης Κάλχας διαχρονικά αντιπροσωπεύει-και στη σημερινή εποχή-τον τύπο του ιερέως ο οποίος γνωρίζει ότι κάποιες φορές είναι έρμαιο της πολιτικής εξουσίας.Εκπροσωπεί σε βάση  ιδεών την προαιώνια προσπάθεια  του ανθρώπου να σμικρύνει την απόσταση ανάμεσα σε γή και ουρανό.Είναι ο ενδιάμεσος κρίκος που μεταφέρει γνώση,απαλύνει τις μεταφυσικές φοβίες των ανθρώπων,ηρεμεί το νού και την καρδιά και άρα βοηθεί όλους αυτούς που θέλουν λογικά να προσπελάσουν το σύμπαν και τον  μακρόκοσμο.

Ο Αγαμέμνονας διαχρονικά αντιπροσωπεύει τον τύπο του ηγεμόνα ο οποίος δεν θα έχει πρόβλημα να  καταφύγει  και σε αθέμιτες μεθόδους προκειμένου να επιτύχει αυτό το οποίο θέλει και επιθυμεί.Ομοιάζει με τον ηγεμόνα του Μακιαβέλι,ή τον Λεβιάθαν του Χόμπς.Σηματοδοτεί την μακρά περίοδο πτώσης του Βασιλέως και τον ερχομό της Δημοκρατίας του 5^ου αι.στο κλεινόν άστυ όπου η αξία του ανθρώπου θεωρήθηκε επίκτητο και όχι εγγενές χαρακτηριστικό.

Όσον αφορά τον τύπο του πολιτεύματος που εμφανίζεται σε αυτούς τους πρώτους στίχους της Ιλιάδας έχουμε να παρατηρήσουμε ότι αρχίζει να διαμορφώνεται σε σχέση με την εικόνα  του σύμπαντος που άρχισαν οι Έλληνες να αποκτούν.Οι 12 Θεοί διαορφώνουν την πρώτη διαλεκτικότητα ανάμεσα στους ανθρώπους και οι μαθητές  θα πρέπει να καταλάβουν  τη σχέση του Βασιλείου των θεών με το Βασίλειο των ανθρώπων.Όπως οι θεοί κάνουν συνελεύσεις ομοιοτρόπως και οι άνθρωποι.Όπως οι θεοί εχουν ηγέτη το Δία με τον ίδιο τρόπο και οι άνθρωποι έχουν ηγέτη τον Αγαμέμνονα-οι Αχαιοί.Ετοιμάζεται η βασιλεία των  ανθρώπων υπό την έννοια ότι όταν οι πολλοί φωτισθούν-βλέπε χρυσό αιώνα Περικλέους –θα αναζητήσουν την εξουσία,τη Δημοκρατία.Εδώ στην Ιλιάδα τίθενται αυτές οι βάσεις μέσα από την συνέλευση και τον κοινό λόγο που αρχίζει να γεννάται.

ΙΑ.Η διαθεματικότητα(project)και η εφαρμογή της στους στίχους 53-120.

Οι στίχοι 53-120 θέτουν μία σειρά από θέματα τα οποία διαχρονικά θα απασχολήσουν αρκετά σοβαρά τον  ανθρώπινο πολιτισμό.Θέματα όπως οι διάφοροι τύποι των πολιτευμάτων,τα όρια της ανθρώπινης γνώσης,η υπακοή απέναντι στο θείο,είναι μόνο μερικά από όσα θα μπορούσαν συνδυαστικά και με άλλα μαθήματα και πεδία δράσης να παρουσιασθούν στους μαθητές.

Σε συνεργασία με το μάθημα της Ιστορίας θα μπορούσαμε να εξετάσουμε διαχρονικά την εξέλιξη των διαφόρων πολιτευμάτων μέχρι και τη σημερινή εποχή.Ο Όμηρος διαποτίζει τη βασιλεία με τη συνήθεια της λαϊκής συνέλευσης,η οποία κατά προτύπωση του Ολύμπου εκδηλώνει  την πίστη ότι όλοι μπορούν να ακούσουν,κάποιοι μπορούν βέβαια να ομιλήσουν.Είμαστε σε ηρωϊκές ακόμη εποχές όμως όλα αυτά θα οδηγήσουν στη Δημοκρατία του Περικλή,και στο κοίλον της τραγωδίας εκεί όπου όλοι είχαν δικαίωμα μέθεξης της σοφίας.Μέσα από το πρότυπο του Ρωμαίου αυτοκράτορα και του Θεανθρώπου Ιησού περνάμε σε μία ελέω Θεού Βασιλεία η οποία σε κάθε περίπτωση επιτρέπει σε φωτισμένους φιλοσόφους και θεολόγους να αναπτύξουν τις επιστήμες.Αυτές φώτισαν τον κόσμο ,ο οποίος ως αστοί-κυρίως –μετά τον πλούτο της βιομηχανικής εποχής απέκτησαν και τη γνώση ώστε σήμερα να θεωρείται η δημοκρατία των πολλών εφικτό πολίτευμα.

Επίσης συνδυαστικά με το μάθημα των θρησκευτικών θα μπορούσαν οι μαθητές να ερευνήσουν τη διαχρονική εξέλιξη του θεσμού του μάντεως.Ο μάντης της ηρωϊκής εποχής εξελίσσεται στον ιερέα των μεγάλων αυτοκρατοριών αλλά και της εποχής  μας.Είναι ο ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στον ουρανό και στη γή αυτός που πραγματικά προωθεί τη θεία βούληση στους ανθρώπους.Είναι πάντα πρόσωπο σεβαστό άσχετα εάν η πολιτική εξουσία πρόσκαιρα προσβλητικά αναφέρεται στο πρόσωπό του.Κατά βάθος ό,τι ειπεί ο ιερέας μάντης αυτό και γίνεται διότι ουσιαστικά τα λόγια του αποτελούν λόγια του θεού.Οι μαθητές  θα μπορούσαν να συγκρίνουν  το γεγονός σύμφωνα με  το οποίο ο Μέγας Θεοδόσιος εξαναγκάσθηκε από τον Αμβρόσιο Μεδιολάνων να ζητήσει συγγνώμη από τα αθώα θύματά του τα οποία έπειτα από στάση έσφαξε.Με  τον ίδιο τρόπο και ο Αγαμέμνονας κάνει ουσιαστικά το θέλημα του μάντη Κάλχαντος.Όσο και αν φωνάζει το δίκαιο του Απόλλωνος μέσα από τον μάντη είναι  αυτό το οποίο και υπέρισχύει.

IB.Διδασκαλία της ενότητας μέσα από διαδραστικούς πίνακες.

Οι μαθητές,μέσα από την ανάλογη προετοιμασία υπό την καθοδήγηση του καθηγητή,μπορούν να ανακαλύψουν στο διαδίκτυο την διδαχθείσα ενότητα πώς έχει περάσει σε κείμενα μεγάλων ποιητών και πεζογράφων,καλλιτεχνών κ.ο.κ.Επίσης μπορούν να ανακαλύψουν κείμενα ανάλυσης της παραγράφου από σημαντικούς φιλολόγους.

Συμπέρασμα.

Ο σκοπός του μαθήματος μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την άρτια παραπάνω εφαρμογή των τιθεμένων στόχων.Ο Όμηρος  είναι ένας καθαρά δομικός ποιητής,κανονιστικός και όχι περιγραφικός.Δομεί τον κόσμο μας και οι μαθητές θα πρέπει να καταλάβουν ότι με τον Όμηρο τιθενται  τα θεμέλια και τα  όρια της ανθρώπινης γνώσης,βούλησης και αξίας.Με τον Όμηρο η θεατρική σκηνή του ανθρωπίνου πολιτισμού κτίζεται και όλοι παίρνουν τη θέση τους μέσα σε αυτή.Θέματα όπως αυτά της θρησκείας,του πολιτισμού,του πολιτεύματος κ.α για πρώτη φορά οικοδομούνται με σημείο αναφοράς τον άνθρωπο.Ο Όμηρος είναι ο πρωτομάστορας της εποχής του ανθρώπου,της εποχής που όπως είθισται ονομάζεται εποχή ανθρωποκεντρισμού.

Βιβλιογραφία.

1.Ελένη Ι.Κακριδή,η διδασκαλία των Ομηρικών επών,Αθήνα.

2.Ηλία Σ.Σπυρόπουλου ,η θέση του Ομήρου στη σύγχρονη σχολική τάξη,(ΠΕΦ,Σεμινάριο 4,1984,9-24).

3.Κωνσταντίνου Τρυπάνη,Τα Ομηρικά  έπη,Αθήνα 1975.

4.Δ.Ν.Μαρωνίτη,Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα,Η Διαλεκτική της Οδύσσειας,Αθήνα 1984.