Φωτοαναδρομή στην ιδιωτική εκπαίδευση του Ρεθύμνου

 

Χάρης Στρατιδάκης

Σχολικός Σύμβουλος-Συγγραφέας

strharis@yahoo.gr

Φωτογραφία του έτους 1928 από φροντιστηριακή τάξη θηλέων του Επιμενίδη Κανακάκη

Η φωτοαναδρομή στην ιδιωτική εκπαίδευση του Ρεθύμνου της προηγούμενης εβδομάδας στο «Ρέθεμνος» αποδείχτηκε ανώτερη των προσδοκιών μου. Τρεις συμπολίτες, ο πολιτικός μηχανικός Δημήτρης Φρατζεσκάκης, η συνταξιούχος δασκάλα Ευγενία Ζαμπετάκη και ο συμμαθητής Πέτρος Μακρυδάκης, επικοινώνησαν μαζί μου, προκειμένου να προσφέρουν φωτογραφικό υλικό για τα εκπαιδευτήρια της «Κυρίας Αμαλίας» και «Παλλάδιο». Τους ευχαριστώ και από τη θέση αυτή και εύχομαι και η σημερινή συνέχεια να αποδειχτεί το ίδιο παραγωγική!

Είχαμε σταματήσει σε μια πρώτη αποτίμηση της προσφοράς των Τεχνικών Σχολών του Νίκου Βαβουράκη (Μηχανοτεχνιτών, Ηλεκτροτεχνιτών, Μηχανολόγων Εργοδηγών, Ηλεκτρολόγων Εργοδηγών) στην οικονομία του Ρεθύμνου. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι στα πλαίσια των Σχολών αυτών είχαν λειτουργήσει και τμήματα Ελευθέρων Σπουδών, Αγγλικών, Γαλλικών, Γερμανικών και Σχεδιαστών.

Και μιας και βρισκόμαστε στον τομέα των ιδιωτικών σχολών, δεν μπορούμε παρά να σταθούμε και να αποτίσουμε φόρο τιμής στην Ελε(Νίτσα) Παπαδογιάννη και στις πρότυπες σχολές της. Μιλάμε καταρχήν για την «Οικοκυρική Σχολή», που παρείχε το δικαίωμα συνέχισης των σπουδών με εγγραφή στις Μέσες Τεχνικές Σχολές Εργοδηγών και Τεχνικών Βοηθών Σχεδιαστών. Μιλούμε επίσης για τις Σχολές Λογιστών, Γραφομηχανής και Κοπτικής Ραπτικής, στις οποίες θήτευσαν οι πρώτοι λογιστές και οι πρώτες γραμματείς και επαγγελματίες (όχι εμπειροτέχνες) μοδίστρες του Ρεθύμνου. Να σημειώσουμε ότι το κοινό των Σχολών Παπαδογιάννη δεν ήταν μόνο νεανικό αλλά και ενήλικο, με τα κατά καιρούς σεμινάρια που διοργάνωναν, όπως σταμπωτών υφασμάτων, κατασκευής φλοκάτης κ.ο.κ.

 

Τον ιδιωτικό τομέα της εκπαίδευσης συγκροτούσαν κατά βάση όχι τα πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια ιδρύματα όσο τα κάθε εποχής και είδους φροντιστήρια που υποστήριζαν τις παραπάνω δομές ή τις αναπληρούσαν. Ξεκινώντας από την προϊστορία των φροντιστηρίων στο Ρέθυμνο δεν θα μπορούσαμε παρά να σταθούμε στο φροντιστήριο μαθηματικών του Επιμενίδη Κανακάκη, που είχε δραστηριοποιηθεί τις δύο δεκαετίες πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο αείμνηστος Ρεθυμνιολάτρης Μανός Αστρινός είχε δημοσιεύσει δύο φωτογραφίες από το φροντιστήριο και είχε επιχειρήσει την ταύτιση των προσώπων που εικονίζονταν σ’ αυτές.

Στην μεταπολεμική περίοδο και μέχρι τη δεκαετία του 1960 τρία φροντιστήρια υπήρξαν ιστορικά για το Ρέθυμνο. Ένα από αυτά ήταν εκείνο του μαθηματικού Δημήτρη Χαλκιαδάκη.  Ήταν γνωστό περισσότερο για τα θερινά του τμήματα, του Ιουλίου και του Αυγούστου, που ήταν εντατικά, με ημερήσια διάρκεια 5 και 6 ωρών. Σ’ αυτά δίδασκαν οι φυσικοί καθηγητές Φουντουλάκης και Θεοφάνους και οι μαθηματικοί Χαλκιαδάκης και Δανάκος. Είχαν τέσσερις διαφορετικούς κύκλους: Πολυτεχνείου-Φυσικομαθηματικής-Γεωπονικής-Δασολογίας, Ιατρικής-Φαρμακευτικής, Οικονομικών-Εμπορικών Σχολών και Μικρού Πολυτεχνείου. Το έτος 1967 η επιτυχία του Φροντιστηρίου ήταν μεγάλη, σε βαθμό που να φέρει σε δεύτερη μοίρα σε ό,τι αφορούσε το Ρέθυμνο τα ιστορικά φροντιστήρια της Αθήνας, τα πέριξ της πλατείας Κάνιγγος («Μανωλκίδη» κ.α.), τα οποία συχνά ήταν συνδεδεμένα με τις επιτροπές διενέργειας των εισαγωγικών εξετάσεων, που τότε διεξάγονταν ανά σχολή. Χαρακτηριστικά, από τους 15 υποψήφιους του πρώτου κύκλου είχαν εισαχθεί οι 8 και από τους 12 του τέταρτου οι 7!

Διαφημιστική καταχώρηση του φροντιστηρίου Δημήτρη Χαλκιαδάκη του έτους 1968

Το άλλο μεγάλο Φροντιστήριο του Ρεθύμνου ήταν το φιλολογικό του Δημήτρη Αρχοντάκη. Ήταν οργανωμένο σε δύο κύκλους σπουδών, τον Φιλολογικό και τον Παιδαγωγικό. Στον Φιλολογικό κύκλο περιλαμβάνονταν οι Φιλοσοφικές και Θεολογικές σχολές, η Νομική, η Πάντειος και τα Τμήματα Ξένων Γλωσσών. Στον Παιδαγωγικό Κύκλο περιλαμβάνονταν οι Παιδαγωγικές Ακαδημίες, οι Σχολές Νηπιαγωγών και η Ακαδημία Σωματικής Αγωγής. Τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά του πρώτου κύκλου δίδασκε ο ίδιος ο ιδιοκτήτης και μετέπειτα Δήμαρχος, που ήταν δυνατός φιλόλογος, ενώ τα υπόλοιπα μαθήματα δίδασκαν άλλοι καθηγητές, υπό την καθοδήγησή του. Όπως και το Φροντιστήριο Χαλκιαδάκη έτσι και το Φροντιστήριο Αρχοντάκη είχε εξαιρετικές επιτυχίες, σε σημείο που να θεωρείται σε τοπικό επίπεδο ισάξιο μεγάλων αθηναϊκών, όπως του διάσημου «Μπελεζίνη».

Διαφημιστική καταχώρηση του Φιλολογικού Φροντιστηρίου Δημήτρη Αρχοντάκη

Το τρίτο ιστορικό φροντιστήριο, αν και λιγότερο πολύχρονο, υπήρξε το «Πρότυπον Φροντιστήριον Ανωτάτων Σχολών» του φιλόλογου καθηγητή Γιάννη Δεληγιώργη. Στεγαζόταν στο πρώην κτήρια των Σχολών Στρατηγάκη, απέναντι από την Κλινική του πρόωρα χαμένου γιατρού Σερντεδάκη, και σ’ αυτό δίδασκαν πλην του ιδιοκτήτη, ο επίσης φιλόλογος καθηγητής Μιχάλης Γρηγοράκης, ο φυσικός καθηγητής και γεωπόνος Νικηφόρος Θεοφάνους (που τον είδαμε και στο φροντιστήριο Χαλκιαδάκη) και ο πολιτικός μηχανικός και μαθηματικός Μανόλης Ανυφαντάκης.

Διαφημιστική καταχώρηση Φροντιστηρίου Δεληγιώργη

   Οι αναγνώστες θα μου επιτρέψουν -είμαι σίγουρος- μια παρεμβολή σ’ αυτό ακριβώς το σημείο, που απευθύνεται περισσότερο στους νεότερους, που δεν γνωρίζουν ανθρώπους και πράγματα αλλά ούτε και καταστάσεις. Ο Γιάννης Δεληγιώργης εμφορούνταν από αριστερά φρονήματα, γι’ αυτό και δεν διορίστηκε ως καθηγητής, όπως άλλωστε και ο μακαρίτης Γιάννης Χαλκιαδάκης, απόφοιτος της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ηρακλείου, που επίσης δεν διορίστηκε εξαιτίας των πολιτικών του φρονημάτων. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι και οι δύο στράφηκαν στο επάγγελμα του βιβλιοπώλη (όπως και ο επίσης καταδιωκόμενος Γιάννης Κυριακάκης), και ότι οι Ρεθεμνιώτες δεν φοβήθηκαν να τους στηρίξουν, παρόλη την τρομοκρατία της εποχής. Εκ παραλλήλου και οι δύο, άνθρωποι δημιουργικοί και εργατικοί, έκαναν και άλλες δουλειές. Ο Γ. Χαλκιαδάκης εξέδωσε μέσα στο καμίνι της Αποστασίας τα δημοκρατικά «Ρεθεμνιώτικα Νέα», που αποτέλεσαν την αφετηρία για μια μεγάλων διαστάσεων εκδοτική επιχείρηση και ο Γ. Δεληγιώργης ίδρυσε το φροντιστήριο που αναφέραμε παραπάνω. Και όταν ξέσπασε η δικτατορία των συνταγματαρχών παρέδωσε τη διεύθυνσή του σε «ανεπίληπτο» άτομο, που ήταν ο φιλόλογος καθηγητής Στέφανος Κίτσιος. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1967 δημοσιεύτηκε στις ρεθεμνιώτικες εφημερίδες η παρακάτω διαφήμιση, στην οποία τονίζεται ότι το Πρότυπο Φροντιστήριο προσφέρει μεταξύ άλλων και «…εθνικήν διαπαιδαγώγησιν»…

Διευκρινίσεις υπό τον τρόμο της Δικτατορίας (Σεπτέμβριος 1967)

Πριν τελειώσουμε με τα μεγάλα φροντιστήρια, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι διέθεταν και άλλα τμήματα, όπως των «ανεξεταστέων» και των «υποψηφίων Γυμνασίου», εφόσον η εισαγωγή στο Γυμνάσιο γινόταν κατόπιν εξετάσεων και μάλιστα αυστηρών αλλά και οι ανεξεταστέοι την εποχή εκείνη ήταν πάμπολλοι, πέραν εκείνων που απορρίπτονταν και συνήθως εγκατέλειπαν τις δευτεροβάθμιες σπουδές. Τα Φροντιστήρια λοιπόν συγκροτούσαν ειδικά τμήματα και έκαναν σχετικές διαφημιστικές καταχωρήσεις λίγο πριν την έναρξη των σχετικών μαθημάτων.

Διαφημιστική καταχώρηση για την έναρξη τμημάτων ανεξεταστέων και υποψηφίων Γυμνασίου

Πριν περάσουμε στα μαγάλα φροντιστήρια των ξένων γλωσσών, θα σταματήσουμε για λίγο στα λιγοστά -άλλωστε- κορίτσια που, όπως μερικά αγόρια συνέχιζαν στα Γυμνάσια «Κοραής» και «Καψωμένου», εκείνα συνέχιζαν στη «Σχολή Καλογραιών Χανίων ο Άγιος Ιωσήφ». Το θέμα έχει καλύψει από όλες τις απόψεις η μαθήτρια της Σχολής και αργότερα καθηγήτριά μας των Γαλλικών Μαριέττα Ασημομύτη-Εκκεκάκη με το βιβλίο της «Η Γαλλική Σχολή Καλογραιών στη Χαλέπα Χανίων (1852-1983)», που αποτελεί συνάμα θησαυρό για τους μελετητές της ιστορίας της εκπαίδευσης, όπως άλλωστε και το άλλο που συντόνισε για την ιστορία του 1^ου Γυμνασίου Ρεθύμνου.

Παρέλαση της Γαλλικής Σχολής Καλογραιών το έτος 1957. Σημαιοφόρος της γαλλικής σημαίας η Μαριέττα Ασημομύτη

Έναν άλλο τομέα φροντιστηρίων συγκροτούσαν εκείνα των ξένων γλωσσών και για την ακρίβεια της Αγγλικής Γλώσσας. Στις υπόλοιπες γλώσσες, μεταξύ των οποίων επικρατέστερη ήταν η Γαλλική, τα μαθήματα παραδίδονταν κατ’ ιδίαν (ιδιαίτερα), με πιο γνωστή καθηγήτρια την Κατίνα Βιγδίνη – Χαλκιαδάκη. Δεν έλειπαν και οι παραδόσεις μαθημάτων Ιταλικής Γλώσσας, αφού όχι ευκαταφρόνητο τότε τμήμα της Ρεθεμνιώτικης νεολαίας σπούδαζε στα εκεί πανεπιστήμια, της Φλωρεντίας, της Περούτζια και της Ρώμης, με αποτελέσματα θετικά για τους έχοντες θέληση και αβέβαια για τους υπόλοιπους. Οπωσδήποτε σημαντικό μέρος των Ρεθύμνιων γιατρών και αρχιτεκτόνων είχε βαφτιστεί στα νάματα της εκεί παιδείας και μετέφεραν στο Ρέθυμνο μετά την επιστροφή τους έναν αέρα κοσμοπολιτισμού και φινέτσας.

Το καλύτερο όνομα είχε στον τομέα των Αγγλικών το φροντιστήριο του Μιχαήλ Λυρούδια. Στεγαζόταν διαδοχικά στην οδό Γερακάρη και στη Λεωφόρο Κουντουριώτη (εκεί όπου σήμερα το κατάστημα «Μαρίνος») και ήταν ονομαστό για την αυστηρότητα αλλά και την αποτελεσματικότητά του. Σημειωτέον ότι η σύζυγός του Φωφώ Ζαμπετάκη-Λυρούδια παρέδιδε ιδιωτικά μαθήματα πιάνου και κάθε Ιούλιο διοργάνωνε στην αίθουσα του Ωδείου μαθητική επίδειξη.

Διαφημιστική καταχώρηση του Φροντιστηρίου Αγγλικής Γλώσσας Μιχαήλ Λυρούδια

Ένα άλλο φροντιστήριο Αγγλικής Γλώσσας ήταν το «Ελληνοαμερικανικόν Ινστιτούτον». Λειτουργούσε στο επιβλητικό κτήριο της οδού Γερακάρη στον αριθμό 30, υπό τη διεύθυνση της Μάρως Παναγιωτάκη. Εργαζόταν με σύγχρονες για την εποχή εκπαιδευτικές μεθόδους και οπτικοακουστικό υλικό και θεωρούνταν πολύ σύγχρονο όχι μόνο από τους ροκάδες της εποχής αλλά και από τους κάθε είδους θαυμαστές της, των παντελονιών τζιν, του ρουχισμού με ανοιχτά χρώματα, των μπήτνικς κ.λπ.

Διαφημιστική καταχώρηση του «Ελληνοαμερικανικού Ινστιτούτου»

 Μεγάλη ζήτηση είχε και το «Βρετανικόν Ινστιτούτον», το οποίο λειτουργούσε στην οδό Δημητρακάκη, υπό την αιγίδα των Σχολών Χαμπάκη. Χρησιμοποιούσε και εκείνο σύγχρονες μεθόδους και προετοίμαζε για διπλώματα όλων των επιπέδων, Lower και Proficiency. Κι ακόμη λειτουργούσαν μικρότερα φροντιστήρια, όπως εκείνο της Εύας Σκορδαλού.

Διαφημιστική καταχώρηση του «Βρετανικού Ινστιτούτου»

Θα τελειώσουμε την περιήγησή μας στην μεταπολεμική ιδιωτική εκπαίδευση του Ρεθύμνου, μετά από μια μικρή αναδρομή στα βιβλιοπωλεία που την υποστήριζαν, αυτή και τη δημόσια εκπαίδευση. Τα βιβλιοπωλεία – χαρτοπωλεία αυτά ήταν -ούτε λίγα ούτε πολλά- μια δεκαπενταριά: του Αριστόδημου και στη συνέχεια Λεωνίδα Χατζηδάκη, του Στουρνάρα, του Παναγιωτάκη, του Κοντογιάννη, του Σαλβαράκη, της Παναρετάκη, τα δύο των Ρεράκηδων, του Βροντάκη, του Πίσσα, του Κυριακάκη, του Χαλκιαδάκη, του Δεληγιώργη κ.α. Με αυτά όμως θα ήθελα να ασχοληθούμε αυτοτελώς στο μέλλον, αποτίοντάς τους τον οφειλόμενο φόρο τιμής, όσοι τουλάχιστον ακολουθήσαμε ακαδημαϊκή καριέρα και ζήσαμε από τον εγγραμματισμό μας. Να σημειώσουμε μόνο ότι με την ιστορία των ρεθεμνιώτικων βιβλιοπωλείων της προηγούμενης περιόδου 1881-1940 έχει ασχοληθεί επισταμένως ο συμπολίτης ιστοριογράφος Γ. Π. Εκκεκάκης στο «Δελτίο Φίλων της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης». Κι ακόμα σαν υποθήκη αφήνουμε μια σύντομη τουλάχιστον ιστόρηση του αγαπημένου εκπαιδευτηρίου του Ρεθύμνου, εκείνου που απαθανατίστηκε όχι από την τίτλο του αλλά από το όνομα της γλυκύτατης κυρίας Αμαλίας…

Διαφημιστική καταχώρηση του βιβλιοπωλείου – βιβλιοδετείου Χατζηδάκη

 

Θα πρέπει βέβαια να διευκρινίσουμε ότι το νηπιαγωγείο και αργότερα σχολείο της «Κυρίας Αμαλίας» ήταν το ιστορικότερο όχι όμως και αρχαιότερο του Ρεθύμνου. Πρόχειρα μπορούμε εδώ σήμερα να αναφέρουμε το αλληλοδιδακτικό σχολείο αρρένων των Ε. και Χ. Πετυχάκη, που λειτούργησε τα έτη 1858-1861. Θα μπορούσαμε επίσης να αναφέρουμε την ιδιωτική γυμνασιακή τάξη του Εμμανουήλ Γενεράλη, για την οποία ο ενδιαφερόμενος θα μπορούσε να διαβάσει περισσότερα στην πρόσφατα εκδοθείσα «Αυτοβιογραφία» του. Στα παραπάνω θα πρέπει να προσθέσουμε τα νηπιαγωγεία της Ασπασίας Μοσχάκη (1884-1889), του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ρεθύμνης (1890-1897) και της Ανδρονίκης Μονιάκη (1915-; ).

Οι αναγνώστες θα πρέπει να συγχωρήσουν τις τυχόν παραλήψεις, ηθελημένες λόγω χώρου της εφημερίδας, και αθέλητες λόγω άγνοιας ή αμβλυμμένης μνήμης. Γι’ αυτό άλλωστε και η σειρά των άρθρων βαφτίστηκε «φωτοαναδρομή». Μ’ αυτή την ευκαιρία θα πρέπει να επισημανθεί η αξία των διαφημιστικών καταχωρήσεων και για τη συγγραφή της μικροϊστορίας ενός τόπου, του Ρεθύμνου εν προκειμένω. Το ξεκίνημα της αξιοποίησής τους είχε κάνει η δημοσιογράφος Αθηνά Πετρακάκη με ειδική παλιότερη στήλη στην εφημερίδα που κρατάμε στα χέρια μας. Σήμερα, ξεκινώντας από τον «Νέο Ραδάμανθυ» του 1881, με  τις «αγγελίες», τις «γνωστοποιήσεις» και τα διαφημιστικά κείμενα του Τύπου μπορούμε να ανασυστήσουμε την οικονομική ιστορία του Ρεθύμνου και της ενδοχώρας του. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πάμε και αρκετά πιο πίσω, με το πολύτιμο διαφημιστικό ποίημα της Τουρκοκρατίας του έτους 1740, που είχε πρωτοδημοσιεύσει ο Μανόλης Παπαδογιάννης. Το πολύτιμο για την οικονομική -και όχι μόνο- ιστορία του Ρεθύμνου ντοκουμέντο εκτίθεται στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης, στην αίθουσα των ιστορικών κειμηλίων.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι πολύ συχνά οι διαφημιστικές καταχωρήσεις αποτελούν αναντικατάστατα και μοναδικά ιστορικά τεκμήρια, όταν μάλιστα κανένα σχεδόν από τα αρχεία των διαφημιζόμενων επιχειρήσεων δεν έχει σωθεί. Το ίδιο ισχύει και με τα αρχεία των εκπαιδευτικών επιχειρήσεων του Ρεθύμνου. Πού να βρίσκονται άραγε τα αρχεία των εκπαιδευτηρίων και φροντιστηρίων που αναφέρθηκαν παραπάνω; Πού να βρίσκονται τα αρχεία του «Πυθαγόρειου Λυκείου», του «Παλλάδιου Λυκείου» και του εκπαιδευτηρίου «Αθηνά»;

Φωτογραφία μαθητών του σχολείου «Αθηνά» της Αμαλίας Μανουσάκη-Τζανιδάκη των αρχών της δεκαετίας του 1950

Η σημασία των αρχειακών συλλογών είναι βέβαια δεδομένη. Κι αν για τα δημόσια αρχεία του Ρεθύμνου η σωτηρία έχει δρομολογηθεί με τη λειτουργία της υπηρεσίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, για τα ιδιωτικά αρχεία δεν υπάρχει ανάλογη πρόβλεψη. Έτσι κάποια ιδιωτικά αρχεία, όπως εκείνα των Κ. Ξεξάκη και του Α. Βιστάκη, έχουν χαθεί και άλλα κινδυνεύουν να έχουν την ίδια τύχη ή να πουληθούν και να διασπαστούν.

Ο γράφων έχει προτείνει επανειλημμένα -σε ομιλίες του και σε δημοσιεύσεις- στους πνευματικούς ανθρώπους του τόπου την ίδρυση με ίδιες δυνάμεις ενός Αρχείου – Μουσείου της ιστορίας της Πόλης του Ρεθύμνου, με σκοπό τη διάσωση και αξιοποίηση όλων των σχετικών τεκμηρίων: εγγράφων, φωτογραφιών, σχεδίων, χαρτών, μικροφίλμς, μαγνητοταινιών, κασετών ήχου και εικόνας, ψηφιακών δίσκων, τεκμηρίων του ρεθεμνιώτικου αστικού πολιτισμού, στοιχείων της βιοτεχνικής και βιομηχανικής ζωής της πόλης κ.λπ. Τα ιστορικά αυτά μνημεία βρίσκονται σε χέρια φυσικών προσώπων, οικογενειών, φορέων και επιχειρήσεων και η διάσωση, μελέτη και δημοσιοποίησή τους θα μπορούσε να προσφέρει πολλά και στον τομέα της ιστορίας του Ρεθύμνου. Επαναλαμβάνει σήμερα την πρόταση αλλά και τη διαθεσιμότητά του και από αυτή εδώ τη θέση τής πάντα φιλόξενης εφημερίδας «Ρέθεμνος».

 ΠΗΓΗ